די משפּחה מאַשבער/באַנד 2
| די משפּחה מאַשבער | |
| מחבר: | דער נסתר |
|---|---|
| באַנד: | 2 |
| אויסגאַבע: | ניו־יאָרק, 1948 |
| ערשטע אויסגאַבע: | ניו־יאָרק, 1948 |
| סקאַנירטע ווערסיע אין Internet Archive: | nybc200734 |
| די צאָל זייטן: | 446 |
| אינהאַלט: | זע אונטן |
| אַלע בענד: | |
| I | קאַפּיטל: דעמאָלט האָט געטראָפֿן | 9 |
| II | קאַפּיטל: צוויי טויטן, איין חתונה | 106 |
| III | קאַפּיטל: באַנקראָט | 143 |
| IV | קאַפּיטל: בייזוויליקער באַנקראָט | 191 |
| V | קאַפּיטל: לוזיס וואָג אין תאקלונג | 214 |
| VI | קאַפּיטל: בריוו | 289 |
| VII | קאַפּיטל: פֿינצטער | 308 |
| VIII | קאַפּיטל: סרולי גאָל גרייט זיך אין וועג | 343 |
| IX | קאַפּיטל: סוף ווינטער | 362 |
| X | קאַפּיטל: אָנהייב זומער, אָדער צוויי גייערס מיט איין טאָרבע | 408 |
דאָס איז דער צווייטער טייל פֿונעם ראָמאַן „די משפּחה מאַשבער”. דער ערשטער טייל פֿונעם בוך איז דערשינען ביי אונדז, אינעם איקוף־פֿאַרלאַג, מיט אַ 5 יאָר צוריק, אין 1943. ער איז איבערגעדרוקט געוואָרן פֿון דער מאָסקווער אויסגאַבע פֿון 1939. דער נסתּר האָט אָנגעהויבן שרײַבן דאָס בוך אַרום 1934. דער ערשטער טייל פֿונעם בוך האָט צוועלף קאַפּיטלען: די שטאָט N, משפּחה־כראָניק, לוזי ביי די זייניקע, סרולי גאָל, דער קריג צווישן די ברידער, ווידער סרולי, אויף „פּרעטשיסטער” יאַריד, אַ קליין ביסל שטייגער, כמאַרעס, ערב קראַך, אַלטער און דרײַ באַזוכן ביי אַלטערן. — דער איצטיקער צווייטער טייל ווערט ביי אונדז געדרוקט פֿון דעם מאַנוסקריפּט, וואָס מיר האָבן באַקומען פֿונעם מחבר, וואָס וווינט אין מאָסקווע.
ווי דער ערשטער טייל, אַזוי אויך דער איצטיקער, צווייטער טייל, פֿונעם ראָמאַן נעמט אַרום די צייט — די 70ער יאָרן פֿונעם 19טן יאָרהונדערט. אין „די משפּחה מאַשבער” ווערט געשילדערט באַרדיטשעוו, די פֿאַרשיידענע טיילן פֿון אָט דער ספּעציפֿישער יידישער שטאָט מיט אירע „רינגען”, באַזונדערע געגנטן, שולן און מערקווירדיקייטן. אין צענטער פֿון דעם ראָמאַן זיינען אַרויסגעבראַכט די ברידער מאַשבער — לוזי, משה און אַלטער. לוזי, דער שטענדיקער אומרו, דער זוכער, וואָס ווערט לסוף פֿאַרבונדן מיט די בראַסלאַווער חסידים, וועלכע רופֿן אַרויס גרויס קעגנערשאַפֿט צווישן די רעליגיעזע קרייזן, — משה, דער גרויסער סוחר, וואָס די געשעפֿטן גייען אים אַלץ ערגער און ער קומט צו באַנקראָט, און דער יינגערער קראַנקער ברודער אַלטער. אין ראָמאַן, אין דעם צווייטן טייל, ווי אינעם ערשטן, האָבן מיר אויך די מערקווירדיקע, אויסטערלישע געשטאַלט סרולי גאָל, וואָס איבערראַשט אונדז כּסדר מיט זײַנע געהיימניספֿולע טועכצן און אַספּיראַציעס.
אין דעם איצטיקן טייל ווערט באַזונדערס געמאָלט דער ווײַטערדיקער איבערוואַנדלונגס־גאַנג פֿון דעם בראַסלאַווער חסיד מיכל בוקיער, וואָס דערגייט צו אַפּיקורסות, צערייסט בפֿרהסיא מיט דער פֿרומער וועלט און אין זיין שווערן געראַנגל מיט זיך און דעם אַרום ווערט ער קראַנק און שטאַרבט. עס גייט אויך אַוועק פֿון דער וועלט דער באַרדיטשעווער רב ר׳ דודי, וואָס פֿאַרקערפּערט מיט זיך די אַלטע טראַדיציאָנעלע יידישע וועלט, דער היטער פֿון דעם קאַנאָניזירטן יידישן לעבן. עס מאַכט אַדורך שווערע איבערלעבונגען און לסוף קומט אום אויך משה מאַשבער, דער פֿאָרשטייער פֿונעם יידישן סוחרטום ווי אויך זיין פֿרוי און טאָכטער.
ווי אין דעם ערשטן טייל, אַזוי אויך אין דעם צווייטן שילדערט דער נסתּר בעיקר דאָס לעבן פֿון עטלעכע מענטשן, די הויפּט־טיפּן פֿונעם ראָמאַן אין אַ קורצן צייט־אָפּשניט, אין אַ פּעריאָד פֿון בלויז עטלעכע חדשים. אין דעם ערשטן טייל — אַ דרײַ חדשים, אויך אין דעם דאָזיקן טייל — אַ פּאָר חדשים, ביז אָנהויב זומער — דער לעצטער קאַפּיטל פֿון דעם איצטיקן טייל.
אויסער אַ צוויי־דריי נייע געשטאַלטן (ווי יאָסעלע „מגפֿה” און אַברהמל לובלינער) זיינען אין דעם צווייטן טייל אַרויסגעבראַכט די זעלבע מענטשן ווי אינעם ערשטן. אין דעם פֿאָרוואָרט צום ערשטן טייל האָט דער נסתּר צווישן אַנדערע געשריבן: „דער עיקר ציל פֿון מײַן אַרבעט איז געווען ניט נאָר צו פֿאַרענדיקן מיט אַן אַלטן דור, וואָס האָט געשמעקט איבערן האַלדז אין מיטלאַלטערלעכע לעבנס־פֿאַרהעלטענישן, נאָר דער עיקר ציל פֿון בוך איז ווײַזן יענע פֿאַרבאָרגענע כּוחות, וואָס זיינען דאַן געלעגן טיף דערנידעריקט אין „דריטן רינג” און וואָס זיינען אַזוי טראַגיש אומגעקומען אונטערן לאַסט פֿון יענעם לעבנס־יאָך...” דער נסתּר האָט אויך באַטאָנט אין זיין פֿאָרוואָרט דעם „אָנקום פֿון יענע מענטשן, וואָס האָבן איבערגענומען דעם רודער און האָבן פֿאַרקערעוועט די געזעלשאַפֿטלעכע שיף אויף גאָר אַנדערע ריכטונגען”, און ער זאָגט ווייטער, אַז עס האָט אים געצויגן „צו דעם באַהאַלטענעם פֿייער, וואָס אין די פּאָלעס פֿון יענעם יונגן דור”, „צו וועלכן ער האָפֿט זיך צו דערקלייבן, און קינסטלעריש אים שילדערן”.
אין איצטיקן צווייטן טייל האָט דער נסתּר זיך אַלץ נאָך פֿאַרהאַלטן ביי די געשטאַלטן פֿונעם אַלטן דור, זיך פֿאַרנומען בעיקר מיט זייער לעבן און שטייגער ביי זייערע געראַגלענישן מיט די קומענדיקע דורות און מיט זייערע פֿאָרשטייער, וואָס ווילן ערשט אויסקעמפֿן פֿאַר זיך אַן אָרט אין דער יידישער געזעלשאַפֿטלעכקייט אין יענער צייט, ווען דער ווידערשטאַנד מצד די היטער פֿון דער אַלטער יידישקייט איז נאָך זייער גרויס און שטאַרק.
מיר זעען אינעם איצטיקן טייל דאָ און דאָרטן דעם אָנקום פֿון אָט די בונטאַרישע און קעמפֿערישע כּוחות, וואָס האָבן שוין ביי זייערע ערשטע שריט אויסצושטיין גענוג שוועריקייטן גייט דורכברעכן וועגן און שטעגן אינעם ווילדוואַלד פֿון דעם יידישן טראַדיציאָנעלן לעבנס־שטייגער און אַרויסשטויסן פֿון די פּאָזיציעס די אַלע וואָס קלאַמערן זיך אָן דעם אַלטן יידישן לעבן און זיינע יסודות. מיר האָבן דאָ ערשט דעם נישט זיכערן אָנזאָג פֿון דער נייער צייט און די ערשטע שוואַכע אָנדייטונגען פֿון די נייע פֿאַרמעסטן אויף אַ ניי וועלטלעך לעבן...
מיר וואַרטן אויף די ווייטערדיקע בענד פֿון דעם אינטערעסאַנטן און גייסטרייכן ווערק. לאָמיר האָפֿן, אַז דער איבעררייס צווישן איין באַנד און דעם צווייטן וועט מער נישט געדויערן אַזוי לאַנג.
מיר ווייסן ניט, צי מיכל בוקיער האָט זיך ניט אַוועקגעלאָזט אַהין, וואוהין ער האָט פֿאַרטראַכט — אַזש אין דער ווייטער ליטע, צו די דעסעווער, דערפֿאַר, ווייל ער האָט פּשוט קיין הוצאות ניט געהאַט, צי ניין, צי אפֿשר גאָר דערפֿאַר, ווייל אַזוי ווי ער האָט געקאָנט געפֿינען דאָס, וואָס ער האָט געדאַרפֿט, דאָ הי, אין דער אייגענער שטאָט, איז צו וואָס מאַכן רייזעס און זיך אויסברענגען?
אַזוי צי אַזוי, נאָר אַ פֿאַקט איז, אַז אין איינעם אַ טאָג האָט מיכל בוקיער אַריינגעטראָפֿן צום גרונטלייגער פֿונעם הי־שטאָטישן אַפּיקורסים־קרייז, צו יאָסעלע בריליאַנט, אָדער ווי מ׳האָט אים שפּעטער אַ נאָמען געגעבן — „יאָסעלע מגפֿה”.
ס׳איז אים אָנגעקומען גאַנץ שווערלעך, ביז ער האָט זיך דערוואוסט יענעמס וואוינונג — ערגעץ אין אַ ניט־יידישן קוואַרטאַל, פֿול מיט סעדער, מיט הינט און טויבע פּאַרקנס, וואו זומער פֿלעגט מען אָפּדינגען פֿאַר פֿאַרמעגלעכע קראַנקע און יאַדישליווע לייט אַ צימערל אויף לופֿט און אויף צו פּילנעווען די איינגעשרומפּענע לונגען.
אָט דאָרט, טיף ערגעץ אין אַ הויף פֿאַררוקט, האָט יאָסעלע מגפֿה אָפּגעדונגען אַ ניט־יידיש שטיבעלע, אַרויסגענומען פֿון שטאָט־רעש, און סוחרישן פּילדער, געשיצט פֿון פֿרעמדע, נישט־געוואונטשענע בליקן און אויך פֿון פּוסטע און פֿיינטלעכע מיילער, וועלכע גאַרן גראַגעריי און אומזיסטיקע רכילות.
ס׳מוז דאָ געזאָגט ווערן אַ פּאָר ווערטער מער אויספֿירלעכער וועגן יאָסעלען.
ווער איז ער?
דעם אמת געזאָגט, האָט ער צוערשט, איידער מ׳האָט אים אָפּגעשטויסן, אַלעמען באַנג געטאָן: אַ פֿלינקער קאָפּ, אַ וואויל־לערנער; דערצו אַ בן־טובים, פֿון פֿיינע עלטערן, אַ זון פֿון מאָטל בריליאַנט — אַ שטילער ייד, מער פֿרומער, ווי לערנער, וואָס האָט געלעבט שטיל, געהאַנדלט שטיל און קיינעם ↰ 10 נישט אָנגערירט, און נאָר מיט זיין זון האָט ער זיך אָפֿטלעך געקריגט און פֿון קליינערהייט אָן נישט איבעריק געהויזט.
דער שאַרפֿער יאָסעלע האָט אַלעמאָל זיך געווענדט מיט אַזוינע קשיות, וואָס דער פֿרומער, שטילער טאַטע, מאָטל בריליאַנט, האָט זיי ניט שטענדיק געקאָנט פֿאַרענטפֿערן. ער האָט זיך געבייזערט און אין יאָסעלעס נאָך פֿריער יוגנט האָט ער זיך, ווי ניט ווי, מיט אים נאָך אָפּגעפֿאַרטיקט, נאָר אַז יאָסעלע איז עלטער געוואָרן און דאָס וואויל־לערנערישע חריפֿות האָט זיך אין אים געשפּילט, פֿלעגט שוין אָפֿטמאָל דער טאַטע געטראָפֿן ווערן פֿון אַזאַ סאָרט פֿראַגע, וואָס ער פֿלעגט פֿון איר בלייבן מיט אַן אָפֿן מויל און נישט אויפֿהערן אויף זיין יונגן זון מיט די אויגן צו גלאָצן.
שפּעטער, אַז ער איז נאָך עלטער געוואָרן, פֿלעגט שוין יאָסעלע אומשוועבען אין גאָר הויכע עולמות, שטענדיק באַשעפֿטיקט מיט אַזוינע פֿראַגעס, ווי וועגן ידיעה און בחירה1 — וועגן שכר ועונש,2 און נאָך, און ענלעכע, אין וועלכע ער, יאָסעלע, פֿלעגט פֿריי אַרומשווימען, ווי אין אַ טייך, אָבער וואָס זיי זיינען ניט געווען פֿאַרן קאָפּ פֿון זיין טאַטן, פֿון מאָטל בריליאַנט, וועלכער האָט געלעבט שטיל, געהאַנדלט שטיל און געגלויבט נאָך שטילער, און וואָס אָט די אַלע פֿליענדיקע און גריבלענדיקע יאָסעלעס געדאַנקען זיינען אויף אים אַלע מאָל אָנגעקומען, ווי אַ שטורעם און, ווי אים האָט געדאַכט, האָבן אים ווי מיט די וואָרצלען געוואָלט אַרויסרייסן און זיין שטילן שטייגער צעשטערן.
ס׳איז ווי געזאָגט, געקומען צו קריגערייען. פֿריער וועגן אַזוינע פֿראַגעס, וואָס געפֿינען זיך נאָך אין די ראַמען פֿון דער אמונה און וואָס אַפֿילו אין די באַוואוסטע ספֿרים פֿון יידישע רעליגיעזע גדולים ווערט גערעדט וועגן זיי און ווערט אויך דערלויבט צו רעדן. שפּעטער אָבער איז שוין יאָסעלע אַרויס פֿון די ראָמען.
מ׳ווייסט ניט, צי האָט ער זיך אַליין צו דעם דערטראַכט, צי ס׳איז דאָ געווען אַ פֿרעמדע האַנט דערביי — אַ חבר, אָדער ווער, האָט אים אויף אָט דעם וועג אַרויפֿגעשטויסן, צי אפֿשר האָט צו אים אַריינגעטראָפֿן איינער פֿון די ספֿרים פֿון די באַוואוסטע אויפֿקלערער, וואָס האָט אים גענומען געפֿאַנגען; אַזוי צי אַזוי, נאָר אין איינעם אַ טאָג, ביי איינעם אַ שטרייט, וואָס איז פֿאָרגעקומען צווישן יאָסעלען מיט זיין טאַטן, האָט זיין טאַטע, מאָטל בריליאַנט, דערזען, אַז זיין זון איז פֿאַר אַן אָפּגרונט. ער איז אַזוי ווייט פֿאַרקראָכן, אַז באַלד, באַלד האָט זיך זיין טאַטן, מאָטל בריליאַנט, געדאַכט, וועט ער אויף ↰ 11 זיין זונס האַלדז דערזען הענגען אַ צלם, ווי ביי אַלע „גויים”, ווי ביי אַלע „שקצים” אין זיין עלטער.
1 פֿאָראויסבאַשטימטקייט און פֿרייער ווילן.
2 שטראָף און באַלוינונג.
מאָטל בריליאַנט האָט זיך שטאַרק דערשראָקן, ער האָט מיטאַמאָל איבערגעריסן דעם געשפּרעך און איז מיט זיין שטילן כאַראַקטער אַנשטילט געבליבן, כּדי מיט זיך אַליין זיך האַלטן אַ שטילע עצה: צי תּיכּף, דאָ באַלד, אויף זיין אומגליק אויסשרייען פֿאַר דער וועלט, פֿאַר אַלע יידן, און פֿאַר גאַנץ קהל, צי אפֿשר פֿאַרקערט: פֿאַרשווייגן, לאָזן זיין זונס בלוט זיך אָפּקילן, ער זאָל זיך אַליין באַטראַכטן, און אפֿשר דורך אַ „סיעתא דשמיא” — מיט גאָטס זיינער הילף, הייסט עס — וועט ער זיך צוריק אַליין אויפֿן ריכטיקן וועג אַרויפֿשלאָגן.
ער האָט אים אָפּגעלאָזט אויף אַ שטיקל צייט, דערצו נאָך האָט מאָטל בריליאַנט דעמאָלט געליטן אַ בראָך: דאָס ווייב איז אים געשטאָרבן. יאָסעלע איז געווען אַ בן־יחיד, און אַזוי ווי דער צער פֿון פֿאַרלירן די מוטער איז ביי יאָסעלען געווען גרויס, האָט אים דער פֿאָטער דערום מילד געשאַנעוועט. דערביי האָט ער זיך געטראַכט, אַז אָט דער בראָך וועט אים, מעגלעך, מאַכן באַדענקען און ער וועט אים אָננעמען, ווי אַ שטיק עונש.
דאָס איז אָבער ניט געשען, מאָטל האָט זיך דערפֿילט פֿרעמד צו זיין זון. אויב פֿריער האָט זיי נאָך די מוטער צוזאַמענגעהאַלטן און געבונדן און די שטרייטיקייט צווישן זיי אָפֿטמאָל געלינדערט, איז איצט אָבער, נאָך דער מוטערס טויט, דער בונד אויס געוואָרן, איבערגעריסן, אויף אים צוריק ניט צו באַהעפֿטן.
דערצו ווידער איז נאָך מאָטל שטאַרק פֿרום געווען, און בלייבן אַליין אָן אַ ווייב, איז אים, לויטן דין, געווען פֿאַרבאָטן. האָט ער נאָכאַמאָל חתונה געהאַט, און דאָס האָט ווידער געדינט פֿאַר אַ סיבה, אַז דער זון זאָל זיך פֿון אים נאָך מער דערווייטערן, און ער — פֿונעם זון.
ס׳האָט ווידער נאָך געטראָפֿן ביי מאָטל בריליאַנט, וואָס צו יענער צייט האָט ער אַ ביסל געמוזט בייטן אויך זיין פּרנסה: פֿריער איז ער געווען אַ שטילער חלפֿן, געזעסן מיט אַ טישל אין מאַרק און געביטן גרויס געלט אויף קליינס, קליינס אויף גרויס, מינץ אויף פּאָזיט, פּאָזיט אויף מינץ, און איצט, נאָכן טויט פֿון זיין ערשטן ווייב, וואָס אויף איר שלאַפֿקייט האָט ער זיך פֿיל אויסגעבראַכט, און נאָכן חתונה האָבן פֿאַר דעם צווייטן, וואָס דאָס אַריינברענגען זי אין שטוב האָט אים אויך פֿיל אָפּגעקאָסט — וועלנדיק זיך פֿאַר איר אויסשטעלן, ווי ס׳פֿירט זיך פֿאַר אַ ניי ווייב — האָט ער דערום, אויסער דעם חלפֿנות, נאָך גענומען געבן געלט אויף פּראָצענט.
דאָס האָט אויך אַ ביסל געענדערט זיין שטילן כאַראַקטער פֿון מער ווייך אויף האַרבער, ווי ס׳איז אייגנטימלעך פֿאַר פּראָצענטניקעס, וואָס אַליין דער ↰ 12 עסק און דאָס האָבן צו טאָן מיט אַזאַ זאַך, ווי פּראָצענט, פֿאַרהאַרטעוועט זיי און מאַכט זיי ענגהאַרציק און גראָבהויטיק.
דאָס האָט יאָסעלע גלייך באַמערקט, און אַזוי ווי ער איז אַזוי אויך שוין געווען אויפֿגערייצט, און אַזוי ווי די אָפּגעפֿרעמדטקייט צווישן טאַטן און זון איז שוין סיי־ווי, איבערן טויט פֿונעם זונס מוטער און איבערן אָנקומען פֿון דער שטיפֿמוטער, גרויס געווען, איז שוין דערום דעמאָלט נאָר אַ קלייניקייט אָפּגעגאַנגען, אַז דאָס מחלוקת צווישן די ביידע זאָל זיך אַזוי צעפֿלאַקערן, אַז טאַטע און זון זאָלן זיך מוזן צעגיין און נישט קאָנען מער אַפֿילו אונטער איין דאַך בלייבן.
דאָס קלייניקייט האָט זיך געמאַכט, דער צופֿאַל האָט געטראָפֿן און די קריג איז אויסגעבראָכן. איבער וואָס? טאַקע איבער מאָטל בריליאַנטס נייער פּרנסה, וועלכע האָט אים, מאָטלען, ווי ניי בלוט אונטערגעגעבן, און פֿון הנאה פֿון דעם, וואָס זיין פֿאַרמעגן האָט אים אין דער שטיל גענומען וואַקסן, האָט ער זיך אָפֿט געריבן די הענט און פֿרום אין דער נשמה אונטערגעטענצלט מיט אַ לויב צו גאָט, וואָס ער האָט אים אַזאַ גוטן געדאַנק אויפֿגעגעבן, און וואָס יאָסעלען, פֿאַרקערט, האָט זי געערגערט און ער האָט אויף זיין טאַטן גאָר בייז גענומען קוקן.
צי ער האָט ניט געקאָנט צוזען די נידערגעשלאָגענע, געקרענקטע און ניכנעדיקע פּנימער פֿון די אָרעמע באַלמעלאָכעס און קליינע קרעמערלעך — זיין טאַטנס קליענטן — וועלכע פֿלעגן קומען צו אים לייען פֿאַרשעמטע, ווי מען גייט עפּעס בעטלען, אָדער אויף אַ מין געצוואונגענער גנבֿה? צי ער האָט ניט געקענט צוזען זיין טאַטנס שטיל און האַרבלעך געוואָרן פּנים, בשעת ער גיט אַרויס די הלוואה, ווען ער באַקומט דאָס וועקסל אָדער אַ משכּן פֿאַרזעצט, וועלכן ער באַטראַכט, שאַצט אים און טאַפּט פֿון אים אַרויס געדאַנקלעך דעם ריווח — אַזוי צי אַזוי, נאָר יאָסעלען האָט די מעשה גענומען שטאַרק ערגערן, און אַזוי ווייט, אַז ער האָט שוין נישט געקאָנט פֿאַרליידן די שטוב־לופֿט, וועלכע האָט אים אָנגעהויבן שמעקן מיט פֿרעמדן שווייס און אָרעמער האָרעוואַניע, און וואָס, פֿאַרקערט, דעם טאַטן זיינעם, האָט ער באַמערקט, האָט דער שווייס געשמעקט געשמאַק, ווי אַ וויינהענדלער זיינע גוטע וויינען.
אָט איבער דעם איז די קריג אויסגעבראָכן, און יאָסעלע איז אין איינעם אַ טאָג ביי אַ מינדסטער געלעגנהייט, אַרויס פֿון די כּלים און מיט אַזאַ הויך קול, אַז ער האָט זיך ניט אָפּגעהאַלטן פֿון אויסצואוואַרפֿן דעם פֿאָטער און אים אַ געשריי טאָן אין פּנים אַזאַ זאַך, ווי:
— טאַטע, וואָס טוסטו: ס׳איז דאָך בלוט און גזילה?
— וואָס רעדט דער מענטש? וואָסער בלוט און וואָסער גזילה? וועמען גזלט ער דאָ?
— וואָס הייסט וועמען? דעם, ביי וועמען ער נעמט, וואָס איז פֿאַרבאָטן. לא תקח נשך ותרבית.1
— נו, און וואו איז היתר עסקאָ?2 וואו איז דאָס, וואָס איז דערלויבט לתּקנת הרבים?3 — צום וואויל פֿונעם רוב מענטשן, וואָס קאָנען זיך אָן קיין הלוואות גאָרניט באַגיין און וואָס מ׳טוט זיי גאָר אַ טובה, ווען מע לייט זיי?...
— אַ טובה?! פֿאַר אַזאַ פּראָצענט, וואָס מ׳קאָן זיך פֿון אים קיינמאָל ניט אויסבאָדן, גיט אַרויסקריכן, אַפֿילו ווען מ׳זאָל די גאַנצע קבצנישע הויט פֿון זיך אַראָפּציען... אָדער פֿאַר אַזוינע משכּנות, וואָס מ׳קאָן זיך אָן זיי נישט באַגיין און וועגן וועלכע ס׳איז בפֿירוש אָנגעזאָגט: השב תשיב לו,3 און ביי דיר ליגט אָרעמעלייטס קישנס און קאָלדרעס גאַנצע שאַפֿעס און באַנקבעטלעך אָנגעשטאָפּט און אָנגעוואַלגערט און אָרעמע לייט שלאָפֿן איבער דיר אויפֿן הוילן...
— איז וואָס וויל ער? — האָט זיך מאָטל בריליאַנט צעשריגן — איז ער, הייסט עס, שוין קליגער פֿון די רבנים? פֿאַרשטייט ער און ווייסט שוין מער פֿון זיי?
— וואָס מיר רבנים? ווער רבנים? נאַ דיר אַ גראָשן פֿאַר דיינע רבנים?
— וויי איז מיר! גוואַלד, יידן, קומט הערט, צו וואָס אַ בן סורר ומורה5 קאָן זיך דערטראַכטן.
אויסהערנדיק זיין זונס רייד, איז מאָטל בריליאַנט שטיין געבליבן אַזוי געפּלעפֿט, ווי ער וואָלט געקוקט אויף איינעם, וואָס אַ מין דיבוק, אַ נישט־גוטער קרייעט פֿון אים אַרויס... ער האָט אַ וויילע אויף אים געקוקט טאַקע, ווי אויף אַ קראַנקן, דערנאָך האָט ער פֿרום־פֿייערלעך און איבערגלויבעריש־נאַריש, ווי מ׳פֿלעגט אין יענע צייטן אַלעמאָל שרייען, בשעת אַרויסטרייבן אַ דיבוק, אויך איצט אַ געשריי געטאָן:
— רשע, אַרויס פֿון מיין זון!
דעמאָלט האָט זיך יאָסעלע צעלאַכט. ער האָט גלייך פֿאַרשטאַנען זיין טאַטנס מיין און מיטן זעלבן טאָן, כּמעט מיט די זעלבע ווערטער, צו אים צוריק אַ געשריי געטאָן:
— שוטה, אַרויס פֿון מיין טאַטן.
— ניין, ניט „שוטה”, נאָר אַן ערגער זידל־וואָרט האָט ער געברויכט, וואָס אין דרוק דערלויבט מען זיך דאָס ניט, און וואָס אַז מאָטל בריליאַנט ↰ 14 האָט דאָס דערהערט, האָט ער מיטאַמאָל דערפֿירט, אַז אַלע קרובישע קנופּן צווישן אים מיט זיין זון זיינען אויס, און אַז ניט נאָר צווישן זון מיט אים אַליין, נאָר מיטן גאַנצן כּלל, מיט אַלע יידן, פֿון היינט און ווייטער, איבערגעריסן, אויף צוריק זיי ניט צו פֿאַרבינדן.
1 זאָלסט ניט נעמען קיין פּראָצענט און וואָכער.
2 פּראָצענט נעמען איז דערלויבט.
3 צום נוצן פֿון פֿיל וואָס נייטיקן זיך.
4 זאָלסט אים אומקערן דאָס פֿאַרמשכּנט קלייד, ביז די זון וועט אונטערגיין, כּדי ער זאָל האָבן אויף וואָס דעם קאָפּ אַוועקלייגן.
5 אַן אומזיטלעכער, ווידערשפּעניקער זון.
מאָטל בריליאַנט האָט זיך דעמאָלט דערפֿילט, ווי גלייך ער וואָלט גאָר קיינמאָל קיין זון נישט געהאַט, אָדער ער וואָלט יאָ געהאַט, נאָר יענער וואָלט אים געשטאָרבן, אָדער זיך געשמדט, וואָס איז ערגער ווי געשטאָרבן.
ער האָט גלייך, נאָכן אויבן דערציילטן, אויסגעטאָן די שיך, ער האָט אַוועקגעלייגט אַ קישן אויף דער עדה זיך אַראָפּגעלאָזט אויף איר, ווי צו שבעה, און ווי מ׳טוט אין אַזוינע פֿאַלן, זיך געהייסן אַריינטראָגן אַ שטיין, און אַ גאַנצן טאָג האָט ער ניט אויפֿגעהערט אויף אים צו קוקן.
— דאָס האָט באַטייט — ער איז עלנט: וואָס ער האָט געהאַט, האָט ער פֿאַרלוירן, און וואָס גאָט האָט אים געגעבן פֿונעם ערשטן ווייב, האָט ער ביי אים צוגענומען, און פֿון איצט אָן דאַרף ער וואַרטן אויף אַ קדיש און אַ יורש נאָר פֿונעם צווייטן. יאָסעלען האָט ער אויסגעמעקט, און — שוין. יאָסעלע איז, ווי מ׳פֿלעגט דעמאָלט זאָגן, אַרויס לתּרבות רעה, ד״ה, אויף הפֿקר, אויף שלעכטע זיטן און אויף אַזוי ווייט צו זיין אַרויסגענומען פֿון אַלע, אַז זיינע אייגענע זאָלן מיט אים זיך שעמען און ניט וועלן דערמאָנען זיין נאָמען, ווי מ׳שעמט זיך און מ׳וויל ניט דערמאָנען אַ ממזר אָדער ענלעכע צו אַזוינע.
ווי אַזוי יאָסעלע האָט געלעבט און זיך דורכגעשלאָגן די ערשטע צייט אָן דעם פֿאָטערס שטיצע — ווייסן מיר ניט. מעגלעך, אַז בשעת ער איז אַוועק פֿון שטוב, האָט ער מיטגענומען עפּעס געלט, אָדער אַנדערע ווערט־זאַכן, אויף וועלכע ער האָט זיך אויסגעהאַלטן; מעגלעך, אַז די באַרעמהערציקע קרובים האָבן זיך דאָ אַריינגעמישט, און מעגלעך אויך, אַז דער פֿאָטער אַליין, מאָטל בריליאַנט, מורא האָבנדיק, אַז ווען יאָסעלע וועט בלייבן הויל און ווי אויפֿן וואַסער, זאָל ער באמת, מחמת נויט, ניט געצוואונגען זיין זיך צו לאָזן אויף גאָר שלעכטע וועגן, האָט ער זיך ניט וויסנדיק געמאַכט און געלאָזט, אַז זיין צווייט ווייב, די שטיפֿמוטער, זאָל אים אונטן־אַרום שטיצן און אונטערהאַלטן מיט וואָס נויטיק איז.
מיר ווייסן ניט, זאָגן מיר, ווי האָט דעמאָלט יאָסעלע געלעבט און פֿון וואָס, נאָר איצט, אין דער צייט, וועגן וועלכער מיר רעדן דאָ, איז שוין יאָסעלע באַזאָרגט און דאַרף צו קיינעם ניט אָנקומען: ער איז אַן אָנגעשטעלטער אין אַ ניט־היגער, ניט־יידישער פֿירמע דאָ, אין N. ער האָט שוין דעמאָלט געשמט מיט זיינע גאָר גרויסע קענטענישן, סיי מיט יידישע, וועלכע ער האָט זיך דערוואָרבן, איידער ער האָט פֿאַרלאָזט דעם פֿאָטערס שטוב, און סיי ניט־יידישע, וועלכע ער האָט זיך דערוואָרבן, ווען ער איז שוין געווען ↰ 15 זעלבסטשטענדיק. און אויסער דעם האָט שוין יאָסעלע פֿאַרמאָגט אַ פּען אין דער האַנט, און אַ שאַרפֿע פּען, און יעדן מאָל, ווען ער האָט געהאַט וועמען וואָס צו זאָגן און אַן עוולה אויסוואַרפֿן, זיינען די טויערן פֿון דער דעמאָלטיקער פּרעסע געשטאַנען פֿאַר אים אָפֿן, ער איז דאָרט אַן אָפֿטער און געגאַרטער גאַסט געווען, און פֿאַר אַזוינע זאַכן, ווי פּרעסע, האָט מען, ווי באַוואוסט, אין אַלע צייטן, אי דרך ארץ, אי מורא געהאַט, בפֿרט דער, וואָס דאַרף מורא האָבן.
יאָ, ווען ער האָט באַדאַרפֿט, האָט ער שוין שטאַרק און שאַרף געשמיסן און ניט געשאַנעוועט קיינעם, אַפֿילו ניט אַזאַ גרויסן און אָנגעזעענעם גביר און באַנקיר, ווי יעקב־יוסי איילבירטן, וואָס איז געווען באַקאַנט אויף דער גאַנצער געגנט און אויך אויסער איר, סיי מיט זיין גרויס רייכקייט, סיי מיט זיין גוואַלדיקער ווירקונג אויף נאַטשאַלסטווע, וועלכע האָט אָפֿט באַדאַרפֿט אָנקומען צו אים און דערפֿאַר האָט ער אַלע זיינע שתּדלנותן ביי איר געפּועלט — אַפֿילו פֿאַר אים, פֿאַרן גרויסן באַנקיר, האָט ער זיך ניט אָפּגעשטעלט פֿון צו זאָגן: וואָס ער האָט געהאַט — עפֿנטלעך און נישט באַהאַלטן אונטער דער פּאָלע....
פֿאַרשטענדלעך, אַז דעם גביר איז דאָס ניט אָנגעשטאַנען. ער האָט געהאַט אַן אויג אויף יאָסעלען. און אַ סברה, אַז ער האָט צוליב זיינעטוועגן אָפּגעדונגען איינעם אַ יידן, אַז יענער זאָל אים נאָכקוקן, זען, וואָס ער טוט, מיט וועמען ער באַגעגנט זיך און חברט זיך, האָפֿנדיק, אַז סוף־כּל־סוף, וועט זיך יאָסעלע, מעגלעך, אַרויסכאַפּן מיט אַ וואָרט קעגן הויכע מלוכה־לייט, און דעמאָלט וועט מען אים דערמאָנען אויך זיין הפֿקרות אין אמונה־זאַכן, און דאָס מיט דעם צוזאַמען וועט דערלאַנגט ווערן פֿאַר וועמען מ׳דאַרף, און וועט געניגן מ׳זאָל אים פֿון שטאָט אַרויסיאָגן און פֿון זיין שלעכטן ביישפּיל פּטור ווערן.
און אַזוי איז טאַקע געווען: דער אָפּגעדונגענער ייד האָט יאָסעלען נאָכגעקוקט. דער גביר האָט פֿאַר יאָסעלען שוין אַ באַזונדער קאָנטע געהאַט, און דער ייד פֿלעגט אָפֿט קומען און אין גבירס אויער, וואָס איז שטאַרק באַשעפֿטיקט געווען: אַריינרוימען און אַ גיכן זאָג טאָן, למשל, אַזאַ זאַך, ווי:
— ער עסט!...
— ווער? וואָס? — פֿלעגט דער גביר זיך דערשראָקן אויפֿכאַפּן, נישט פֿאַרשטייענדיק, וואָס דער ייד מיינט.
— יאָסעלע — פֿלעגט דער ייד, איינגעבויגן שטייענדיק, שטאַמלען — יאָסעלע מגפֿה, חזיר, טרפֿות עסט ער, ראַקעס און כּל דבר אָסור.1
15 אַלץ, וואם איז פֿאַרבאָטן.1
יאָ, דער ייד האָט געוואוסט אויף זיכער. ער האָט זיך פֿיל מאָל געמיט אַליין צו יאָסלען אין שטוב אַריינקומען און זיך איינקויפֿן אין היימישקייט. אַז יאָסעלע האָט זיך אָבער דערוואוסט פֿון יענעמס מיין און האָט אים דורכגעטריבן, האָט יענער שוין דאָס געמאַכט דורך אַן אַנדער וועג, אָדער דורך אַ קינד, וואָס ער האָט אַריינגעשיקט אַ קוק טאָן, וואָס דאָרט טוט זיך, ווי מען פֿירט זיך און מיט וועמען מע טוט זיך חברן.
— מע רויכערט! — פֿלעגט דער ייד אַן אַנדערש מאָל ווידער דעם גביר אין אויער איינרוימען.
— ווער?
— יאָסעלע! ער זאָל אַזוי זען אַלדאָס גוטס, ווי ער האָט אַליין געזען, ווי שבת איז דורך זיין פֿענצטער געגאַנגען אַ רויך.
— מ׳טוט! — האָט דער ייד אַן אַנדערש מאָל, שוין אַליין אַ דערשראָקענער, אויסגעשריגן.
— וואָס טוט מען!
— מיט ווייבער... מיט מיידלעך... מע קומט זיך צונויף, מע זיצט און מע פֿאַרברענגט אינאיינעם... ער זאָל אַזוי זען אויף זיינע אויגן, ווי ער האָט אַליין געזען, ווי ס׳איז געזעסן...
אָבער דאָס אַלץ איז ווייניק געווען מ׳זאָל יאָסעלען קאָנען צוקלאָגן צו נאַטשאַלסטווע, ווייל ווייטער, ווי צו זיצן מיט ווייבער אינאיינעם, ווי אפֿשר רויכערן אום שבת און עסן ראַקעס איז אים ניט געווען וואָס אויסצואוואַרפֿן. און אַ סברא, אַז אויך דאָס איז ניט אינגאַנצן אמת געווען, נאָר אַ היפּש ביסל אויסגעטראַכט. און אויב יאָ אמת, איז נאָר דאָס, וואָס יאָסעלע איז שוין דעמאָלט פֿאַרשמט געווען, ווי אַזאַ צוים־ברעכער און אמונה־פֿאַרשווערער, וואָס מיט קיינע מיטלען איז אים שוין נישט צוריק צום פֿריעריקן אומצוקערן. ער האָט שוין אויך געהאַט אַן אייגענעם קרייז אָנהענגער, דערוואָרבן און אַריבערגעצויגן אויף זיין זייט פֿון דער פֿרומסטער טייל יוגנט, וועלכע האָט אים געקרוינט פֿאַר אַ ראש און אָנפֿירער. און אַזוי ווי זיין ווירקונג האָט געהאַלטן אין איין וואַקסן, און אַזוי ווי אַלץ מער און מער יוגנטלעכע האָבן גענומען אַרויסקריכן פֿון די עלטערנס פֿרומע סטריכעס און שטילערהייט זיך ציען צו יאָסעלען און פֿריידענקעריש צו קוואָקען, האָבן דערום די עלטערן גענומען קוקן אויף יאָסעלען, ווי אויף אַ שונא, ווי אויף אַן אָנשיקעניש און אַ קרענק, און קרוינענדיק אים מיט דעם נאָמען „מגפֿה”, האָבן זיי געמיינט צו זאָגן, אַז ער איז אָנשטעקנדיק, און אַז ווער ס׳קומט נאָענט אין זיינע פֿיר איילן, דעם דראָעט אַ געפֿאַר זיך אָפּצוזעגענען מיטן לעבן...
מיכל בוקיער האָט, ווי אַלע זיינגלייכן פֿרומע לייט, געפּראַוועט „חצות”. ביינאַכט, ווען אין שטוב, אין גאַס און אין שטאָט איז שטיל און ס׳דערגרייכט ↰ 17 פֿון ערגעץ ניט קיין קול, קיין קלאַנג, פֿלעגט מיכל אויפֿשטיין, אָפּגיסן נעגל־וואַסער, אָנשיטן אַ ביסל אַש אויפֿן קאָפּ און זיך אַראָפּלאָזן ביי איינער אַ טיר־שוועל, און צוזאַמען מיט גאָט, וואָס לויט דער לעגענדע, לאָזט ער דעמאָלט פֿאַלן צוויי שטילע טרערן אין ים־אוקיאונום, וויינענדיק אויפֿן חורבן בית־המקדש, האָט אויך ער, מיכל, גענומען קלאָגן און וויינען:
- עד אנה בכיה בציון, מספּד בירושלים,1 אאַז״וו.
ווער ס׳וואָלט דעמאָלט זיין שטיל יאָמערן דערהערט, וואָלט ער מער גערירט געווען, ווי ווען מע הערט ווי צען ווייבער מיטאַמאָל יאָמערן.
מיכלס ווייב האָט אַלע מאָל, הערנדיק אין שלאָף זיין געוויין, הנאה געהאַט און זיך איבערגענומען, וואָס איר מאַן איז אַן אויסדערוויילטער שותּף צו גאָט, דערמיט, וואָס נאָר ער, מיכל, אונטן, און נאָר גאָט אין זיינע הימלען אויבן זיינען איצט פֿאַרנומען מיט אַזוינע הויכע זאַכן, ווי צו קלאָגן אויף צרות־הכּלל.
מיכל פֿלעגט נאָכן חצות זיך צוריק אין בעט שוין נישט לייגן, נאָר בלייבן אויף דער גאַנצער איבעריקער טייל נאַכט צו לערנען. און פֿאַרטאָג, סיי זומער, סיי ווינטער, פֿלעגט ער זיין כּמעט דער ערשטער אין שטאָט, וואָס האָט זיך גענומען צו גאָטס טאָגעדיקער עבודה — צום אינדערפֿריעדיקן דאַוונען.
דאָס ווייב האָט קיינמאָל ניט דערווידערט קעגן מיכלס פֿרומער אויפֿפֿירונג כאָטש אַזאַ זאַך מאַטערט אויס געוויינלעך, און פֿון אָפּגעבן אַ העלפֿט רו־צייט קומט קיין איבעריק געזונט ניט צו, דאָך, אַזוי ווי מיכל איז געווען גענוג קרעפֿטיק און ס׳איז שוין כּמעט געוואָרן צו זיין צווייטער נאַטור, האָט דאָס אים ניט געשאָדט, האָט ער דאָס ניט געפֿילט, האָט דערום אויך דאָס ווייב ניט געהאַט צו זאָגן און קעגן דעם צו דערווידערן.
די לעצטע צייט אָבער האָט דאָס ווייב באַמערקט, ווי אין דער פֿרי פֿילט ער זיך עפּעס ניט גוט, עפּעס האָט זיך אים געוויזן צופֿיל בלויס אונטער די אויגן און אָפֿט זעצט ער זיך צו, גלייך ווי איינער, וואָס ליידט אויף די פֿיס, אָדער האָט אַ מיחוש אין רוקן, אין די קריזשעס. זי האָט אים אויפֿמערקזאַם געמאַכט און גענומען זאָגן, אַז טאָמער איז ער ניט געזונט, דאַרף ער זיך זען היילן, דאַרף מען דאָך עפּעס טאָן. מיכל האָט אָבער יעדער מאָל מיט דער האַנט אַ מאַך געטאָן: אייסעך... ס׳הייסט, ס׳גאָרניט ניט... און אַזוי ווי אין אַזוינע הייזער מאַכט מען זיך בכלל ניט איבעריקס פֿון אַזוינע זאַכן, מחמת מ׳איז פֿאַרנומען מיט גענוג אַנדערע דאגהס, האָט דערום דאָס ווייב, נאָך יעדער מאָל דערמאָנען אים, דאָס גלייך פֿאַרגעסן.
1 ביז וואַנען אַ געוויין אין ציון, אַ קלאָג אין ירושלים.
שפּעטער האָט דאָס ווייב דערזען, אַז ס׳איז ניט קיין קרענק ביי אים. זי האָט געזען, אַז מיכלס אויפֿשטיין ביינאַכט איז איצט אַנדערש, ווי אַלעמאָל פֿריער. זי האָט זיך גענומען איינהערן און האָט זיין געוויין ניט פֿאַרנומען, גענומען זיך צוקוקן און אים ניט געטראָפֿן זיצן ביי דער שוועל, נאָר גאָר ביים טיש פֿאַרטראָגן, דער קאָפּ אין פּאַפּיר אַריינגעטאָן און שרייבן, און ווען ניט ביים טיש, פֿלעגט ער זיך איבער דער שטוב אַרומדרייען, ווי אין די אייגענע פֿיר ווענט פֿאַרבלאָנדזשעט.
זי האָט באַמערקט אַן ענדערונג און נישט פֿאַרשטאַנען, אין וואָס זי באַשטייט. זי האָט געזען, אַז ער האָט זיך פּלוצים אָפּגעריסן פֿון די זייניקע און באַזוכט ניט זייערע מנינים נישט אינדערוואָכן, ניט אַפֿילו שבת. זי האָט אויך געזען, אַז עפּעס האָט ער צוגעשיקט מיט אַ קינד אַ צעטעלע צו יענע, און פֿון דעמאָלט אָן גייט ער שוין בכלל ניט אַהין, ווי גלייך ער האָט קיינמאָל מיט זיי ניט געהאַט צו טאָן און ניט געווען מיט זיי געבונדן.
דאָס אַלץ האָט זי געמאַכט באַדענקען. זי האָט געזען, אַז עפּעס קאָכט אין אים, עפּעס קומט אין אים פֿאָר, ווי יעדער מאָל זי איז געוואוינט צו פֿילן, ווען ער ברעכט זיך און האַלט ביים איבערגיין פֿון איין דעה צו דער אַנדערער, צו דער היפּוכדיקער פֿון דער ערשטער.
— יאָ, מיכל האָט זיך אויך איצט געבראָכן...
מיר וואָלטן דאָ, מעגלעך, זיך באַדאַרפֿט לענגער אָפּשטעלן, אויף צו דערקלערן די סיבות, וואָס האָבן געבראַכט מיכלען צו אַזאַ שריט, וואָס איז זיך גאָר שווער פֿאָרצושטעלן. מיר טוען דאָס אָבער ניט, ווייל, ערשטנס, האָבן מיר שוין אין אָנהויב בוך דערציילט וועגן זיין פֿעאיקייט זיך צו וואַרפֿן פֿון איינס צו איינס און פֿון איין היפּוך צום צווייטן; און צווייטנס, האָפֿן מיר, אַז דער לייענער וועט פֿון דער עצם געשעעניש אַליין פֿאַרשטיין, פֿאַרוואָס איז אַזוי געשען און אויך פֿאַרוואָס דאָס געשעענע האָט זיך ביי אים אויסגעגאָסן אין אַזאַ אויפֿגעריסענער פֿאָרם... אַנדערש האָט דאָס ניט געקאָנט זיין: נעמענדיק אין אַכט יענע צייט און יענע באַדינגונגען, איז נאַטירלעך, אַז ווען אַזאַ, ווי מיכלען, איז אויסגעקומען דורכצומאַכן אַזאַ גייסטיקע איבערקערעניש, איז ער געווען געגליכן צו איינעם, וואָס דאַרף טאָן אַ שפּרונג פֿון הייס אין קאַלט, אָדער פֿאַרקערט, וואָס דאָס ווערט אַלעמאָל געמאַכט אי קרענקלעך, אי לעפּישעוואַטע און מיט אַ היסטערישן קוויטש.
איז אָט.
איינמאָל אַ פֿרייטיק פֿאַרנאַכט, ווען ס׳האָט שוין געהאַלטן נאָך ליכט־בענטשן און מיכל איז שוין געווען שבתדיק אָנגעטאָן, גרייט זיך לאָזן אין שול, אַזוי האָט מיכלס ווייב פּלוצים באַמערקט, ווי מיכל איז שטיין געבליבן פֿאַרגליווערט, ווי אַ גולם, וואָס ווייסט ניט וואָס ס׳טוט זיך מיט אים, אָדער ווי איינער, וואָס ס׳באַפֿאַלט אים אַ שטאַרק שטעכעניש, פֿון וועלכן מע קאָן ↰ 19 זיך ניט רירן, ווייל ס׳סטייעט קיין אָטעם ניט... די אויגן האָבן זיך אים אויסגעגראַטשעט — די ווייסלעכער מער גרעסער פֿון די שוואַרצלעכער... און קוקנדיק אויף אים, האָט מען געקאָנט מיינען, אַז אָט אַזוי וועט ער בלייבן אויפֿן אָרט, ביז מען וועט אים ניט נעמען אויפֿוועקן — אויב ער האָט זיך נאָר פֿאַרטראַכט, אָדער מע וועט אים מוזן נעמען און צום בעט אַוועקטראָגן — אויב ער איז פֿאַרשלאָפֿט געוואָרן פּלוצלינג.
ס׳האָט אָבער לאַנג ניט געדויערט, און מיכל האָט צוריק אויפֿגעוואַכט, נאָר אָנשטאָט דעם, ער זאָל זיך באַלד לאָזן צו דער טיר, ווי ער האָט פֿריער געזאָלט, האָט ער גאָר אַ שפּאַן געטאָן צו די בענטש־ליכט, וואָס אויפֿן טיש. ער איז פֿאַר זיי שטיין געבליבן אַ וויילע, און מיטאַמאָל האָט ער זיך אַ בויג געטאָן, און — פֿו־פֿו — איינס נאָכן איינס און אַלע ביז לעצט אויסגעלאָשן.
— וואָס האָט ער געטאָן?! — האָט דאָס ווייב אויסגעשריען אַ פֿאַרציטערטע — וויי איז מיר!
מיכל האָט ווי פֿון שלאָף דערוואַכט. ער האָט אַ רגע אויסגעזען, ווי איינער, וואָס האָט אין אַן אומבאַוואוסטזיניקן שטאַנד אָפּגעטאָן עפּעס אַ נישט־ריכטיקע זאַך, פֿאַר וועלכער ער פֿאַרשעמט זיך און וויל גלייך דאָס קאַליע־געמאַכטע פֿאַרריכטן. ער האָט שוין געהאַט אַ האַנט אויסגעשטרעקט, ווי אויף צוריק אָנצוצינדן די ליכט, נאָר באַלד האָט ער זיך באַדענקט און חרטה געהאַט, און אָנשטאָט זיך פֿאַרנעמען מיט די ליכט ווידער אָנצינדן, איז ער גאָר אַוועק צום באַנק־בעטל, וואו זיין טלית און תּפֿילין איז געלעגן, ער האָט דאָס אויפֿגעעפֿנט און געכאַפּט דעם טלית אונטערן אָרעם, און אַזוי און קיין וואָרט ניט זאָגנדיק, האָט ער זיך צו דער טיר און צום אַרויסגאַנג געלאָזט.
— וואוהין מיטן טלית, מיכל? — האָט דאָס ווייב אַ צווייטן ווייגעשריי אַרויסגעלאָזט.
משוגע! ווייל פֿרייטיק־צו־נאַכטס געברויכט מען ניט קיין טלית, און דעם ווייבס פֿאַרגאַפֿונג איז דערום איצט געווען ניט ווייניקער באַרעכטיקט, ווי פֿריער פֿונעם ליכט־אויסלעשן. איר געשריי אָבער האָט שוין צו מיכלס אויער ניט דערגרייכט, מחמת ער איז שוין געווען אויסער דער טיר און אויסער דער מעגלעכקייט איר קול צו פֿאַרנעמען.
אַז ער איז אַרויס, איז שוין אינדרויסן געווען טונקל. ס׳איז שוין צוגעפֿאַלן דער קורצער האַרבסטיקער פֿאַרנאַכט. דער גרעסטער טייל איינוואוינער פֿון יענער גאַס איז שוין געווען אין שול, און נאָר איינציק פֿאַרשפּעטיקטע האָבן איצט אונטערגעאיילט אויך אַהין אָנצוקומען.
פֿון אַלע פֿענצטער פֿון די אָרעמע נידעריקע הייזלעך אין יענער גאַס און פֿון די דערביי־ליגנדיקע גאַסן האָבן אַרויסגעקוקט די בענטש־ליכט, מיט יענער מילדער פֿייערלעכקייט, וואָס האָט דערמאָנט דאָס געמיט פֿון די, ↰ 20 וואָס האָבן זיי אָנגעצונדן, און וואָס יעדערער, לויט זיין שטאַנד און שטייגער, האָט זיך, נאָך אַ וואָך האָרעוואַניע, איצט דערשלאָגן צו דעם, ווי צו אַ שטילן ברעג, נאָך אַ שטורעמדיקער רייזע.
און אַזוי ווי מיכל איז אַרויס צעמישט און פֿאַרטראָגן פֿון זיין שטוב, אַזוי איז ער אויך זיין גאַס און די נאָענט־ליגנדיקע גאַסן פֿאַרביי און נישט געזען און נישט געוואוטט כּמעט, וואוהין די פֿיס טראָגן אים. ביז זיי האָבן אים, לסוף, נאָך לאַנגן גאַנג, געבראַכט אין איינעם אַ ניט־יידישן קוואַרטאַל, וואו פֿון אַ פֿענצטער האָבן דאָרט קיין ליכט ניט אַרויסגעקוקט, ווייל די פֿענצטער גייען דאָרט אַרויס ניט אין גאַס, נאָר אין טיפֿע הויפֿן, מיט הויכלעכע, טויבע פּאַרקנס און סעדער פֿאַרשטעלט.
און אָט צו איינעם אַזאַ הויף האָט זיך מיכל מיטן טלית אונטערן אָרעם צוגעשלאָגן. ער האָט אויפֿגעעפֿנט די פֿאָרטקע, איז אַריין אין הויף, איז צוגעקומען צו אַ ניט־יידיש שטיבעלע מיט אַ ניט־הויכן פּידאַשעק פֿאַר די טרעפּ, און אַז ער איז אַראָפּ פֿון זיי, האָט ער פֿריער געעפֿנט אַ הויזן־טיר, דערנאָך אַ צווייטע — די שטוב־טיר, און האָט זיך צו יאָסעלע מגפֿה אין זיין וואוינונג אַריינגעשטעלט.
ס׳האָט דאָרט, ווי אין אַלע אַזוינע הייזער, געשמעקט מיט ערדענעם פּאָל, מיט געווייסטע ווענט און באַלקן און מיט האַרבסטיק־געדעמפֿטע און אַ ביסל אויך פֿאַרוויאַנעטע פּראָסטע גאָרטן־בלומען, זויבער. אַ געוויינלעכער לאָמפּ אויף אַ געוויינלעכן טיש און טישטעך, אָן קיין סימן ניט פֿון שבת, און ביים טיש האָט זיך יאָסעלע מיט אַ קליינער קאָמפּאַניע זיינע פֿריינט און אָנהענגער געפֿונען. יאָסעלע — מיט אַ בלאָנדן קאָפּ און בערדל און מיט היפּש געלע און קלוגע קלייען אין פּנים — בראש, און אַרום אים — אייניקע מיט היטלען און אַנדערע מיט בלויזע קעפּ — אין אחדות און אין חבדשאַפֿט.
אַז מע האָט דערזען אַריינקומען דעם פֿרעמדן יידן, האָבן זיך אַלע פֿאַרחידושט. מ׳האָט באַלד איבערגעריסן דעם שמועס, ביי וועלכן מ׳האָט געהאַלטן ביי זיין אָנקומען, און אַלעמענס אויגן האָבן זיך אַ ווענד געטאָן צו מיכלען, ווי מיט אַ שטומער פֿראַגע, ד״ה ווי קומט אַזאַ, וואָס זיין אָרט איז איצט אין שול, צו? פֿאַרבלאָנדזשען גאָר אַהער, אויף דער ניט־יידישער גאַס, צו יאָסעלען מיט זיין קאָמפּאַניע.
ס׳איז אַלעמען אויך אַ חשד דורכגעלאָפֿן: אפֿשר איז דאָס ווידער עפּעס אַ פּאַרשוין, אונטערגעשיקט פֿון יעקב־יוסין דעם גביר, מיט אַ געוויסן מיין — און מ׳האָט אים שוין געזאָלט איינס און צוויי אַרויסמשלחן. אַז מען האָט אָבער אייניקע רגעס לענגער אים באַטראַכט, אַזוי האָט מען דערזען, אַז ניין, אַז וואָס געהער גבירישער שליחות, איז דער אויסער יעדן פֿאַרדאַכט, ווייל אויף זיין פּנים איז ניט צו מערקן יענע ליגנערישע הכנעה און דאָס וועלן איינקויפֿן זיך אין נישט־פֿאַרדינטן צוטרוי, ווי ביי יענע; גאָר פֿאַר↰ 21קערט, דעמס פּנים אָפֿן, ערלעך און זעט אויס, ווי ער קומט אַ גלייכער צו גלייכע.
— וואָס האָט ער באַדאַרפֿט? — האָט אים יאָסעלע אַ פֿרעג געטאָן און גענומען קוקן אויף אים. נאָך די ערשטע מינוטן פֿרעמדקייט און פֿאַרדאַכט, שוין מיט מער צוטרוי און אַפֿילו מער צוגעלאָזט, ווען ער האָט איצט דערזען פֿאַר זיך מיכלען — אַן אָרעמלעכן, אָבער אַ זויבער־אָנגעטאָנענעם, נאָך מיט כּמעט נאַסלעכע באָרד און פּיאות, אויסגעצוואָגן לכּבוד שבת, און מיט עטוואָס אַרויסגעשטעקטע ווייסע העמד־אַרבל פֿון אויבערשטן מלבוש אַרויס,
— צו וועמען האָט ער באַדאַרפֿט?
— טאַקע צו אים... דאָס איז ער — יאָסעלע בריליאַנט?
— יאָ. און נו?
— איז ער אים געקומען זאָגן, אַז ער וויל צו אים צושטיין... ער האַלט זיך פֿאַר אַ זייניקן.
— וואָס הייסט? — האָט יאָסעלע אַ פֿרעג געטאָן פֿאַרחידושט, און אויך די איבעריקע, זיין קאָמפּאַניע, האָט זיך אים געהאָלפֿן חידושן — וואָס הייסט, ער — אַ זייעריקער?
— וואָס־זשע איז דאָס חידוש? — האָט מיכל אָפּגעענטפֿערט אַ ביסל מיט תּרעומות, מיינענדיק, אַז מע שטויסט אים אָפּ און מען איז ניט גערן זיין שותּפֿות.
— ניין, ער פֿרעגט נאָר. ער וואונדערט זיך און איז ניט זיכער, צי ווייסט מיכל בכלל, צו וועמען ער האָט אַריינגעטראָפֿן, און צי זיינען דאָס די, וועמען ער האָט באמת טאַקע געדאַרפֿט האָבן? — האָט יאָסעלע אַ זאָג געטאָן, און בשעת מעשה האָט נאָכאַמאָל אַ קוק געטאָן אויף מיכלען, ווי געוואָלט זיך איבערצייגן, צי האָט ער ניט פֿאַר זיך, אויב ניט קיין פֿרעמדן אונטערגעשיקטן, איז אפֿשר אַזוי זיך עפּעס אַ צעדרייטן, אַ ביסל אַ גערירטן, וואָס די רייד און דאָס פֿאַרנעמען זיך מיט אים איז איבעריק און ווינציק וואָס טשיקאַווע...
— צו וועמען ער האָט אַריינגעטראָפֿן, ווייסט ער אויף זיכער — האָט מיכל געזאָגט. — דאָס איז דאָך צו אייך, צו די, וואָס געפֿינען זיך אויסערן קהל, פֿון אַלעמען פֿאַרשריגן, ווי אַזוינע וואָס האָבן אַלע גדרים אויפֿגעבראָכן.
— און נו?
— און ער איז מסכּים און האַלט זייער צד.
— ער?
— יאָ, און זאָל מען זיך ניט וואונדערן און ניט מיינען, אַז ס׳איז פֿון קלת־דעת,1 חלילה; ער, מיכל, איז, ווי יאָסעלע מיט זיין קאָמפּאַניע קאָנען זען, ניט קיין שנויץ מיט ברויט, ניט קיין הפֿקר־מענטש, און אויב ער האָט אַזאַ טראָט געמאַכט און זיך באַשלאָסן, דאַרף מען פֿאַרשטיין, אַז ס׳איז אים ניט לייכט אָנגעקומען נאָר נאָך גרויס אַנגסט און זעלישן געראַנגל.
— פֿאַרוואָס? — האָט מיכל זיך אַליין איבערגעפֿרעגט — ווייל ווי יאָסעלע מיט זיין קאָמפּאַניע קאָנען זען און זיך איבערצייגן, איז ער ניט פֿון גאַס געקומען, נאָר ער גייט פֿון ערגעץ, קומט פֿון ערגעץ, און ניט קיין אָרעמאַן פֿון איבער די הייזער, נאָר ער האָט, מעגלעך, גאָר אַ גרויס פֿאַרמעגן פֿון יענער זייט זייער שוועל איבערגעלאָזט.
— פֿאָרמעגן? — האָבן יאָסעלע מיט די זייניקע זיך דאָ געוואָלט צעשמייכלען, אָבער מיכל האָט זיי איבערגעשלאָגן, ניט דערלאָזט.
— נו,? יאָ — האָט שוין מיכל אַרויסגעזאָגט אַ ביסל בייזלעך — ווער־ווער, נאָר יאָסעלע מיט זיין קאָמפּאַניע דאַרפֿן דאָך געוויס פֿאַרשטיין, אַז ס׳איז גאָר ניט קיין קלייניקייט דאָס פֿאַרמעגן פֿון אַ איינעם, וואָס האָט יאָרנלאַנג געהאַט אַ בורא עולם, אַ באַלעבאָס, אַ האַר איבער אַלע גייסטיקע גיטער, וואָס אַז ער האָט געוואָלט, האָט ער אים געדינט, ווי אַ קנעכט אַ האַר, אַז געוואָלט, האָט ער אים געליבט, ווי אַ קינד אַ פֿאָטער, געוואָלט — האָט ער געקוקט אויף יענעמס גוטס, ווי אויף פֿרעמדע חידושים, געוואָלט — האָט ער געקוקט דערויף, ווי אויף אייגנס, ווי אַ יורש...
— און אָט, צו אָט די קנעכט, אָדער קינדער, אָדער ביידע צוזאַמען, האָט אויך ער, מיכל, אָקאָרשט נאָר וואָס געקערט. אויך זיי, יאָסעלע מיט זיין קאַמפּאַניע, דאַרפֿן דאָך אַוודאי פֿאַרשטיין, וואָס הייסט דאָס אַלץ אָנצואווערן, צו בלייבן הויל און ביי גאָרניט, ביז מען דערשלאָגט זיך צו ווערן אַליין האַר און פֿאָטער איבער זיך...
— דערצו נאָך דאַרף מען נעמען אין אַכט, וועמען און אין וואָס פֿאַר אַ צייט ס׳געשעט אַזאַ אָנווער, און אים, מיכלען, וואָס איז געווען אַזוי טיף פֿאַרוואָרצלט אין גלויב־האָבערישן אייגנטום, האָט עס געטראָפֿן אויף דער עלטער, ווען פֿאַרלירן דאָס דערוואָרבענע טוט שטאַרק באַנג, ס׳שווער דערפֿון זיך אָפּרייסן, און ווען מע פֿאַרלאָזט עס, טוט מען זיך אַלעמאָל צו דעם אויסקערעווען, ווי צו אַ וויינענדיק קינד, ווען עלטערן פֿאַרלאָזן עס, און ס׳בעט זיך מע זאָל דאָס אויף די הענט נעמען, ווייל אַליין גיין קאָן דאָס ניט און הינטן בלייבן האָט דאָס מורא.
— און נו? — האָבן יאָסעלע מיט זיין קאָמפּאַניע געוואַרט אויף מיכלס פֿאָרזעצונג.
1 לייכטזין.
— און דאָך — האָט מיכל געזאָגט — האָט זיך אים איינגעגעבן צו קריגן מיט זיך אויסקערעווען צו דעם מיטן רוקן... ווייל אָנווער איז, ווי באַוואוסט, אַמאָל אַ באַדינג צו געווינען, און כּדי צו דערגרייכן אַ געוויסע הויך מוז מען זיך אַמאָל פֿריער דערפֿילן שטאַרק געפֿאַלן... ס׳פֿיל וועגן דעם צו רעדן... און ניט אַזוי גיך טוט זיך, ווי ס׳רעדט זיך... פֿיל מניעות און שטערונגען האָט ער געהאַט אויסצושטיין, ביז ער האָט זיך דערשלאָגן, אַז די פֿריערדיקע איידל־שטיינער זאָלן אים נעמען אויסזען, ווי שערבלעך, און אַז אַ טרער זאָל אים די שיין פֿון די אויגן נישט פֿאַרשטעלן פֿון רחמנות צו דעם, וואָס ער האָט פֿאַרלוירן.
— אָבער ער, מיכל, האָט זיך נאָך גרויס מי, דערצו פֿאָרט דערשלאָגן. דערצו האָט אים געהאָלפֿן אי זיין קאָנען זיך אָנכאַפּן און אָנקלאַמערן אין דעם, וואָס אים איז טייער, ביז בלוט אין די פֿינגער, אי דאָס קאָנען אָפּלאָזן דאָס, וואָס ער האַלט פֿאַר פּוסט, ווי מ׳לאָזט אַרויס לופֿט פֿון די פֿויסטן. ס׳האָבן אים געהאָלפֿן באַוואוסטע ספֿרים פֿון באַוואוסטע מחברים, ביי וועלכע ער האָט זיך פֿיל גוטס אָנגענומען, און אויך אַפֿילו — ער שעמט זיך צו זאָגן — זיין קרענקלעכע נטיה צו חלומות, וועלכע האָט אים דאָ צוגעדינט.
— חלומות?
— יאָ, יענע, וואָס האָבן אים אַלע מאָל זיין פֿרומע וועלט געשראָקן, ווייל וואָס ער האָט זיך דעמאָלט איינגעשאַפֿט און דערוואָרבן מיט גרויס מי בייטאָג, האָבן יענע אים ביינאַכט צעשלעפּט און צעטראָגן, איבערגעקערט און צו נישט געמאַכט; דאָס וואָס ער האָט בייטאָג פֿון זיך מיט שטעקנס געטריבן, האָט ער ביינאַכט געמוזט זיך זען דערמיט אין דער נאָענט; דאָס, פֿון וועלכן ער האָט זין געהאַלטן אויף מיילן, האָט אים ביינאַכט אין בעט באַזוכט און אים שווייס געבראַכט...
— קיין טעג און נעכט וואָלטן אים ניט קלעקן, ווען ער זאָל וועלן לענגער וועגן זיי דערציילן, נאָר אויב זיי, יאָסעלע מיט זיין קאָמפּאַניע, ווילן, וועט ער זיי נאָר איינעם אַ לעצטן, אַלס ביישפּיל, ברענגען, אַ דאַנק וועלכן ער, מיכל, וואָס איז שוין דעמאָלט אַליין געהאַט געקומען צו דעם, ביי וואָס ער האַלט איצטער, האָט דערצו נאָך געקראָגן אַ וואונק און אַ שטויס פֿון אויסן.
— זיי ווילן, אדרבא — האָבן יאָסעלע מיט זיין קאָמפּאַניע מסכּים געווען און האָבן דערביי זיך איבערגעוואונקען: כּדי, הייסט עס... ערשטנס, אַליין צוליב נייגיר, און צווייטנס, כּדי צו האָבן אַ מער זיכערן שליסל צו אים, צו אָט דעם מיכלען.
— זאָל ער, ביטע — האָט מען אים געזאָגט. און אַזוי ווי מיכל איז שוין אַריין אין זיין געוויינלעכן ווידוי־ראש און ווי פֿאַר מער היימישע מער ↰ 24 לויפֿיק לשון געקראָגן, האָט ער דערום אויך גלייך גענומען דערציילן אַן אָפּהאַלט:
— ער האָט איינמאָל געזען דעם בעל־דבר אין חלום — אַ הויכן, לאַנגן, דאַרן, מיט שטאַרק שמאָלע פֿיס און, ווי אים האָט געדאַכט, מיט ציגענע טלאָען. דאָס פּנים האָט אים געלויכטן, ווי ער וואָלט געהאַט אונטער דער הויט אַ לאַמטערן, די אויגן שמאָל, לענגלעך, און שאַרף־געשניטן ביי די עקן, און אויך אינמיטן האָבן זיי אַרויסגעקוקט, ווי נאָר דורך שפּאַלטן.
ער האָט מיכלען אַ וואונק געטאָן, ער זאָל מיט אים מיטגיין. ער האָט דערביי קיין וואָרט נישט געזאָגט, נאָר מיט אַ שפּאַלט פֿון איינעם אַן אויג אַ מאַך געטאָן. מיכל האָט געוואָלט זיך ניט זעענדיק מאַכן. דעמאָלט האָט אים יענער אַ ריר געטאָן מיט אַ פֿינגער, און יענער ריר, האָט זיך מיכלען געדאַכט, איז געווען אי ווי פֿון אייז, אי ווי פֿון אייזן, און ווי אויך פֿון עפּעס אַ ברענענדיקן שטאָף, וואָס בריט מער פֿון פֿייער. פֿאַרשטאַנען, אַז ווערן זיך וועט דאָ ניט העלפֿן און אַז, סוף־כּל־סוף, וועט ער זיין געצוואונגען צו פֿאָלגן — האָט ער זיך אויפֿגעהויבן פֿון זיין אָרט, וואו ער איז געזעסן, אָדער געלעגן — ער געדענקט שוין נישט — און איז מיטגעגאַנגען.
דעמאָלט האָט אים יענער אַריינגעבראַכט אין אַ הויך געביי, וואָס האָט געקלונגען מיט חלל און מיט קיינמאָל נישט באַוואוינטן, און וואָס האָט אויסגעזען ווי אַ טעמפּל, געווידמעט אַליין טאַקע דעם חלול. און אָט דאָרט האָט זיך ערשט יענעמס לענג אין זיין גאַנצער גרויס באַוויזן. אַז ער איז אַהין אַריין, האָט ער נאָר ביז דער העלפֿט דערגרייכט, אָבער וואָס ווייטער האָט שוין זיין קאָפּ ביז צו דער סטעליע דערלאַנגט. און דאָרט, פֿון דער הויך אַראָפּ, האָט זיך זיין קול דערהערט, אַ באַפֿעל: און מיטאַמאָל האָבן זיך גענומען ווייזן שרצים, שפּינען, פֿליגן, פֿלעדערמייז — פֿליענדיק, פּויזענדיק און קריכנדיק אויף די ווענט, אויפֿן דיל, ביז דער סטעליע אַרויף, און גרויסע מאָסן אָנגעזעצט און איינס אויפֿן אַנדערן אָנגעוואַלגערט... און אַלע מיטאַמאָל, אַז זיי האָבן דערזען יענעמס פּנים זיך לויכטן, אַזוי האָבן זיי גענומען קריכן, פּויזען, דראַפּען זיך און קלעטערן צו אים, און ווי קינדער ביי אַ פֿאָטער, און ווי קנעכט ביי אַ האַר — האַר־פֿאָטערלעכע ליבע ביי אים פֿאָדערן: „אוי, האָר, אוי, פֿאָטער אונדזער,....
און מיטאַמאָל האָט אויך מיכלען יענעמס ליבע זיך פֿאַרוואָלט, און אויך אים האָט אָנגענומען אַ חשק פֿאַר אים צו קניען און צו קריכן. ער האָט זיך באַלד טאַקע — וויי־וויי — אויף די קני אַראָפּגעלאָזט און צוזאַמען מיט די שורשענדיקע שרצים זיינע הענט געשטרעקט און צו אים זיך געצויגן.
און ווידער אַמאָל האָט זיך יענעמס קול דערהערט: ↰ 25 — שטיי אויף, דו אָרעמער בעל־זוכה; וואויל דיר, וואָס האָסט באַקומען באַגערט פֿאַר מיר צו קניען... און דערפֿאַר וועסטו באַגליקט זיין צו זען, אַז ניט אומזיסט האָסט זיך פֿאַר מיר פֿריער געשראָקן און דערנאָך מיך ליב געקראָגן.
און דאָ האָט יענער מיט אַ פֿוס אַ טופּע געטאָן, און די סטעליע פֿון יענעם געביי האָט זיך אַזוי הויך אויפֿגעהויבן, אַז ס׳איז זי מיטן אויג ניט געווען צו דערלאַנגען. און אַז ער, מיכל, האָט נאָך גרויס אָנשטרענגונג, מיט פֿאַרריסענעם קאָפּ, דאָך אַהין דערלאַנגט, אַזוי האָט ער דערזען, ווי יענער האָט שוין מיטן קאָפּ דאָרט אָנגעשפּאַרט, און ווי איבער זיין קאָפּ, אין אַ האַלב פֿייערדיקער ראָד, ווי אַ האַלב פֿריערדיקע קרוין, האָבן פֿייערדיקע אותיות זיך אָפּגעלויכטן, וואָס אַז מיכל האָט זיך אין זיי איינגעקוקט, האָט ער איבערגעלייענט: אָנכי ה׳ אלהיך...
אַז ער האָט זיך נאָך מער איינגעקוקט האָט ער צווישן די וועכטער, אין האַלבע לבנהס אַריינגעשטעלט, דערזען נאָך איינס אַ וואָרט, וואָס צוזאַמען מיט די פֿריערדיקע האָט איצט אויסגעזען אנכי (הס״מ) ה׳ אלהיך...
מיכל האָט זיך אויפֿגעכאַפּט אַ דערשראָקעגער און אין שווייס... ער איז אָבער באַלד ווידער אָנשלאָפֿן געוואָרן, און דעמאָלט האָט ער ווידער יענעם, דעם בעל־דבר, דערזען, אָבער שוין נישט אינעם טעמפּל צום חלל געווידמעט, נאָר גאָר אויף אַ ברעג ים, אויף אַ הויך־שפּיציקן פֿעלדז, וואו ער איז געזעסן אויף דער סאַמע הויך, מיטן פּנים אין אַ שפּיציכיקער קני אָנגעשפּאַרט, און האָט אויסגעזען אָדער ווי איינער, וואָס זיין וועלט איז אים אונטערגעגאַנגען און וואָס אָט באַלד־באַלד דאַרף ער זיך פֿון דער הויך אין וואַסער וואַרפֿן, אָדער ווי עפּעס אַן איבערגעלאָדענער חכם, אַ טרויעריקער געזעצגעבער, וואָס דענקט צו באַזאָרגן אַלע וועלטן, אויף אַלע צייטן, אויף וויפֿיל ער זעט זיי פֿאָראויס, מיטן סאַמע העכסטן, סאַמע צוגעקליבענעם און סאַמע טרעפֿלעכסטן געזעץ, וואָס זאָל אויסדריקן דעם סאַמע עיקר אין סאַמע געקירצטע זאַצן.
— אנכי ה׳ אלהיך...— האָט מיכל, אונטערקומענדיק, פֿון יענעמס מויל אויסרעדן דערהערט. — איך זיץ דאָ שוין לאַנג און טראַכט פֿון געבאָט פֿון אַלע געבאָטן, פֿון ערשטן און גרעסטן, וואָס מוז אין גרונט פֿון אַלע גלויביקע גרונטן אַוועקגעלייגט ווערן. איך טראַכט: ווער קאָן דאָס זאָגן: „איך — דער האַר, דער מושל, דער הערשער אויף זיך און אויף אַלעמען?” צי נאָר טאַקע דער, וואָס מע זאָגט אויף אים, אַז ער אַליין האָט אַלץ באַשאַפֿן און ער פֿאַרליידט ניט קיין שותּף צו זיך; צי אויך דער, וועמען מיכל האָט נאָר וואָס געזען, דער בעל־דבר, וואָס ער האַלט זיך יאָ פֿאַר אַ שותּף, אַ גלייב־ באַרעכטיקטער מיט יענעם, מיט וועמען ער שטרייט, קעמפֿט און וויל אויך אַ חלק אין יענעמס מאַכט, ווייל ער האַלט, אַז ס׳קומט אים... צי אפֿשר גאָר ↰ 26 זיינען אַלע באַרעכטיקט, אַלע מאַכטהאָבער, ווייל קיינער קיינעם האָט געשאַפֿן, ווייל אַלע זיינען זעלבסטבאַשאַפֿונג, כל־זמן זיי זיינען דאָ און האָבן דעם ווילן און די פֿעאיקייט אויסצודריקן זייער ווילן, און זאָגן.. איך בין איך, ווער איך זאָל ניט זיין, צי גרויס, צי קליין, צי מינדסט, צי פּיצל... איך — אַליין מיין שעפֿער, מיין גאָט, מיין האַר, מיין היפּוך, מיין צעשטערער און מיין געזעצגעבער.
— און אָט, צו אָט דעם לעצטן געדאַנק בין איך לעצטנס, נאָך לאַנגער מי, געקומען און וויל זיך מיט אים טיילן און וויל אים מאַכן פֿאַר אַלעמענס געדאַנק. און איצט, אַז דו (מיכל, הייסט עס) ביסט דאָ, און כ׳זע, אַז דו נעמסט אים אָן און ביסט גרייט אים צו גיין פּריידיקן פֿאַר אַלעמען, אַזוי האָב איך דאָ שוין מער ניט וואָס צו טאָן: מיינע אויגן זיינען מיד פֿון צו קוקן, מיין געזעס — פֿון צו זיצן, און איך פֿאַרלאָז מיין אָרט... און אָט...
און דאָ האָט יענער מיטאַמאָל פֿון פֿעלדז אין ים אַ שפּרונג געטאָן, ווי הויך און לאַנג ער איז, איז אַהין אַריין, אַראָפּ, און באַלד האָט ער מיט אַן עק, ווי אַ פֿיש אַ פּאַטש געטאָן און איז פֿאַרשוואונדן...
— אַז ער האָט זיך אויפֿגעכאַפּט — האָט מיכל פֿאָרגעזעצט — האָט אים אונטערן האַרץ געקילט. ער איז געלעגן ווי געליימט, און כאָטש ער האָט געוואוסט, אַז חלום בלייבט חלום, דאָך האָט אים דער געדאַנק געעקבערט.
ער האָט די ערשטע צייט געציטערט, ווי געזאָגט, צו פֿאַרבלייבן אַליין, אָן אַ באַלעבאָס, אָן אַ האַר, אָן אַ מושל. אָן אַ באַשערער אויף דער וועלט: אָבער פֿון דער אַנדערער זייט, אַז ער האָט זיך דערמאָנט, ווי גליקלעך איז דער, וואָס קאָן זיך זאָגן: „ביסט אַליין דיין שעפֿער” — אָט דעמאָלט האָט ער זיך אויך דערמאָנט, אַז דער, וואָס האָט אים אויפֿגעגעבן דעם געדאַנק, איז ניט איינער: אַז אין ספֿרים האָט ער זיך מיט אים שוין, וואו ניט וואו, אָנגעשלאָגן ערגעץ ביי ניט־יידישע גדולים און אויך ביי יאָ יידישע, וועלכע האַלטן, אַז די בריה און דער בורא איז היינו הך, ד״ה, אַז אַלץ וואָס איז געשאַפֿן און דער שעפֿער אַליין איז איינס און דאָס זעלבע, און אויב אַזוי, איז דאָס אַלץ, וואָס ווערט צוגעשריבן און פֿאַררעכנט פֿאַר גאָטס גרויסקייט און וואונדער, קאָן יעדערער פֿאַררעכענען און צושרייבן זיך אַליין, ווייל ער איז אַליין אַ וואונדער.
— יאָ, און ביי אָט דעם געדאַנק האָט ער זיך פֿעסט אָנגעכאַפּט, מיכל, ער האָט זיך אין אים אָנגעקלאַמערט און ער פֿילט, אַז ניט נאָר ער אַליין איז איבערפֿולט פֿון אים, נאָר אַז ער איז בכּוח אויך אַנדערע אים מאַכן פֿילן, מ׳זאָל זיך אים איינשאַפֿן, ווי אַן אייגענעם.
ער האָט זיך אונטערגענומען אים דערקלערן אין אַ ספֿר, וואָס ער שרייבט, מיטן נאָמען „השגות על הרמבם”,1 אין וועלכן ער טרעט אַרויס קעגן מיימון, ↰ 27 וואָס קריגט מיט אַריסטון2 — פֿאַרוואָס יענער האַלט, אַז די וועלט איז אַ קדמון, ד״ה, אַז זי איז נישט געשאַפֿן פֿון קיינעם, נאָר אַז זי לעבט און איז פֿאַראַן, אַזוי ווי זי איז, שוין פֿון אייביק — אייביק... דאָס איז אַ גוואַלדיקער עיקר, און גיט זיך אים נאָר איין צו באַווייזן דאָס גערעכט פֿון אַריסטון (און אַז ס׳וועט זיך אים איינגעבן, איז מיכל זיכער), אַזוי פֿאַלט שוין במילא דער גאַנצער שטרויענער בנין פֿון די כּלומרשטע געבאָטן און פֿאַרבאָטן, פֿון מצוות און עבירות, פֿון שכר און עונש, און מ׳פֿאַרשפּאָרט זיך שוין מאַטערן איבער אַלע יענע סתּירות און ווידערשפּרוכן, וועלכע דרינגען אַרויס פֿון דער ביז אַהער אָנגענומענער פֿעלערהאַפֿטער דעה, וועלכע האַלט ניט, ווי אַריסטו, ווי די פֿראַגע וועגן ידיעה און בחירה, און נאָך און נאָך, וואָס ניט איין גייסטיקע פֿליג איז אין יענעם שפּינוועבס אַ טויטע געפֿאַלן און אַן אויסגעזויגענע ליגן געבליבן, און וואָס ניט איין גוטער קאָפּ האָט זיך אין יענע סתּירה־ווענט ביז בלוט צעשלאָגן... אויס מיט דעם!
1 דערווידערונגען קעגן רמב״ם.
— און ער, מיכל — האָט ער ווייטער פֿאָרגעזעצט — האָט זיך גענומען פֿאַר יענעם ספֿר ערנסט, ער טוט שוין אין דעם לאַנג און איז שוין ווייט אַוועק, און ער האָפֿט, אַז גאָר אין גיכן וועט ער זיין מיט אים אויף אַ גוטן דרך — צו אַלעמענס וואויל און גייסטיקער גענעזונג. אָמן, הלוואי... — האָט ער פֿאַרענדיקט אי אַביסל באַשיידן, אי מיט אַ שמייכל פֿון נצחון, וואָס ס׳האָט זיך אים איינגעגעבן צו קומען פֿאַר די, צו וועלכע ס׳האָט אים געצויגן און אַרויסצוברענגען דאָס, וואָס ער האָט געטראָגן ביי זיך לאַנג אויסבאַהאַלטן...
דעמאָלט האָט מיכלס נצחון־געפֿיל זיך אויך יאָסלען מיט זיין קאָמפּאַניע איבערגעגעבן. זיי האָבן אַ טייל פֿון נצחון גענומען אויך אויף זייער חשבון און פֿאַררעכנט פֿאַר זייער אויפֿקלערערישן פֿאַרדינסט... מע איז געווען אויפֿגעלייגט. מע האָט נאָענט זיך אַ לאָז געטאָן צו מיכלען, אים ענגער אין דער חברה אַריינגענומען, און שוין ווי ביי אַ שטיק אייגענעם זיך גענומען דערפֿרעגן ביי אים, ווער ער איז איצט, וואָס איז ער פֿריער געווען און וועגן זיין באַשעפֿטיקונג. און דערויף, אויף אַלע די פֿראַגעס, האָט מיכל שוין גאָר באַשיידן און מיט אַן אַקסל אַוועקמאַכן, ווי מע זאָל אים פֿרעגן וועגן זאַכן, וואָס האָבן ניט קיין שייכות צום ענין — אָפּגעענטפֿערט:
— אייסעך, וואָס איז די נפֿקא־מינא? ער איז אַ מלמד, לערנט מיט קינדער און האָט קיין פּרנסה ניט; קנעלט און לעבט אין דחקות, ווייל ער איז שוין לאַנג פֿאַרשמט פֿאַ ראַזאַ, וואָס איבעריק גערן האָט מען אי םקיינמאָל ניט געהאַט, בפֿרט די לעצטע צייט, ווען ער איז געווען אַ שטיק ראש און אָנפֿירער ביי די בראַסלעווער... אָבער סע מאַכט נישט... מע קומט אויס, מע שלאָגט זיך דורך... דער עיקר איז ניט דאָס. דער עיקר איז, וואָס ער איז איצט דאָ, אַרויסגעקומען און באַפֿרייט פֿון אַ ערגער מין דחקות ..
2 אַריסטו, געמיינט: אַריסטאָטעלעס.
דערביי האָט מיכל די אויגן אויפֿגעהויבן און גענומען באַטראַכטן די ניט־יידישע שטוב. מע האָט געזען, אַז ס׳טוט אים הנאה די נייע לופֿט פֿון דער ערדענער פּאָל, פֿון די געווייסטע ווענט און באַלעק און אויך פֿון די האַלב־פֿאַרוויאַנעטע פּויערשע און פּראָסטע גאָרטן־בלומען, און אויך יאָסעלע מיט זיין קאָמפּאַניע, האָט מען געזען, האָבן אים געפֿרייט, און קוקנדיק אויף זיי און אויף זייער יוגנטלעכקייט, איז אויך ער אַליין, ווי עטוואָס יינגער געוואָרן און ווי ער וואָלט אַראָפּגעשאָקלט אַ געוויסע צאָל יאָרן פֿון זיינע פּלייצעס.
אַז מע האָט אים געבעטן זיך זעצן, האָט ער געזאָגט: ניין, ער האָט נאָך וואו צו גיין און עפּעס אָפּצוטאָן. און אַז מע האָט זיך אַרומגעקוקט און דערזען, אַז די גאַנצע צייט איז ער געשטאַנען און געהאַלטן דעם טלית אונטערן אָרעם, און אַז מע האָט אים געפֿרעגט: צו וואָס דער טלית? דאָ — דאָך ניט, און אין שול איז ער ניט געגאַנגען, און ווען יאָ, געברויכט מען דאָך פֿרייטיק צונאַכטס אויך אין שול ניט קיין טלית? — האָט ער געענטפֿערט, און בשעת מעשה זיך אַליין אונטערן אָרעם אַרונטערגעקוקט, גלייך ער האָט אים ביז אַהער אַליין נישט באַמערקט:
— האַ, דעם טלית? יאָ, ער דאַרף אים אויך צום גאַנג...
— צו וואָס? — האָט מען ביי אים נאָכאַמאָל געפֿרעגט.
— צו וואָס? — האָט ער געשמייכלט, און דערביי האָט מען געזען, אַז ער וויל עפּעס ניט דערזאָגן: — צוליב אַ געוויסער זאַך, וואָס אָדער יאָסעלע מיט זיין קאָמפּאַניע וועלן זיך שפּעטער פֿון אים דערוויסן, אָדער, אויב ניט, מאַכט אויך ניט אויס, מיט איין וואָרט, ער דאַרף אים...
מיר וועלן ניט דערציילן, ווי לאַנג מיכל האָט זיך דערנאָך נאָך ביי יאָסעלען פֿאַרהאַלטן, און וועגן וואָס ס׳זיינען ווייטער געגאַנגען די רייד. מירן נאָר זאָגן, אַז ווען דער שמועס מיט אים האָט זיך פֿאַרענדיקט און מ׳האָט געזען, אַז מיכל קלייבט זיך שוין די שטוב פֿאַרלאָזן, אַזוי האָבן זיך אַלע מיט אים מיטגעלאָזט — ווער ס׳האָט אים נאָר ביז דער טיר באַגלייט, און יאָסעלע אַליין איז אַרויס מיט אים אויך אויסער דער טיר, אויך פֿון די טרעפּ פֿון גאַנעקל אַראָפּ. ער האָט אים אויך דורכגעפֿירט דורכן גאַנצן הויף, אַז די הינט, וואָס ווערן אָפּגעלאָזט אויף ביינאַכט, זאָלן אויף אים ניט אָנפֿאַלן. און אַז זיי זיינען צוגעקומען צו דער פֿאָרטקע פֿון הויף, האָט יאָסעלע, איידער ער האָט זיך אָפּגעזעגנט מיט מיכלען, אים געבעטן, ער זאָל זיך פֿון היינט אָן וואָס אָפֿטער צו אים ווייזן, זיין שטוב איז פֿאַר אים, פֿאַרשטענדלעך, אָפֿן, און ער וועט אַלעמאָל זיין אַ גאַסט אַן אָנגעלייגטער.
מירן דאָ אויך ניט דערציילן, ווי אַזוי מיכלס ווייב האָט יענעם פֿרייטיק צונאַכטס געוואַרט אויף אים, נאָך דעם, ווי ער האָט פֿאַרן אַוועקגיין פֿאַרנאַכט די געוויסע מעשה אָפּגעטאָן — די ליכט אויסגעלאָשן. מירן ווידער גאָר זאָגן, אַז ווען מיכל איז אַרויס פֿון יאָסעלעס שטוב, איז שוין אין דרויסן רעכט ↰ 29 פֿינצטער געווען, נישט נאָר אין די ניט־יידישע גאַסן, פֿון וואַנען ער האָט זיך אַרויסגעלאָזט, נאָר אויך אין די מער באַזעצטערע, יידישע.
דער עולם האָט שוין פֿון לאַנג אָפּגעדאַוונט און פֿון די שולן אַוועק. אין די פֿענצטער, וואָס מיט די ניט־פֿאַרמאַכטע לאָדן, האָט מען געזען, ווי די שבת־ליכט האָבן שוין אויף העלפֿט אויסגעברענט, און דורכן רוב שוין פֿאַרמאַכטע לאָדן האָט זיך זייער שיין אַרויסגעזען דורך די שפּאַלטן.
ס׳איז געווען שטיל און זעלטן־זעלטן צו באַגעגענען אַ דורכגייער, און מיכל האָט דורך אָט דער שטילקייט מיטן טלית אונטערן אָרעם געשפּאַנט, און זיין וועג האָט ער אָנגעריכט צום צענטער שטאָט, וואו דאָס רוב שולן און קלויזן האָבן זיך געפֿונען, און וואו אויך — די „אָפֿענע שול” און וואו אַנטקעגן איר, אויפֿן זעלבן פּלאַץ, איז געשטאַנען ר׳ דודיס קליין צוויי־שטאָקיק מויערל. דער אונטערשטער שטאָק — אַ האַלב קעלער־שטוב — אָפּגעגעבן פֿאַר מלך דעם לאַנגן, פֿאַר ר׳ דודיס שמש, וואָס האָט אים באַדינט, און אויפֿן צווייטן שטאָק, וואָס מיט די גרעסערע און ליכטיקערע צימערן, האָט געוואוינט אַליין ר׳ דודי.
מע דאַרף דאָ זאָגן: ר׳ דודי האָט געפֿירט אַ שטיק מלוכה, אי ערשטנס, ווי דער גרעסטער רוב אין אַזאַ אָנגעזעענער און גרויס־באַפֿעלקערטער שטאָט, ווי מ.; אי צווייטנס נאָך דערצו, אַלס פֿאָרשטייער פֿון איינער אַ חסידישער סעקטע, וואָס די הי־לענדישע רביים זיינען איר, אַפּנים, געווען קאַרג, און זי האָט זיך געהאַט אירן אַן אייגענעם אין גאַליציע, אין טשאָרטקאָוו, צו וועמען ס׳האָבן זיך פֿאַרגינט צו געהערן נאָר גאָר רייכע און אויך אַזאַ, ווי ר׳ דודי, מחמת אויף צו קומען אַהין האָט מען געמוזט האָבן אַן אויסלענדישן פּאַס, וואָס דאָס איז שוין נישט פֿאַר יעדערנס קעשענע. און אַזוי ווי אָט דער רבי האָט געוואוינט ווייט און קומען פֿאַר אים אָפֿטער איז געווען נישט גרינג אַפֿילו פֿאַר זיינע פֿאַרמעגלעכע אָנהענגער, האָט אים דערום ר׳ דודי דאָ, אין מ.; פֿאַרבעטן, ווי אַ מין באַפֿולמעכטיקטער, הן ווען מען האָט אַמאָל באַדאַרפֿט אַן עצה, הן אַ בקשה, הן אויף קלייבן מעמדות־געלט — אַ מין חסידישער שטייער, וואָס ר׳ דודי האָט דאָס אַלץ גענומען אויף זיך.
שבת האָט ר׳ דודי געפּראַוועט נישט אַליין פֿאַר זיך און זיינע בני־בית, נאָר תּמיד מיט אַ מנין, אַמאָל מער, אַלנפֿאַלס ניט ווייניקער, וואָס איז באַשטאַנען אָדער בלויז פֿון שטאָטישע חסידים, אָדער אויך פֿון אייניקע אָנגעפֿאָרענע רבנים פֿון פֿאַרשיידענע שטעט און שטעטלעך, עלטערע, יינגערע, וועלכע פֿלעגן קומען מיט פֿאַרשיידענע שאלות־ותּשובות, ווען זיי האָבן ניט געוואָלט שטעלן אויף זיך, ביז זיי וועלן זיך ניט האַלטן אַן עצה מיט אַן עלטערן און געניטערן, מיט אַזאַ, ווי ר׳ דודי.
ביים שבתדיקן טיש, ווי בכלל אום שבת, איז ר׳ דודי געווען אין אַ שטריימל באַכרוימט מיט סויבל, רבנים און אַנדערע — אין מיצלעך, ביים ↰ 30 סאַמעטענע דעניקעס און אויך מיט פֿוטער, אָבער מיט פֿוקס און ניט מיט סויבל.
צוליב דער פֿרייטיק־צו־נאַכטיקער סעודה האָט מען דעם טיש אַלע מאָל אין גאַנצן צערוקט, אַזוי, אַז ער האָט פֿאַרנומען פֿון וואַנט צו וואַנט כּמעט די גאַנצע לענג פֿון צימער, ר׳ דודי אַליין — אויבנאָן, די רביצין מיט דער שנור — אין דער אַנטקעגנאיבערדיקער זייט, און תּמיד האָבן דעם טיש דעמאָלט באַדינט אויסער די דינסטן און די רביצין, אויך מלך דער לאַנגער, ר׳ דודיס משרת.
אויך דאָס מאָל איז ביי ר׳ דודיס טיש אַריבער אַ מנין אויסגעזעצט. ס׳האָבן אויך דאָס מאָל אייניקע פֿון דער פֿרעמד אָנגעפֿאָרענע רבנים ניט געפֿעלט — אַזוי, אַז דער שטאַט — אַ בכּבודיקער, אַ געהויבענער און זייער פֿייערלעכער.
ר׳ דודי האָט ביי דער סעודה ווייניק גערעדט, בפֿרט אום שבת, און מחמת דרך־ארץ פֿאַר אים האָבן אויך אַנדערע די ווערטער געשפּאָרט. דעם טיש האָבן באַלויכטן הויכע זילבערנע לייכטער מיט די בענטש־ליכט, און אויך אַ הענגלאָמפּ — אַלץ, ווי ס׳געהער צו זיין, און ווי ביי אַזאַ, ווי רב דודי, פֿאָדערט זיך צו שבת.
מען האָט שוין געהאַלטן נאָך די ערשטע מאכלים, און פּלוצים האָט זיך דערהערט פֿון קיך, וואוהין ס׳פֿירט די טיר פֿון דרויסן, עפּעס אַ קריגעריש קול פֿון מלך דעם לאַנגן, פֿון די דינסטן און, דאַכט זיך, נאָך פֿון עפּעס עמעצן אַ פֿרעמדן... דאָס האָט מיכל בוקיער געעפֿנט די טיר אין קיך אַריין, און אַז מלך דער לאַנגער, וואָס האָט זיך גראָד דעמאָלט אין קיך געפֿונען צוליב זיין באַדין־מלאכה, האָט אים באַגעגנט, און געפֿרעגט ביי אים, וואָס ער דאַרף, און האָט באַקומען אַן ענטפֿער, אַז צו ר׳ דודין, האָט ער אים דעם וועג פֿאַרשטעלט, אים צוריקגעשטויסן, שרייענדיק: „שבת! דער רב איז פֿאַרנומען! דער רב עסט! זאָל ער גיין און קומען אַן אַנדערש מאָל”.
— ס׳האָט אָבער, ווייזט אויס, ניט געהאָלפֿן דעם שמש׳ס געשריי און יענער, וואָס איז אַריין אין קיך, האָט — צי מיט חוצפּה, צי מיט עקשנות, צי מיט ביידע אינאיינעם — דעם שמש פֿון וועג אָפּגעשאַרט און קעגן זיין ווילן צו דער שוועל פֿון עס־צימער צוגעקומען.
— גוט נאָוונט! — האָט זיך דערהערט אַ קול פֿון שוועל אַראָפּ. און אַלע ביים טיש, זיצנדיקע, אויך ר׳ דודי אַליין, האָבן גענומען באַטראַכטן דעם פּאַרשוין, פֿון וועמען דאָס קול איז געקומען.
— גוט נאָוונט?! — האָט מען זיך פֿאַרוואונדערט, דערזעענדיק עפּעס אַ יידן מיט אַ טלית אונטערן אָרעם. — אי, נו... גוט שבת!— האָט מען אַלע צוזאַמען אים גענומען אויספֿאַרריכטן, מיינענדיק, אַז ער האָט זיך פֿאַרגעסן, געגרייזט און דערום נישט דאָס ריכטיקע אַרויסגעבראַכט.
— שבתא טבא — האָבן עלטערע רבנים אים אונטערגעזאָגט גאָר אַן אַלטן העברעאישן וואונטש, וואָס געהער צו שבת.
— אַ גוט נאָוונט! — האָט אָבער מיכל ווידער אַמאָל דאָס זעלבע איבערגעחזרט, און מ׳האָט געזען, אַז דאָס איז שוין ניט פֿון פֿאַרגעסן, נאָר מיט אַ באַוואוסטן מיין און קאַלטן צו להכעיס, וואָס קיינער האָט זיך די ערשטע מינוטן נישט געקאָנט דערקלערן, פֿונוואַנען נעמט זיך אַזאַ זאַך צו אַ יידן, צו אַ מענטשן, מיט אַ טלית אונטערן אָרעם, קומענדיק שבת צו דער סעודה אין אַ רבס שטוב, בפֿרט צו אַזאַ רב, ווי ר׳ דודי.
— שיכּור!
— משוגע!
— יצאָ מן הדעת!1
— עברין!21 — האָבן זיך דערהערט אויסגעשרייען פֿון אַלע די, וואָס זיינען ביים טיש געזעסן און אין דער סעודה אָנטייל גענומען.
— וואָס האָט ער געוואָלט, דער ייד? — האָט זיך די רביצין פֿון בענקל אויפֿגעהויבן און איז מיכלען אַנטקעגן געגאַנגען, ווייל זי האָט געזען, אַז עפּעס איז דער באַזוך נישט קיין געוויינלעכער, און דער באַזוכער איז אָדער באַטרונקען, אָדער, ווי אַנדערע האָבן געוואָלט און האָבן אויסגעשריגן: משוגע.
— כ׳האָב געדאַרפֿט צום דב, צו ר׳ דודין.
— איצט? שבת? צו דער סעודה? — האָט די רביצין אַ פֿרעג געטאָן פֿאַרוואונדערט.
— ביי וועמען ס׳איז שבת און ביי וועמען — ניט! — האָט מיכל געענטפֿערט.
— וואָס הייסט? איז וואָס־זשע איז ביי אים איצט? יום־טוב? אויף דער וואָך? אָדער, חלילה, חגאָ?
— אי... נו... וואָס האָט ער געוואָלט? — האָט ר׳ דודי פֿון דער קעגנאיבערדיקער זייט טיש, פֿונעם אויבנאָן אַריבערדערלאַנגט זיין שוואַכלעכע שטים צו דער רביצין — פֿרעג, וואָס וויל ער, וואָס דאַרף ער.
דעמאָלט האָט זיך מיכל אָפּגעטיילט פֿון זיין אָרט ביי דער שוועל, וואָס ער האָט פֿאַרנומען, איז אַריין אין צימער און האָט זיך נעענטער, נעענטער צו ר׳ דודין אויבנאָן אונטערגערוקט, און צוגעקומען אַהין, האָט ער זיך געווענדט ניט צו קיינעם, נאָר אַליין טאַקע צו ר׳ דודין.
— כ׳בין אייך געקומען זאָגן, אַז כ׳גיי אַרויס פֿון כּלל...
— פֿון וואָסער כּלל?
1 גערירט פֿון זינען.
2 אַוואַריאָן — זינדיקער.
— פֿון אייערן און פֿון אַלע די, וואָס זיצן דאָ ביים טיש אויסגעזעצט, צו וועמען זיי טוען געהערן... און אָט האָב איך דאָ מיין טלית געבראַכט, פֿון וועלכן איך זאָג זיך אָפּ הן בחיי — בעת איך לעב, הן במותי, ד״ה, אַז איך וועל שטאַרבן, וויל איך ניט, מע זאָל מיך אין אים באַגראָבן...
אַ דונער!... יאָ, אַ דונער ווען ער טרעפֿט אין אַ מיטן העלן טאָג, וואָלט ער ניט אַזוי איבערראַשט, ווי די ווערטער, וואָס אָט דער ייד, אָט דער מענטש, האָט אַרויסגעבראַכט ביי אַ רב, בפֿרט ביי אַזאַ רב, ווי ר׳ דודי, אום פֿרייטיק־צו־נאַכטס ביי דער סעודה, פֿאַר אַזאַ עדה יידן און פֿאַר שבת־ליכט און לאָמפּן...
— האַ, וואָס? וואָס האָט ער געזאָגט? — האָט ר׳ דודי ווי ניט איינגעהערט, אָדער ניט באַנומען דאָס געהערטע.
— רשע! — האָט זיך באַלד פֿון אַן עלטערן בייזלעכן רב אַרויסגעריסן אַן אויסגעשריי.
— אוי לאָזנים שכך שומעות!1 — פֿון אַ צווייטן.
— מ׳דאַרף קריעה רייסן — פֿון אַ דריטן.
— דול און פֿון זינען! — פֿון אַ פֿערטן.
— ירבעם בן נבט, עוכר ישראל! אין חרם! בגזרת נחש,2 — האָבן זיך פֿון פֿאַרשיידענע מיילער דערהערט ווערטער, וואָס מע הערט זיי זעלטן, בפֿרט אום שבת.
— איי, איי, וואָס טוט זיך דאָ! ווער האָט אים אַריינגעלאָזט? — האָט זיך דעם רבס שנור צעגוואַלדעוועט — מלך! וואו איז מלך? זאָל ער אים אַרויסוואַרפֿן.
— אַרויס! אַרויס! פֿאַרוואָס קומט אונדז דעם שבת פֿאַרשטערן? — האָט אויך די רביצין פֿון איר זייט אונטערגעהאַלטן.
1 וויי די אויערן, וואָס הערן אַזוינס.
2 צונעמען פֿאַר אַן אַפּיקורס, וועמען ס׳קומט אַריינלייגן אין חרם.
דעמאָלט האָט שוין מלך, וואָס פֿריער, ביי דער באַגעגעניש מיט מיכלען אויפֿן קיך, האָט ער אים ניט געקאָנט ביישטיין — איצט, ווען ער איז אויפֿגעפֿאָדערט געוואָרן וויי אַ שמש — און באַדין־מלאכה — זיך אָנגענומען מיט כּוח און האָט זיך צו אים אַ לאָז געטאָן, ער האָט אים געוואָלט אָננעמען פֿאַר אַן אַרבל אָדער פֿאַרן קאָלנער און אים אַרויסשלעפּן. מיכל אָבער האָט זיך ניט געלאָזט: ער האָט אַזאַ קוק געטאָן אויף מלכן, אַז זיין אויסגעשטרעקטע האַנט איז געבליבן הענגען, ווי אַ פֿאַרקילטע. און איידער מיכל האָט באַשטימט אַליין אַרויסגיין, האָט ער אַפֿריער אַפֿירגענומען זיין טלית פֿון אונטערן אָרעם, און נאָכדעם, ווי ער האָט אָפּגעזוכט אַ פֿריי אָרט אויפֿן טיש און אים אַוועקגעלייגט, האָט ער ערשט דעמאָלט זיך אויסגעקערעוועט, און ↰ 33 באַגלייט פֿון די ווילד־דערשראָקענע בליקן פֿון אַלע די, וואָס זיינען ביים טיש געזעסן, איז ער אַרויס פֿון צימער און צום קיך און צום דרויסן זיך געלאָזט...
מיר וועלן ניט זאָגן, ווי אַזוי מיכלס טלית איז דעמאָלט אויף ר׳ דודיס טיש אַ פֿאַרשעמטער ליגן געבליבן, און ווי ביי אַלע האָט דערנאָך ווי דער צונג אָפּגענומען, און מ׳האָט ניט געקאָנט אַרויסברענגען גאָרניט.
מיר ווילן אויך ניט זאָגן, ווי אַזוי יענע פֿרייטיק־צונאַכטיקע סעודה האָט זיך געענדיקט, און ווי אַזוי אַלעמען איז שוין דערנאָך דאָס עסן ניט איינגעגאַנגען, און נאָר לכּבוד שבת האָט מען זיך געמאַכט, ווי מ׳עסט, כאָטש מ׳האָט געפֿילט, ווי שטיינדלער אונטערן צונג.
מירן נישט זאָגן אויך וועגן דעם, ווי אַזוי מיכל בוקיער איז דעמאָלט דורך דער ליידיקער שול־גאַס אַוועק אין זיין אייגענער, וואו קיין דורכגייער האָבן זיך אים שוין אַוודאי ניט באַגעגנט, און ווי אַזוי ער איז געקומען צו זיין היים, צו זיין שטוב, וואו ער האָט געטראָפֿן די טיר אָפֿן, נאָר אַ קליין לעמפּעלע, אָן שבת־ליכט, האָט געצאַנקט, און ווי אַזוי די גאַנצע שטוב האָט אויסגעזען אָבלדיק, און ווי קיינער האָט זיין אָנקומען ניט באַמערקט, ווייל אַלע, סיי די קינדער, זיינען, ווער־וואו, אין פֿאַרשיידענע ווינקלען, מיט פֿאַרטריקנטע טרערן אויף די אויגן איינגעשלאָפֿן... מיר וועלן ניט דערציילן, ווייל דאָס אַלץ קאָן מען זיך אַליין פֿאָרשטעלן. מירן נאָר זאָגן, וואָס מאָרגן אויף דער נאַכט, שבת־צונאַכטס, איז ווידער ביי ר׳ דודין פֿאָרגעקומען, און ווי אַזוי מ׳האָט דעמאָלט גערעדט און באַהאַנדלט דאָס נעכטיקע געשעעניש...
יענעם שבת־צו־נאַכטס האָט זיך צו ר׳ דודין, ווי אַלע מאָל, געוויינלעך, אַ גרעסערער עולם צונויפֿגעקליבן. אַחוץ די אָנגעפֿאָרענע געסט — רבנים פֿון דער פֿרעמד — האָבן זיך אַריינגעשטעלט אויך היגע, אויך שוחטים, מבקרים און בכלל כּלי־קודש, ווי שול־גבאים, כּל־בו, און קאָראָבקע־לייט און אַנדערע.
ס׳האָט זיך דעמאָלט געוויזן אויך דער גרויס־שטאָטישער גביר יעקב־יוסי איילבירטן, וואָס פֿלעגט שבת צונאַכטס, נאָך הבדלה, הייסן שפּאַנען דאָס האַלבע פֿאַעטאָנדל, מיטן הויכן זיץ — אַ מין בריטשקע, און צופֿאָרן צו ר׳ דודין, אַמאָל כּדי צו באַהאַנדלען אַ נייטיקן שטאָט־ענין, און אַמאָל נאָר כּדי אויסהערן אַ רבניש וואָרט, וואָס איז גלייך צו אַ תּורה.
ס׳איז געווען טומלדיק, די רביצין, איז שוין האַלב־וואָכעדיק געווען פֿאַרפּאָטיעט אין קיך ביים צוגרייטן דעם שבת־צונאַכטיקן באָרשטש און אויך אַנדערע מאכלים, ווי ס׳פֿירט זיך.
דאָס מאָל האָט זיך ר׳ דודי געפֿילט אַ ביסל שלעכט פֿונעם נעכטיקן אויפֿדערנאַכט, וואָס האָט אים אונטערגעריסן, און ער האָט זיך היינט ניט ↰ 34 באַנוגנט, ווי אַלעמאָל, נאָר מיט שבת־בייטאָגיקן שלאָף, נאָר ער איז אויך נאָך הבדלה אַריין צו זיך אין אַלקער זיך צולייגן.
אָבער ס׳מאַכט ניט: דער רב האָט אין אַלקער גערוט, און אין שטוב האָט זיך דערווייל שוין דער עולם געקליבן, יעקב־יוסי איילבירטן איז שוין מיטן האַלבן פֿאַעטאָנדל, מיטן הויכן זיץ — אַ מין בריטשקע — געהאַט צוגעפֿאָרן, אויך די שטאָטישע רבנים, שוחטים אאַז״וו. און אויך האָט מען היינט צווישן אַלע איבעריקע געקאָנט באַמערקן אַ פּאָר פּאַרשוינען, ווי יונה און זכריה שענקער, וואָס כאָטש אַזעלכע איז מען אַלעמאָל ניט איבעריק גערן, נאָר אַזוי ווי אַ רבס אַ שטוב איז, אין אַ געוויסן פּרט, אַ קהל־שטוב, וואָס שטייט פֿאַר יעדערן אָפֿן, האָט מען דערום אויך פֿאַר אַזוינע זי ניט געקאָנט אָפּשליסן.
אַ פּאָר ווערטער וועגן אָט די לעצטע:
זכריה האָט געהאַלטן זיין שענק אינמיטן יאַטקע־מאַרק פֿאַר קצבים, העקער, טרעגער און אַנדערע. ער איז געווען זייער פֿלינק אין האַנדל: פֿלעגט אונטער זיין פֿאַרקויף־טיש אָפּגיסן און שנעל אָנצאַפּן אַ גלעזל בראַנפֿן פֿון פֿעסל, דערלאַנגען דאָס פֿאַרבייסן, גיך, אויפֿן קאָפּ מאַכן דעם חשבון, און גיך און שנעל באַקומען, וואָס ס׳קומט אים, אַריינלייגן אין קאַסע־שופֿלאָד און, ווען מ׳דאַרף, אַרויסגעבן אויסגאָב.
ער איז אויך שנעל און פֿלינק געווען ביים שענק — און שטאָט־מחלוקת און קריגערייען. נאָך איידער דער קעגנער זיינער, דער וואָס איז ווערט פּעטש, האָט זיך באַוויזן אַרומקוקן, אַזוי האָט ער אים שוין דעם ערשטן פֿלאַם אין פּנים דערלאַנגט. יענער האָט זיך שוין מיט בלוט באַוואַשן... און אויב יענער איז אויך ניט געווען קיין פּראָמאַך און אַן אַבי־ווער און איז אויך מיט פּעטש און מיט קולאַקעס אַנטקעגן געקומען — אַזוי האָט זכריה זיך אַ לאָז געטאָן מיטן קאָפּ פֿאָראויס צו יענעמס ברוסט און אים אַזאַ זעץ געטאָן, אַז יענער האָט גלייך דאָס גלייכגעוויכט פֿאַרלוירן און איז באַלד שוין אַן אונטערגעבראָכעגער און באַזיגטער אויף דער ערד געפֿאַלן.
דאָס איז זכריה.
דער צווייטער, יונה, שוין אַן אַנדערער, מער געזעצטער, אַ געפּאַקטער, שוין אין די זעכציקער, און אַוודאי מיט אַ יאָר צען עלטער פֿון זכריהן, אָבער דאָס פּנים פֿון דער ווייסער באָרד אַרויס נאָך רויט, קרעפֿטיק, געשפּיקעוועט, און קיין קרענק, האָט מען געזען, האָט אים זינט ער לעבט, ניט דערנומען.
יענער האָט געהאַלטן דעם שענק אַ ביסל ווייטלעך, אויפֿן וועג, וואָס פֿירט צום בית־עולם, וואָס אַהין פֿלעגן זיך, אַמערסט אין די אָוונטן, צונויפֿגיין הפֿקר־יונגען, טויבן־לאָזער, קאָרטן־וואַרפֿער, האַלבע און גאַנצע גנבים און „קייסאָרים”. זיי פֿלעגן זיך דאָרט פֿילן גאַנץ פֿריי און אַ שטיק פֿון ↰ 35 זייער הפֿקר קאָנען אויסברענגען אי אין שטילע געריידערייען וועגן זייערע טונקעלע עסקים, אי אויך אין מער אָפֿענע רייד וועגן לינקע ליבעס, וועגן מוידן, וואָס היינט־מאָרגן דאַרפֿן זיי ווערן אַמען, און וועגן פֿאַרשידענע „וואַסערלעך” און אַנדערע מיטלען, וואָס מע באַנוצט צו ליבע; ווי אַזוי מע דאַרף מיט זיי „אָפּטאָן”, אַז דער צווייטער צד — דער „ער” אָדער די „זי” — זאָל כאַפּן דעם שלאַק סע זאָל אים אים, אָדער זי, ציען, ווי מיט שטריק, ביז קראַפּירן.
ביי אים, בי יונהן, האָט מען געשמועסט, איז בכלל ניט איבעריק כּשר. מען האָט אַמאָל דאָרט געקאָנט אָפּשטעקן אַ גנבֿה בשתיקה, אַז קיין פֿויגל זאָל ניט וויסן, קיין האָן ניט קרייען, ווייל יונה איז, מיט וועמען מע דאַרף, שטאַרק געווען צונויפֿגעלייגט; קלענערע נאַטשאַלסטווע — קליין צו באַשמירן, בלויז מיט אַ טרונק בראַנפֿן און ווייניק צובייסן, גרעסערע — ווען מע דאַרף, אויך אַ היפּשע מטבע אין דער יד אַריינשטעקן.
יונהס שענק האָט אַמאָל אויך געשמט מיט זיין ווייב, וואָס איז, ווייזט אויס, געווען גאָר ניט פֿון געהויבענעם יחוס, אָבער דערפֿאַר אַ ווייב מיט די אמתע פּאָלעס, מיט די היפּש־געטאַקטע קליבעס, וואָס אַז זי האָט אַ גיי געטאָן אין שענק האָבן פֿיל מאַנצבילשע הערצער גענומען פֿאָכען און נאָזלעכער — שווער צו אָטעמען... היינט איז זי שוין עלטער, האַלט זיך אין דער מעלה, אָבער ווער ס׳וויל, קאָן זיך אויך איצט פֿאַרשטעלן, ווי יענע האָט אַ מאָל אַ וועלט געסמאָליעט — אַליין שוין דערפֿון, וואָס זי האָט אַזאַ יונהן געקאָנט אַריינכאַפּן. זי האָט אים אויף דער וועלט נאָר איינעם אַ זון אַריינגעבראַכט, וואָס איצט, אין דער צייט, וועגן וועלכער מיר רעדן דאָ, איז ער שוין אַ גרויסער, אַ הויכער, איבער די צוואַנציקער און געדאָטן אין דער מוטער{
י אָבער קיין נחת פֿון אים האָבן נישט ביידע — נישט יונה, נישט דאָס ווייב; ווייל, מעגלעך, אַ דאַנק דער מוטער איז ער שוין גלייך פֿון בויך אויף דער וועלט געקומען מיט זיין שלאַפֿקייט, און נאָר יונהס געזונטע בלוטן האָבן מיטגעהאָלפֿן, אַז ביז איצט, ביז די צוואַנציקער, זאָל זיך דאָס אים אַרויס. ווייזן? און מעגלעך אויך, אַז דער בחור, דער פּאַרשוין, איז ערשט, בשעת ער איז אויסגעוואַקסן און האָט זיך אָנגעהויבן אַרומפֿירן מיט אויסגעלאַסענע מוידן, האָט ער די שלאַפֿקייט אַליין, מיט אייגענע קענטעניש, דערוואָרבן... ווי ס׳זאָל ניט זיין, נאָר דער בחור איז שוין פֿראַנצעוואַטע, האָט מען געשמועסט, און נאָענטע שכנים פֿון זעלבן הויף, וואו יונה האָט געוואוינט, האָבן פֿון געוויסע סימנים געוואוסט אויף זיכער און האָבן נביאות געזאָגט, זיך שעפּטשענדיק, אַז אין גיכן וועט ער — יאָ, שוין אויך בלייבן אָן אַ נאָז...
בקיצוד, יונה — אַ מענטש מיט אַ נאָמען. דערצו נאָך איז ער, אויסער שענקער, געווען אַ שטיק סטאָדאָסטע אין שטאָט־אופּראַווע, און צעך־יונגען, ↰ 36 באַלמעלאָכעס, האָבן תּמיד באַדאַרפֿט צו אים אָנקומען נאָך פֿאַרשיידענע טומת, פֿאַר וועלכע ער האָט אַלעמאָל זיך געהייסן אין דער האַנט אַריינלייגן.
מע האָט באַדאַרפֿט זען, ווי אַ יונג פֿאַרל, אַ באַלמעלאָכע מיט אַ דינסטמויד, למשל, זיינען פֿאַר אים געקומען, און דער יונג האָט אַ זאָג געטאָן ־ ר׳ יונה, כ׳דאַרף חופּה־שטעלן, כ׳דאַרף אַ קוויטל צום רב — האָט מען באַ* דאַרפֿט זען, ווי אַזוי יונה האָט זיך אַוועקגעשטעלט, די הענט „פֿיד־באָקאם”, און צוערשט באַטראַכט די מויד פֿון אויבן ביז אדאָס, אַלע אירע אברים אָפּגעמאָסטן, און דערנאָך אַ זאָג געטאָן:
— וואָסי: וואָס האָט איר אַזוי קיין צייט ניט? וואָס כאַפּט אייך אַזוי דער רוח אַוועק: איר וועט נאָך באַווייזן... — און דערמי פֿלעגט ער פֿאַרענדיקן מיט אַזוינע פּאָר ווערטער, אַז ניט נאָר דער כלה־מויד זיינען אַלע בלוטן אין פּנים געקומען, נאָר אויך אַפֿילו דער חתן, דער באַלמעלאָכע־יונג, האָט געמוזט די אויגן פֿאַרשעמט צו די שפּיץ־שיך אַראָפּלאָזן... דערמיט האָט יונה געמיינט צו זאָגן, אַז מע דאַרף זיך ניט איילן מיט קיין אַנדערע הגאות צו האָבן, מז, פֿאַר אַלעמען, ס׳וועט אים זיין דח״ש1 ניט געסילוקט ויערן.
צו דעם אַלעמען איז יונה נאָך געווען אַ סיפֿק, אַ דרייער ביי דער טאַקסע ביי גבאות, ביי פֿאַרשיידענע צדקה־אָנשטאַלטן, ווי מקור־חולים, תלמוד־תּורה א״א. וואו טאָמער האָט ער געהאַט די דעה צו זאָגן אונטן אַרום, אויבן אַרום, דורך אַלע זייטן, אַ דאַנק געוויסע אונטערגעקויפֿטע לייט און שרייערס, וועלכע זיינען שטענדיק געשטאַנען פֿאַר אים, און אין וואָס פֿאַר אַ דיכטונג און אין וועמעס אינטערעסן ער האָט זיי נויטיק געהאַט, אַהין האָט ער זיי אָנגעריכט און יענעמס צד געהייסן האַלטן. פֿאַר יונהן האָבן זיי געשריגן, פֿאַר אים האָבן זיי זיך איינגעשטעלט, און וואָס ער האָט געוואָלט, האָבן זיי אויסגעפֿירט און געפּועלט מיטן שרייען.
יונה איז געווען אַ נויטיקער מענטש פֿאַר געוויסע לייט פֿון קהל, און דערום האָט ער געהאַט איינגאַנג אין אַזוינע הייזער, וואָס ווען ניט דאָס, ד״ה” ווען מ׳זאָל ניט דאַרפֿן צו אים אָנקומען, וואָלט מען אים אַפֿילו אויף דער שוועל ניט געלאָזט.
ער האָט שטענדיק, קומענדיק אין אַזוינע הייזער, זיך געהאַלטן שטאַרק אָנשטענדיק, די שבתדיקע קאַפּאָטע פֿאַרשפּיליעט אויף אַלע קנעפּ אַפֿילו אינדערוואָכן, און נאָך דעם, ווי ער פֿלעגט אַריינזופֿן די אָנשטענדיקע לופֿט און די לייטישע רייד פֿון יענע הייזער, פֿלעגט ער באַקומען אַ ליאַדע אָנדיי־ טונג, צוליב וואָס ער איז אַהין גערופֿן און איינגעלאַדן געוואָרן, און יונה
1 רח״ש — רבגים־חזגימ־שמשימ״געלט, הייסט עס, ↰ 37 האָט זיך שוין דאָס איבעריקע געשטויסן, ווייל קיין פֿינגער אין מויל האָט מען אים ניט באַדאַרפֿט אַריינלייגן.
ער האָט זיך געלאָזט אויסנוצן פֿאַרשידן ־ ניט נאָר אין קאַמף מיט אַ נישטגעוואונטשענעם פֿאַרריסענעם בעל־טאַקסע, אָדער מיט אַן אָפּגעפֿאָרע־ נעם טויגעניכטס אַ גבאי, נאָר אויך מיט אַלע אַנדערע, ווער נאָר ס׳האָט זיך קעגנגעשטעלט קהל און קהל האָט אים ניט געוואָלט ליידן, ווי אַ יאָסעלע מגפֿה, וואָס אויך מיט אים האָט זיך שוין יונה אַמאָל געהאַט פֿאַרטשעפּעט... דאָס מאָל אָבער האָט ער שוין שיעור שלעכט אָפּגעשניטן. ווייל יאָסעלע, ווי געזאָגט, האָט געהאַט אַ פּען אין דער האַנט, נישט נאָר פֿאַר פּרעסע, נאָר אויך פֿאַר נאַטשאַלסטווע,'וואָס פֿאַראיר האָט מען געציטערט און — געהאַט פֿאַר וואָס... אַזוי, אַז מיט יאָסעלען איז די זאַך ניט געראָטן, נאָר דערפֿאַר אָבער אַ ווייניקער געפֿערלעכער, ווי יאָסעלע, אַזאַ, לאַמיד זאָגן, ווי מיכל — דאָ איז שוין עפּעס אַנדערש, דאָ איז קיין געפֿאַר, דאָ איז אַפֿילו ווען ס׳זאָל זיך האַנדלען ניט וועגן איין מיכלען, נאָר וועגן אַ גאַנצן צענדליק, ווי ער, קאָן מען אויד אין איין שמיי־דריי מיט זיי פֿאַרטיק ווערן אויף פֿאַרשיידענע אופֿנים: זיי מאַכן אַ שלעכטן שם, זיי אַרויסשלאָגן פֿון פּרנסה, ביז אַפֿילו זיך ניט אָפּשטעלן פֿאַר אַזאַ זאַך, ווי אַז מ׳דאַרף, זאָל מען זיי פּאַקן אין אַ הינטערגעסל און זיי אָפּשלאָגן די כריפֿעס...
אַז יונה האָט זיך היינט דערוואוסט וועגן דער מעשה־מיכל, האָט ער דערפֿילט אַ גרויסע באַליידיקונג * ערשטנס, פֿאַר ר׳ דודין, וואָס כּמעט אַ גאַנצע שטאָט דרייט זיך אַרום אים, האַלט זיך אָן אין אים און קוקט אים אין מויל, און פֿאַר וועלכן אַזאַ נישט, אַ דער רוח־ווייסט־ווער, האָט זיך דערלויבט אַרויספֿאָרן מיט אַזוינס, וואָס דערפֿאַר קומט ממיתן: צווייטנס, אַ באַליידיקונג פֿאַר דער עצם־זאַך, פֿאַר יידישקייט, וואָס כאָטש יונה קוקט אָפֿט אַוועק פֿון דעם, ווי למשל, ווען ס׳פֿאָדערט זיך אויסבאַהאַלטן אַ זאד, וואָס מוז אויסבאַהאַלטן ווערן, און וואָס, ווי באַוואוסט, איז קיין בעסער אָרט, ווי ביי יונה גיט צו געפֿינען... כאָטש מיט יידישקייט, איז ער אַליין ניט איבעריק שווה־בשווה, דאָך האָט אים די מעשה־מיכל אָנגערירט ביזן כיק, ווייל ס׳טייטש: אַזוי פֿירט זיך נישט! הפֿקר, און קעגן סדר־העולם... און אַזוי ווי ער האָט געוואוסט, אַז אַזאַ זאַך ווערט ניט געשענקט, ניט פֿאָדשוויגן, און שטאָט וועט זוכן מיטלען, ווי אַזוי צו באַצאָלן מיכלען פֿאַר זיין אומדערהערטן טאַט, און אַז דערצו וועט מען זיך שוין נייטיקן אין הענט, ד״ה, אין מענטשן, וועלכע זאָלן דאָס נעמען אויף זיך און דורכגרן, האָט ער דערום געהאַלטן פֿאַר נוצלעך צו זיין במקום המעשה, דאָס הייסט, אויפֿן אָרט, וואו די מעשה איז געשען, טאַקע ביי רי רודין, וואו זי וועט היינט, געוויס, פֿאַר־ האַנדלט ווערן און מ׳וועט זי פֿון אַלע זייטן אַרומרעדן.
ער האָט אָנגעטאָן די שבתדיקע קאַפּאָטע, יונה, און גלייך ווי ער איז אַרויס פֿון שטוב, מיטן מיין זיך לאָזן צום רג, אַזוי האָט ער פֿאַרלייגט די הענט אויף אַרונטער — אַן אָדערויף אויפֿן דרך־ארץ, מיט וועלכן ער וועט זיך דערנאָך האַלטן ביי יענעם, ווי אַלע מאָל, ווען ער קומט פֿאָר העכעדס און לייטישעדס פֿון זיך...
ער האָט אויאַן וועג אויך מיטגעטיילט זכּדיהן און אים מיטגענומען פֿאָד אַ שטיק שותּף. און אַזוי האָבן, צווישן אַלע חשובע און אָנגעזעענע געסט דעמאָלט ביי ר׳ דודין, אויך זכריה און יונה זיך געטראאַן.
דער רב האָט נאָך אַלץ גערוט אין נאָענטן אַלקער, און דערום האָט מען זיך אין עס־צימער געהאַלטן שטיל. מע האָט זיך געזאַמלט אין רעדלעך און, נאַטירלעך, זיינען די רייד געגאַנגען וועגן דעם, וועגן וועלכן זיי האָבן געקאָנט גיין.. וועגן דער נעכטיקער טרעפֿעניש, וואָס אייניקע זיינען געווען עדות דערביי, און וואָס איצט, שבת צונאַכטס, בעת הבדלה, ווען מע האָט געטרונקען טיי און גערויכערט, האָט מען אויס8ירלעך און בהרהכה איבערדערציילט פֿאָד יענע, וואָס זיינען דערביי ניט געווען און וואָס האָבן זיך אָנגעהערט מיט דורשטיקע אויערן.
זכריה דער שענקער איז געשטאַנען טיף אַריינגעבויגן דעם קאָפּ אין אַ רעדל צוהערער און ניט געוואָלט פֿאַרלירן קיין וואָרט. ער האָט געשוויגן, אָבער מע האָט געזען, אַז ווען ער האָט אים, יענעם פּאַרשוין, אָט דעם מיכלען, וועגן וועלכן ס׳גייט דאָ די רייד, וואָלט ער זיך צו אים אַ לאָז געטאָן מיט אָט דעם איינגעבויגענעם קאָפּ צו זיין ברוסט און אים אַזאַ שטויס געגעבן, ווי ער טוט עס תּמיד, ווען ער האָט פֿאַר זיך אַזאַ, וואָס אַליין פּעטש מיט קולאַקעס זיינען פֿאָד אים ווייניק און ער דאַרף אים זען ליגן אַן איבערגע. קערמן און אומגעוואַלגערטן.
ביים זעלבן רעדל איז געשטאַנען אויך יונה, ער אָבער רואיקער, ווי זכריה, ער — מיטן רויטן פּנים סיי פֿון די פֿעטע סעודות פֿון אַלע טעג פֿוו אַ גאַנץ יאָר, בפֿרט פֿון די שבתדיקע; אויך פֿון שבתדיקן געשמאַקן שלאָף פֿון נאָך די סעודות, און אויך די געשמאַקע ביסלעך בראַנפֿן, וואָס ער האָט אַלע מאָל, באַזונדערס שבת, אַריינגעכאַפּט און וועלכע האָבן אים רויטגעשפּיקעוועט דאָס פּנים און דעם האָרכן פֿליישיקן קאַרק. /
יונה האָט זיך געהאַלטן גאָר שטיל מעשה־אָנשטענדיק, מיט די הענט אויף הינטן פֿארלייגט, אָבער דאָס וואָס איז אין רעדל דערציילט געוואָרן, איז אויך פֿון זיין אויער קיין מינדסט ניט פֿאַרלוירן געגאַנגען, און אויך ביי אים, ווען מ׳וואָלט דעמאָלט אַ קוק געטאָן אויף זיין רוקן, וואָלט מען געזען, ווי די הענט רוען אים ניט. ווי אַמאָל האָט ער זיי געכיילט, אַמאָל ווידער צעלאָזט, ס׳געווענדט אין דעם, ביי וואָס דער דערציילער האָט געהאַלטן.
דער דערציילער אין יענעם רעדל איז געווען אַ יונג אָנגעפֿאָרן רכ׳ל, אַ שטאַרק פֿרומס, וואָס האָט געזופּט לופֿט מיט גרויס גאָטפֿאָרכטיקייט, און וואָס נאָך דעם, ווי ער האָט איבערגעגעבן אַליין די מעשה, ביי וועלכער ער איז בייגעווען, האָט ער זיך אַריבערגעוואָרפֿן אויפֿצוזוכן די סיבד: פֿון וועלכער אַזוינע „מעשיות” קאָנען אַרויסשטאַמען, מיטן גאַנצן ווילדן צעוואוקס זייערן. ער האָט גענומען רעדן וועגן די כראסלאווער, צו וועלכע, ווי מען האָט געהערט, האָט אָט דער פּאַרשוין, אָט דער מיכל, געקערט, און וואָס אויף זיי קאָן מען זיך אויף אַלץ ריכטן, ווייל דער שורש זייערער איז פֿורת ראש ולענה, דאָס הייסט — גיפֿט און ביטער־גאַל... דאָס מיינט מען דעם רבין זייערן, ר׳ נחמן, וואָס ווי מען דערציילט, איז אַז ער איז צוריקגעקומען פֿון זיין רייזע קיין אַרץ־ישראל און איז אַריין צום באַרדיטשעווער רב, האָט יענער, ווי נאָר ער האָט אים דערזען, גלייך אויסגעשריגן: וויי, וויי, וואו איז דיין צלם אַלוקים אַהינגעקומעןז... און די בערדיטשעווער רביצין, דערציילט מען ווייטער, אַז זי האָט דאָס דערהערט, האָט זי אים גלייך אָנגענומען פֿאַר אַן אַרבל פֿון זיין זשופֿיצע און אַ זאָג געטאָן: „גייט, גייט, ר׳ נחמן. דער באַרדיטשעווער רב וויל אייך ניט זען און נישט האָבן פֿאַר קיין אורח אין שטוב...” און דאָס אַלץ דערפֿאַר” — האָט דאָס שטאַרק פֿרומע רכ׳ל פֿאָרגעזעצט, — ווייל, ווי מען האָט איבערגעגעבן, האָט יענער, זייענדיק אין אַרץ־ישראל, זיך משתטח געווען אויפֿן קבר פֿונעם תלוי“.... ערגער: מע זאָגיט אַפֿילו, אַז ער איז געווען אַ זורק אבן למרקולוס*
— וואָס? — האָט זכריה שענקער, דער איינציקער פֿונעם רעדל, און אויך יונה, דער צווייטער — דעם פֿרומען רכ׳לס ווערטער ניט פֿאַרשטאַנען און איבערגעפֿרעגט:
— וואָס איז ער געווען? וואָס הייסט עס?
— דאָס הייסט, אַז ס׳פֿאָראן אַזאַ עבודה־זרה, אַזאַ אָפּגאָט, וואָס מ׳דינט אים דערמיט, וואָס מען וואַרפֿט אין אים אַ שטיין.
— אַ שטיין? — האָבן זיך ביידע שענקערס איבערגעקוקט און ווידער ניט פֿאַרשטאַנען.
“ יא-
— היינט וואָס־זשע איז דאָס חידוש — האָט דאָס פֿרומע גאָטפֿאַרב־
טיקע רכ׳ל פֿאָרגעזעצט — אַז פֿון אַזוינעם קומט אַזוינס אַרויסז מ׳קאָן זיך דאָס ריכטן אויף אַלץ, אויף כל׳ע פּסלנות, אויף שמד אם אויף שיוארץ-יאָר ווייסט וואָס.
1געקניט מיט אַ תּפֿילה.
8 דער געהאַנגענער, כריסטוס. געמיינט: געדינט צו אַן אָפּגאָט.
— רבי! — האָט זיך דאָ זכריה שענקער מיט אַ וואָרט אַרויסגעכאַפּט, מחמת די בלוטן האָבן זיך אין אים צעקאָכט און די אָדערן אין האַלדז האָבן זיך אים אָנגעצויגן גלייך ער וואָלט שוין. געהאַט דעם קעגנער פֿאַר די אויגן, קעגן וועמען ער דאַרף אַרויסטרעטן, — רבי, איז אויב אַזוי, איז וואָס־זשע שווייגט מען! דאַרף מען זיי דאָך עוקר מן השורש זיין — אָט די אַלע שלעק, מיט די עבודה־זדהס און מיט די שטיינער! וואָס שווייגט מען! — האָט ער אין גרויס אימפּעט זיך אַריינגעריסן טיפֿער אין רעדל, פֿאַר וועלכן ער איז געשטאַנען, — וואָס דערלאָזט מען עס? לאָזט מיך, לאָזט יונהן!
— האַ, יונה? — האָט ער זיך אויסגעקערעוועט צו יענעם, און אים ווי געשטעלט פֿאַר אַן עדות, אַז ער מיט אים, מיט יונהן, הייסט עס, נעמען עס אויף זיך, אויב מע וועט זיי נאָר הייסן און באַפֿולמעכטיקן.
יונה אָבער האָט געשטיגן, און אין דעם מאָמענט, ווען זכריה האָט/אויף.
זיין וואָרט און הסכמה געוואַרט, האָט אים יענער נאָר מיט אַ וואונק אויף דער טיר אָנגעוויזן* שטילער, הייסט עס, ר׳ דודי...
ווירקלעך: דעמאָלט זיינען אַלע מיט אַמאָל אַנטשוויגן געוואָרן, ווייל אין דעם מאָמענט האָט ר׳ דודי, שוין אַ ביסל אויסגערוט און .גרייט צום שבתדיקן אויפֿנאַם, אויף דער שוועל פֿון זיין אַלקער זיך באַוויזן.
ער איז געווען אין כאַלאַט, ווי אַלע שבת־צו־נאַכטס. ער האָט געזשמו־
רעט די אויגן אי פֿונעם נאָרוואָסיקן שלאָף, אי פֿון דער לאָמפּשיין, אי אויך פֿונעם עולם, וואָס האָט זיך אין עט ־צימער פֿאַרזאַמלט. ר׳ דודי האָט זיך איינגעקוקט אין עולם, זען, ווער ס׳איז היימישער און גיט אַזוי חשוב, זאָל ער אים פֿאַרבייגיין, און ווער יאָ חשוב, ווי אַ יעקב־יוסי, זאָל ער צו אים זיינע ערשטע טריט אָנריכטן...
— אַ גוטע וואָך! — האָט ער שטיל אַ זאָג געטאָן, געווענדט צו אַלע־
מען זיין וואונטש.
— אַ גוטע וואָך, אַ פֿולע וואָך — האָבן אים אַלע מיט כבוד אָפּגע.? ענטפֿערט.
ר׳ דודי איז צוגעגאַנגען צום אויבנאָן, וואו ס׳איז באַשטענדיק זיין אָרט, און וואו נאָענט לעבן דעם, אַ בענקל לעבן אַ בענקל, האָט שוין דער גביר יעקב־יוסי פֿון לאַנג געוואַרט אויף אים, און איצט, אַז ער האָט אים דערזען געגענען, האָט ער זיך פֿון זיין אָרט אויפֿגעשטעלט און מיט אָפּשיי ווי אים אַנטקעגן געגאַנגען.
אַז ר׳ דודי איז געקומען אויף זיין אָרט, זיינען אַלע פֿריערדיקע געשפּרעכן פֿון די פֿאַרשיידענע רעדלעך אַנטשוויגן געוואָרן און אַלע אויגן האָבן ↰ 41 זיך געווענדט צו אים, אויף וועמען מען האָט געוואַרט, ווי אויפֿן ראש־ המדברים.1
— וועגן וואָס האָבן דאָ יידן געשמועסט? — האָט ער אַ פֿרעג געטאָן, כאָטש ער האָט זיכער אַליין געוואוסט און זיך אָנגעשטויסן.
— וועגן וואָס זאָל מען שמועסן, אויב ניט פֿונעם נעכטיקן, פֿונעם פּאַרשוין בפֿרט, און בכלל וועגן שורש, פֿון וואַנען ס׳שטאַמען און וואַקסן אַרויס אַזוינע.
— ריכטיק — האָט ר׳ דודי געזאָגט — וועגן דעם, און נאָר טאַקע וועגן דעם דאַרף מען רעדן? וועגן שורש. ווייל יענער אַליין איז דאָ מער ניט שולדיק, ווי די שרפֿה, וואָס עמעצער האָט אָנגעצונדען, שולדיק איז דער המבעיר את הבעירה — דער אונטערצינדער.
— ווער? וואָס? וועמען מיינט מען? — האָבן אַלע מיט אַמאָל צו ד' דודים ווערטער אַן אויער צוגעלייגט.
— ווער? פֿאַרשטענדלעך, דער, וואָס שטייט בדאש פֿון זיי; וואָס.
איז אַליין ביים אָפּגרונט און האַלט ניט אָפּ אַנדערע פֿון נאָענט צו אים צוגיין, פֿאַרקערט, ער שטויסט זיי אונטער.
— אַוודאי, אַוודאי — האָבן אייניקע ר׳ דודיס ווערטער אונטערגע-כאַפּט און אים צוגעבאמקעט, — אַוודאי! מען האָט דאָס שוין לאַנג באַדאַרפֿט אַרויסזען. אמת, מען האָט שוין וועגן דעם ניט איין מאָל געפּרואווט רעדן מיט זיין ברודער, מיט משה מאַשבער, אָבער יענער האָט זיך עפּעס אָפּגעשאָקלט, זיך ניט געוואָלט מישן, ווי ניט אין זיין זאַך און דאָס ווי מיט דער האַנט אַוועקגעמאַכט.
אַוודאי... אַ ברודער... — האָבן אַנדערע זייער וואָרט געהאַט אַריינצוזאָגן, — און גיט צו אים האָט מען זיך באַדאַרפֿט ווענדן.
— צו וועמען דען? — האָבן אַנדערע געפֿרעגט.
— טאַקע צו אים אַליין: אים וואָרענען, מתרה זיין, אַז ער איז אַליין פֿאַרפֿירט און פֿאַרפֿירט אַנדערע.
— דאָס וואָלט באַדאַרפֿט טאָן נישט קיינער, נאָר אַליין טאַקע ר7 דודי, — האָט איינער, אַ מער דרייסטער, אַ זאָג געטאָן און געמאָנט פֿון ר׳ דודין, וואָס פֿון אים קומט, ווי פֿון אַזאַ, וואָס פֿון אים איז אַמערסטן צו פֿאָדערן, ווי פֿונעם עלטסטן רב אין שטאָט, פֿונעם חשובסטן, וואָס צו זיין וואָרט מוזן זיך אַלע צוהערן און זיין ווירקונג איז אויסער צווייפֿל.
— אין־י — האָט שוין ר׳ דודי געהאַט אַ זאָג געטאָן דאָס ערשטע וואָרט אויף זיך צו פֿאַרטיידיקן און אָפּשאָקלען זיך פֿון דעם אחריות, ־ איך? ...
נאָר אין דער מינוט, ווען ער האָט שוין געוואָלט אַרויסברענגען דאָס
1 דער הויפּט־רעדנעה ↰ 42 צווייטע וואָרט, אַזוי האָט זיך פּלוצלינג דערהערט אַ קול, אויסגעשריגן פֿון מלך דעם לאַנגן, וואָס אויך ער האָט זיך דעמאָלט אין עס־צימער געפֿונען:
— זעט! ער איז ווידער דא!
דאָס קול איז אַרויס ווי פֿון איינעם, וואָס וואָלט פּלוצלינג דערזען זיך באַווייזן אַ ווילדע חיה אין מיטן אַ מענטשלעכן ישוב — זעט, ווידער...
— ווער? וואָס? — האָבן זיך אַלע פֿאַרזאַמלטע מיטאַמאָל אָפּגע-קערט פֿון צו קוקן אויף ר׳ דודין, און זיך געווענדט צום אָרט, פֿון וואַנען דאָס קול האָט זיך דערהערט.
דער לאַנגער מלך האָט דאָ געמיינט מיט זיין אויסגעשריי דעם, וואָס קיין בן־אדם וואָלט אויפֿן געדאַנק ניט געקומען צו גלויבן, אַז נאָך דעם, ווי ערשט נעכטן איז מיט יענעם דאָ די געוויסע מעשה געשען, זאָל ער זיך איצט ווידער אַמאָל טרעפֿן אין דער זעלבער שטוב, אויפֿן זעלבן אַרט און פֿאַר די זעלבע מענטשן.
דאָס איז געווען מיכל בוקיער.
אַ דונער.... ניין, ווען צען דונערן מיטאַמאָל זאָלן אין מיטן העלן טאָג אויפֿקנאַלן, וואָלטן זיי ניט געמאַכט אַזאַ דערשלאָגענדיקן איינדרוק, ווי דאָס צווייטע מאָל ווייזן זיך און קומען אַהער פֿון אָט דעם מיכלען. ס׳האָט דערצו קיין אַנדער דערקלערונג ניט געקאָנט געגעבן ווערן, ווי נאָר — אָדער טאַקע דולן אָדער ווי אַ מענטש, וואָס האָט ליב געקראָגן סכנה און פּרואווט דאָס מעסער אויפֿן האַלדז, פּרואווט דעם קאָפּ אין תליז/־שטריק אַריינטאָן; אָדער צום לעצטן, מעגלעך, אַז אפֿשר האָט מיכל מיט זיין וואק-לענדיקער נאַטור, לסוף חרטה געקראָגן אויף דער נעכטן־אָפּגעטוענער מעשה און איז איצט געקומען אויפֿן זעלבן אָרט, וואו די זינד האָט אים געטראָפֿן, און פֿאַר די זעלבע אויערן, וואָס האָבן זיין שרעקלעכע לעסטערונג אויסגע-הערט, צוריק מיט תּשובה צום לעבעדיקן און אַל־פֿאַרגעכנדיקן גאָט זיך אומקערן.
נישט אַנדערש, אַז טאַקע איינס פֿון די זאַכן, וואָס וועלכע זי זאָל ניט זיין, האָט זי מיכלען געמאַכט אויסזען, ווי אַ הולך למיתה, ווי אַ מענטשן, וואָס גייט דעם טויט אַנטקעגן... ווייל אויב אין דער ערשטער מינוט, ווען דער שמש האָט אויסגעשריגן, האָט מען אים, מיכלען, געקאָנט אָננעמען ווי אַ חיה, וואָס האָט זיך באַוויזן צווישן מענטשן, איז אָבער שוין שפּעטער אַ מינוט, ווען מיכל איז אַראָפּ פֿון דער שוועל און האָט געזאָלט שטעלן די ערשטע טריט אין שטוב אַריין, האָט שוין די זאַך אויסגעזען פּונקט דער היפּוך: נישט ער — די חיה, נאָר פֿאַרקערט, ער — דער איינציקער מענטש, דער אומבאַהאָלפֿענער, דער אומבאַוואָפֿנטער מיט גאָרניט, האָט זיך פּלוצלינג אַריינגעטראָפֿן, ווי אין אַ שטייג פֿון צעווילדעוועטע, ווען זיין לעבן איז פֿון לכתחילה אָן און פֿון פֿאָראויס באַשטימט איינגעשטעלט, און דאָס ↰ 43 איינציקע, וואָס אים איז געבליבן איז אַרויסצושעפּטשען מיט בלאַסע ליפּן אַ בלאַסע ווידוי פֿאַרן טויט...
— האַ! ער־ דער. — האָט זיך פֿון אַלעמענס מיילער אַרויסדערהערט און אַלע האָבן אויף אים כייז־פֿאַרצוקענדיקע בליקן אָנגעשטעלט.
ס׳איז אַ וויילע געוואָרן שטיל. אַלע האָבן דעמאָלט געווענדט די אויגן פֿון אים אויף ר׳ דודין און פֿון ר׳ דודין ווידער אויף אים, ווי ניט געקאָנט זיך באַשליסן, אָן דער דערלויבעניש פֿון ר׳ דודין, פֿונעם עלטסטן און פֿונעם באַלעבאָס פֿון שטוב,עפּעס פֿירצונעמען קעגן אים, ניט אים עפּעס צו זאָגן, ניט אויסצושרייען, ניט אַוודאי אָנצופֿאַלן אויף אים, און ניט ווי אייניקע, ווי זכריה און יונה שענקער, האָבן געמיינט — אים אויף שטיקער צערייסן.
— זאָל עדן — האָט ר׳ דודי שטיל אַ זאָג געטאָן, — וואָס דאָס האָט באַטייט, ערשטנס, מיכלען אַ דערלויבעניש אַריינצוקומען צווישן די פֿאַרזאַמלטע, און צווייטנס, אַ פֿאַרבאָט אים אָנצורירן, אים שלעכטס טאָן, איידער ער, ר׳ דודי, הייסט עס, וועט פֿריער די לאַגע נישט אויסקלאָרן און דערגיין די סיכות, וואָס האָבן אים דאָס צווייטע מאָל אַהער געבראַכט.
— און וואָס האָט ער ווייטער געוואָלט; — האָט אים ר׳ דודי אַ פֿרעג געטאָן, ווען ער איז עטוואָס נעענטער אונטערגעקומען.
— איבערצוהזרן דאָס זעלבע וואָס נעכטן — האָט מיכל געענטפֿערט...
אַלע זיינען געבליבן געפּלעפֿט, באַזונדערס אַליין ר׳ דודי, וואָס פֿון עלטער פֿלעגט זיך אים די לעצטע צייט בכלל די פֿיס ברעכן און אים קוים אויפֿהאַלטן, אַפֿילו ווען אין גוטן מוט און ווען ס׳האָט זיך געהאַנדלט וועגן מער רואיקע זאַכן; בפֿרט איצט, ווען ער האָט, דערזעענדיק מיכלען, זיך אויפֿגעהויבן פֿון אָרט, שוין גלייך אַ האַלב־דערשלאָגענער, בפֿרט נאָך, ווען ער האָט דערהערט פֿון יענעמס מויל די זעלבע ווערטער, וואָס נעכטן, אַרויסקומען.
ס׳האָבן זיך אים די קני אונטערגעבראָכן, ער האָט זיך מיט די הענט אָנגענומען פֿאַרן טיש, כּדי צו האָבן אַן אָנשפּאַר, און אָט אַזוי, שטייענדיק, האָט ער זיך נאָך אַמאָל געווענדט צו מיכלען, אָבער ניט ווי אַ געוויינלעכער אויספֿאָרשער, וואָס דער שולדיקער גייט אים ניט אָן, און ער באַציט זיך גלייכגילטיק צו זיין גורל, נאָר ווי אַזאַ, וואָס וויל, אַז דער באַשולדיקער זאָל, ווי ווייט מעגלעך, זיך ריינוואַשן און אַרויס אַן אומבאַפֿלעקטער, און וואָס צוליב דעם לייגט ער אים אַריין ווערטער אין מויל, עפֿנט פֿאַר אים אַ טיר פֿון חרטה, און דערלאַנגט אים מיטלען, ער זאָל זיך קאָנען באַפֿרייען פֿון זיין צרה.
— און צו וואָס דאָס איבערחזרן? — האָט ר׳ דודי אַ פֿרעג געטאָן.
— כּדי מע זאָל ניט מיינען, אַז דאָס, וואָס כ׳האָב נעכטן געזאָגט, איז געזאָגט געווען אין אַ שעה מטורפֿת ובדעה מטורפֿת — פֿון שיכרות צי פֿון שיגעון.
— און אפֿשר יאָ? באַטראַכט זיך, מיכל בן.. \ — האָט ר׳ דודי אַ זאָג געטאָן אויף אַ רבנישן אופֿן, ווי בשעת חליצה, צי בשעת אַ גט, ווען מ׳דאַרף וויסן דעם נאָמען און דעם מוטער־נאָמען פֿון דעם, צו וועמען מע ווענדט זיך.
— בן שרה־פֿייגל, — האָט אים מיכל אונטערגעזאָגט.
— איז באַטראַכט זיך, מיכל בן שרה־פֿייגל, אפֿשר טאַקע פֿאָרט פֿון שוואַכן זינען, פֿון צער, פֿון ערגער, וואָס דעמאָלט, אויב מע טוט עפּעס ניט רעכט, איז אין אדם נתּפֿס.. .“
— ניין, — האָט מיכל געזאָגט, — ס׳איז בדעה צלולה ומיושבת.3
— איז, הייסט עס, האַלט ער זיך טאַקע פֿעסט ביי זיינעט?
— יאָ, — האָט מיכל ווידער געזאָגט.
— און קיין תּשובה און קיין חרטה דערלאָזט ער ניט? .
— ניין.
— און ער האָט קיין מורא ניט פֿאַרן משפּט אויף דער און אויף יענער וועלט?
— ניין, ווייל ס׳איז נישטאָ פֿאַר וועמען, ס׳איז לית דין ולית דין.. :
— אויב אַזוי... על דעת המקום ועל דעת הקהל...6 פֿושע ישראל איז דיין נאָמען... 'אחר..: חוטא ומחטיא?. ?
— רבי! האָט זיך דאָ דערהערט אַ קול — ניין, נישט איין קול, נאָר פֿיל קולות, געווענדט צו ר׳ דודין, פֿון פֿיל מיילער אַרויסגעקומען, נאָר דאָס סאַמע שטאַרקסטע פֿון זכריה דעם שענקער, וואָס האָט זיך, ווי אַ צעווילדעוועטער בופֿלאַקס, פֿון זיין אָרט אַ ריס געטאָן: — רבי, איין וואָרט, און מיר מאַכן פֿון אים אשפֿה.
— אשפֿה8i — האָט אים יונה אונטערגעהאַלטן, און האָט די הענט וואָס ער האָט זיי אַ שטיק צייט געהאַלטן הינטן, אויפֿן רוקן, איצט אַפֿיר־
1 דער זון.
2 איז דער מענטש נישט פֿאַראַנטוואָרטלעך.
3 מיט אַ לויטערן און קלאָרן געדאַנק.
1 ס׳ניט פֿאַראַן קיין רעכט און קיין ריכטער, ד״ה, קיין גאָט.
5 אין גאָטס נאָמען און אין נאָמען פֿון קהל.
“ געמיינט: פֿררעטער.
י אַליין זינדיק און מאַכט זינדיק אַנדערע.
8 אשפֿה — מיסט.
גענומען, זיך געמאַכט אַרט צווישן עולם און זיך אַ לאָז געטאָן צו מיכלען גאָרניט מיט קיין בשלומדיקער כוונה.
— ניטע! — האָט ר׳ דודי שלאַבעריק אַ מאַך געטאָן מיט דער האַנט, געווענדט צו אַלעמען, בפֿרט צו די שענקערס, וועלכע האָבן זיך געוואָלט איינשטעלן פֿאַר אים, זיך אָננעמען זיין קריוודע, און וואָס ווען ער דערלאָזט זיי, אַזוי איז געווען צו זען אין זייערע צענעטטע פּנימער, אַז זיי וואָלטן וואָרט געהאַלטן, און פֿון יענעם, פֿון מיכלען, דאָ אויפֿן אָרט טאַקע, געמאַכט, וואָס זיי האָבן צוגעזאָגט, אשפֿה.
— ניטען זאָל אים קיין האַנט ניט אָנרירן, וידינו לא תהיה כו...1 זאָל אים גאָט צאָלן — האָט ר׳ דודי דעם עולם אויפֿגעהאַלטן, און מיכל איז אַזויערנאָך, ווי ער איז אַריין אַ נישט־אָנגערירטער, אַזוי איז ער אויך אַ ניט־אָנגערירטער אַרויס.
— זאָל אים גאָט צאָלן, זאָל ער זיך מיט אים אָפּרעכענען.
— ניין, מיר, רבי! מירן זיך אָפּרעכענען; — האָבן דאָ זכריהס מיט יונהם קול געשריגן, — מירן
...מע האָט זיך דעם גאַנצן אָוונט דערנאָך נאָך געטומלט און די באַהאַנדלונג ווייטער געפֿירט. מע האָט זיך געהיצט, געטענהט און באַשולדיקט ניט נאָר מיכלען אַליין, נאָר אויך די סעקטע, צו וועלכער ער האָט געהערט, און באַזונדער דעם ראש און אָנפֿירער זייערן, אויף וועמענס קאָפּ ס׳איז די הויפּט־שולד צו וואַרפֿן — אויף לוזין...
מען האָט זיך געקאָכט און געטראַכט וואָס מ׳דאַרף דאָ פֿירנעמען.
— וכערת הדעה... דאָס שלעכטס מיטן וואָרצל אויסרייסן! — האָט געעצהט איינער.
— די נעסט פֿאַרניכטן — אַ צווייטער.
— אויף קיין יידישער שוועל ניט לאָזן — אַ דריטער.
— ס׳איז נאָך ערגער ווי יאָסעלע מגפֿה, יענער איז כאָטש מחוץ למחנה
— אויסער קהל — און די, ווי ווערעם אינעם אייגענעם בויך, — האָט מען געשריגן פֿון אַלע זייטן.
... פֿאַרשטייט זיך, אַז מ׳האָט געפּועלט. געשריגן האָט מען ביי ר׳ דודין אין שטוב, און דערהערט האָט די גאַנצע שטאָט... פֿאַרשטענדלעך אויך, אַז ביז וואָס־ווען, ביז מ׳האָט באַוויזן זיך צו דערקלייבן צו אַלע איבעריקע שולדיקע, האָט מען זיך צו מיכלען אַליין דערקליבן קזוין. וואָס אַ טאָג האָבן ביי אים אַלס מער תלמידים אין דער פֿרי גענומען אויספֿעלן, ביז איינעם אַ טאָג איז שוין געבליבן איינער, אי דאָס אַזאַ, וואָס האָט, פֿון
1 אונדזערע הענט זאָלן אים ניס אָנרירן...
גרויס אָרעמקייט, סיי ווי קיין שכר־לימוד ניט געצאָלט, און אויף מאָרגן, נאָך יענעם טאָג האָט שוין דער איינער אויך געפֿעלט.
דאָס האָט געשמעקט מיט שטיל־שטאָטישן חרם. אויף מיכלס שטוב, אויף זיין ווייב און קינדער, האָבן זיך גלייך די פֿאָלגן אָפּגערופֿן. זיין שטוב האָט אָנגעהויבן פּראַווען תעניתים, און דאָ איז נאָך אַ צופֿאַל געשען, אַ ביטערער, אַן אומגליקלעכער, וואָס גוטע פֿרומע לייט האָבן אין אים דערנאָך געוואָלט זען גאָטס האַנט, וואָס צאָלט כּלומרשט, פֿאַר געוויסע מעשים אויפֿן אָרט און מזומן, ווען אין דער אמתן האָבן זיי, אָט די גוטע פֿרומע לייט, דאָס בלויז פֿאַר זייער אַן אייגן פֿאַרדינסט באַדאַרפֿט פֿאַררעכענען...
ס׳האָט זיך אָנגערוקט דער ווינטער, אין מיכלס שטוב איז קיין הייצונג ניט געווען. דערצו נאָך האָט צו יענער צייט גענומען אומגיין אַ שלאַפֿקייט, וואָס קומט כסדר סוף האַרבסט צו באַזוכן קבצנישע הייזער, וואו ס׳געפֿינט דעם גינסטיקן באָדן פֿאַר זיך אויפֿגעאַקערט.
ס׳האָט זיך אַריינגעכאַפּט צו מיכלען. דעם ערשטן האָט דאָס אַוועקגעלייגט זיין עלטער יינגל, כערלען, דעם געברעכטן און מיט די אָנגעדראָלענע פֿיס. פֿון אַרבעטן פֿון דער יוגנט אָן ביים שלייפֿער, און קיין ראַטונעק איז ניט געווען — קיין דאָקטער, קיין רפֿואות, און פֿון די פֿענצטער האָט געבלאָזן און דעם חולה אין כעט אַריינדערלאַנגט, האָט ער זיך נאָך מער פֿאַרקילט, ניט אויסגעהאַלטן און אַוועקגעשטאָרבן.
ס׳איז אויף קבורה נישט געווען, און מיכל בוקיער האָט זיך לאַנג געדונגען מיט חברה־קדישא, דערנאָך מיטן הויפּט־גכאי אַליין, צו וועלכן ער איז געלאָפֿן, און יענער האָט אים אַלץ אָפּגעלייגט, זאָגנדיק, אַז מתים' האָט ער גענוג, ס׳איז דאָ בילכערס, און ער מוז מיט זיינעם אויסוואַרטן. מ׳ד״אָט אים קוים, ערשט דעם צווייטן טאָג אויף דער נאַכט, פֿון שטוב פֿאַרנומען.
פֿון גרויס גליק האָט זיך מיכלס צווייט יינגעלע, זיין יאַנקעלע, וואָס האָט געאַרבעט ביי אַן איינבינדער אָנגענומען פֿון עלטערן, און ווי נאָר מען האָט יענעם פֿון שטוב אַרויסגעטראָגן, אַזוי איז יאַנקעלע איינגעפֿאַלן און האָט יענעמס נאָך כּמעט ניט אָפּגעקילט בעט פֿאַרנומען... .
ס׳האָט נישט געדויערט קיין סך, און דער .צווייטער, יאַנקעלע, האָט געענדיקט מיט דעם, וואָס דער ערשטער — בערל — מיט טויט און מיט מיכלס אומלויפֿן צו חברה־קדישא', אַז מען זאָל אים טאָן די טובה און מע זאָל צונעמען אויך דעם צווייטן.
און דעמאָלט, אַז ס׳האָט שוין געהאַלטן ביים צווייטן קינד, האָט מיכלס ווייב די האָר אויף זיך געריסן, פֿון גרויס צער פֿון אַ מוטער בכלל, ווען מ׳דאַרף איר פֿאַר אַזאַ קורץ שטיקל צייט דעם צווייטן זון פֿון שטוב אַרויסטראָגן אַ און בפֿרט פֿון דעם, וואָס זי האָט געהאַלטן, אַז דער טויט ↰ 47 איז ניט נאַטירלעך, גאָר אַ שטראָף פֿון גאָט זייער טאַטן מיכלען פֿאַר זיינע פֿאַרשאָלטענע מעשים, וואָס ער וואָס די לעצטע צייט אָפּגעטאָן, זי האָט געשריגן און געגוואַלדעוועט, מער ווי אויף די טויטע, אויפֿן לעבעדיקן מיכלעןן
— גוואַלד: קוילער: גזלן! מלאך־המוות פֿון דיינע קינדער! לויף צו יידן, לויף צו קהל, צום רג, און זאָל מען אָפּשטעלן דאָס פֿייער... בעט רחמים.
דערויף האָט איר מיכל גאָרנישט געענטפֿערט. ער איז געשטאַנען פֿאַרשטיינערט און געקוקט אויפֿן מת, וואָס איז געלעגן אויפֿן אָרעמען פֿאַל, אויף שטרוי אונטערגעכעט, מיט צוויי אָרעמע לייכטער מיט ליכט צוקאָפּנס, און יעדער מאָל, ווען דאָס ווייב האָט עפּעס אויסגעשריגן און זיך געווענדט צו אים מיט איר בראָך און טענות, האָט ער אויך איצט, אַ סנרה, געוואָלט צוגיין צום מת צוקאָפּנס, און אויך די מתים־ליכט אויסלעשן. ער האָט דאָס אָבער ניט געטאָן, ווייל פֿאַרשטיינערט...
און דאָס איז די ערשטע שטראָף, — האָט די שטאָט געשמועסט, —
און געוויסע פֿרומע לייט האָבן שטילערהייט די גאָטפֿאָרכטיקע הנאה געהאַט, זעענדיק, ווי געזאָגט, אַז גאָט לייגט ניט אָפּ און צאָלט אויפֿן אָרט... און וואָס ווייטער, און ווי אַזוי מענטשן האָבן אַליין געדענקט צו באַצאָלן און זיך אָפּרעכענען מיט די, וואָס זיינען ווערט די שטראָף, וועלן מיר שפּעטער זען און אויפֿן געהעריקן אַרט באַריכטן.
2
ווי מיר געדענקען, איז איינמאָל אין אַ געוויסן אויפֿדערנאַכט, ביי לוזין אין שטוב אָפּגערעדט געווען, אַז משה מאַשבערס הויז זאָל איבערגע־ שריגן ווערן אויף סרוליס נאָמען, צוליג געוויסע צילן... דאָס איז אָפּגע-טאָן געוואָרן דורך משה מאַשבערס פֿאַרטרויאונגס־מאַן און אַדוואָקאַט אי-ציקל זילבורג, וועלכער האָט אויסגענוצט אַלע זיינע פֿאַך־קענטענישן, כּדי נישט איבערצולאָזן קיין שום שפּאַלט און שפּעלטעלע און קיין איין פּונקט פֿונעם אָפּמאַך, דורך וועלכן אַ זייטיקער בעל־חוב זאָל קאָנען, וואו ניט איז אָדער ווען ניט איז, דורכקריכן מיט אַ וואָסער גיט איז טענה־ומענה.
אין אָפּמאַך איז געווען געשריגן ־ „דעם און דעם טאָג, פֿון דעם און דעם חודש, אין דעם און דעם יאָר גייט איבער דאָס הויז פֿון משה מאַשבער, מיטן פּלאַץ, אויף וועלכן ס׳געפֿינט זיך, צוזאַמען מיטן הויף, מיטן סאָד און מיט אַלע אַנדערע גענויען, ווי קאַמערן, שטאַלן וכדומה — פֿון דאַן און ווייטער אין רשות פֿון דעם נייעט אייגנטימער, פֿון סרולי גאָל, פֿאַר אַ געוויסער סומע (אָנגעוויזן די גרויס), וועלכע דער נייער אייגנטימער, סרולי גאָל, האָט אויסגעצאָלט מזומן דעם אַלטן — משה מאַשבער... געחתמעט פֿונעם לעצטן און נאַטאָריאָל־באַשטעטיקט און געשטעמפּלט, אַז קיינע ענדערונגען און ↰ 48 חרמות קאָנען שוין דאָ ניטי געמאַכט ווערן און ניט פֿאָרקומען, סיידן נאָר מיט גוטן ווילן און מיטן הסכם פֿונעם צווייטן צה פֿונעם נייעם אייגנטימער, פֿון סרולי גאָל...
איז אָט, אַז סרולי גאָל האָט אַריינבאַקומען אָט דעם אָפּמאַך — אויסגעפֿאַרטיקט, ווי געזאָגט, דורך דער געניטער האַנט פֿון איציקל זילבורג, וועלכער האָט די גאַנצע צייט, בעת ער האָט זיך באַשעפֿטיקט מיט אים ביים נאַטאָריוס, נישט געקוקט אין די אויגן נישט סרולין, און אַוודאי נישט משה מאַשבערן, וועלכער האָט אויסגעזען ווילד פֿאַרחושט און דערשלאָגן—האָט זיך סרולין אין דער ערשטער מינוט געדאַכט, אַז ער פֿילט אַ ביסל נעץ פֿון עפּעס אַ טרער, וואָס משה מאַשבער האָט אויף דעם פּאַפּיר יאָ, אָדער מעגלעך, אויך נישט — אָפּגעלאָזט, אָבער וואָס אין די אויגן ביי אים האָט ער זי זיכער געזען — די טרער.
ווי סרולי האָט דאָס ניט פֿאָראויסגעזען און געצילט דערצו, איז אָבער איצט אַז ער האָט באַקומען דאָס געצילטע אין האַנט אַריין, אַזוי האָט ער זיך גלייך אָפּגעקערעוועט פֿון צו קוקן אויף משה מאַשבערן, און אויך אַפֿילו אויף איציקל זילבורג, און אָן אַ זיי־געזונט און גיט זאָגנדיק קיין וואָרט, האָט דאָס הויז פֿון נאַטאָריוס פֿאַרלאָזט, דער שוועל זיין שטומען רוקן געוויזן, און — דאָס צווייטע מאָל פֿאַר זינט מיר קענען אים — האָט זיך היינט אין שענק אַוועקגעלאָזט.
דאָס מאָל אָבער ניט צו שלום אהרונען אין וויין־שענק, ןוייל שלום־אהדונען האָט ער געדענקט ניט צום איבעריק גוטן נאָך פֿונעם ערשטן מאָל, ווען ער האָט זיך מיט אים גאָרניט נשלוס אויסגעהאַנדלט. אויך צו זכריה דעם שענקער — ניט, ווייל דאָרט איז אַ שטיי־שענק, ד״ה אַן אָרט נאָר אויף איבערצוכאַפּן, אָבער אויף לענגער צו פֿאַרברענגען איז דאָרט צו ענג און קיין פּלאַץ ניטאָ. איז ער דערום אַוועק צו יונה שענקער, וואָס כאָטש צוגיין אַהין איז ווייט, אָבער דערפֿאַר וועט ער, גייענדיק אַהין, קאָנען האַלטן אין זינען משה מאַשבער און זיך פֿאַרשטעלן, ווי אַזוי יענער האָט אויסגעזען ביים נאַטאָריוס בעתן אויספֿאַרטיקן דעם אָפּמאַך, און ווי איצט — שוין נאָך דעם.
ער האָט זיך פֿאָרגעשטעלט, ווי צווישן אַלע איבעריקע געדאַנקען משה מאַשבערס, קומט אים איצט געוויס אויף דער געדאַנק וועגן צאַלי דערבא-דעמדיקער... מ׳דערציילט וועגן יענעם, אַז יעדערס מאָל, ווען עמעצער אין שטאָט האַלט ביי אָנזעצן און מאַכט הכנות איבערצוטרעטן זיין קלייט, קראָם אָדער אַנדערע געשעפֿטן צו אַן אַנדערן; און ווי געוויינלעך ווערן דאָך אַזוינע זאַכן געמאַכט ביינאַכט, ווען קיינער זעט ניט, און ווען ביי איינעם אַ לאָמפּ, אָדער אַ ליכט, ווערן דעמאָלט אין קראָם די סחורות גע. פֿאַקט, געוואויבן, געמאָסטן, איבערגעציילט און איבערגערעכנט, איידער זיי ↰ 49 דאָר6ן איבערגיין אין רשות פֿון נייעם באַלעבאָס אַ — איז אָט דעמאָלט, דערציילט מען, דערהערט זיך מיטאַמאָל אַ קלאַפּ פֿון דרויסן... מ׳דערשרעקט זיך, אָבער מ׳שטויסט זיך גלייך אַן< ווער ס׳איז דער פּאַרשוין, וואָס ווייסט זיך צוצושטעלן אין אַזאַ סודותדיקער שעה — אַז דאָס איז צאַלי, וואָס דאַרף אַלע מאָל ביי אַזאַ געהיים שטיקל אַרבעט אַריינכאַפּן זיין חלק, — אַנדערש שרעקט ער, גייט ער דערציילן, אַנדערש, וועט ער באַלד אַהער אַלע בעלי־חובות צונויפֿרופֿן, אַנדערש, איז ער פֿאַראָפּאַלגע די גאַנצע שטאָט אויפֿוועקן, מאַכן אַ גוואַלד און אַן אויפֿגעלויף... מע ווייסט דאָס. און אַז ער קלאַפּט אָן און מ׳עפֿנט אים אויף, קומט ער ניט אַריין אינעווייניק, נאָר שטעקט אַריין די האַנט דורך דער שפּאַלט פֿון טיר און מע ווייסט שוין ווידער, וואָס די האַנט פֿאָדערט: לא־יחרץ 1־געלט... מ׳לייגט אין איר אַריין אַזוי פֿיל, וויפֿל מ׳מיינט, אַז ס׳וועט גענוגן, אָבער יעדערס מאָל כאַפּט צאַלי אַ קוק דורכן שפּאַלט אויף דעם געגעבענעם און גיט אַ זאָג: „ווייניק”... ווייסט מען שוין, אַז מען דאַרף דערלייגן, אַנדערש, גייט ער ניט אַוועק, אַנדערש, קאָן ער נאָך לענגער שטיין מיט דער האַנט אַריינגעשטרעקט, וואָס דאָס איז דעמאָלט; אין ביינאַכט, ביי אַן איינציק־אָנגעצונדענעם לאָמפּ אָדער ליכט אין קראָם, גאָרניט אָנגענעם און ווייניק וואָס געוואונטשן.
יאָ, משה מאַשבער זעט שוין איצט געוויס צאַלי דערבאַרעמדיקערס האַנט צו אים אויסגעשטרעקט... אויך זעט ער פֿאַר זיך שלום שמאַריאָן, וואָס כאָטש יענער אָן אַ האַנט, כאָטש יענער, דאַכט זיך, אַלע מאָל ביי אַ פּאַרקן פֿון עניוות און פֿון ניט וועלן מ׳זאָל זיין פֿרום קרום קעפֿעלע אַרויסזען, דאָך מאַכט ער דאָס ניט ערגער פֿון אַ צאַלין און אין געגעבענעם פּאַל, דאָ מיט משה מאַשבער, האַלט שלום אַ לאַקערדיק אויג אויף זיין קאָנטאָר, אַז טאָמער וואָס, טאָמער הויבט זיך אָן, זאָל ער זיין דערביי, זאָל ער ניט £ארשפּעטיקן און דעם נויטיקן מאָמענט ניט דורכלאָזן...
משה מאַשבער, — האָט סרולי ווייטער געטראַכט — ווייסט שוין געוויס, אַז אויך אַזוינע ווי „קעצעלע, דרייען זיך שוין די לעצטע צייט אַרום זיין שטוב און.קאָנטאָר, כּדי ניט צו פֿאַרשלאָפֿן די גסיסה און אין געהעריקן מאָמענט אַריינצוכאַפּן, וואָס געהעריק... זיי טוען דאָס אָדער אַליין, אָדער זיי האָבן זיך זייערע אָנגעדונגענע, ווי אַ שמואַלעקל שלעגער, וואָס היטן, וואַכן, און וואָס איבער דעם, אַז משה מאַשבער גייט די לעצטע צייט פֿון קאָנטאָר אַהיים, ווי און דער היים אין קאָנטאָר, קערט ער זיך אַלע וויילע מסתם אום, ווי ער וואָלט זיך ריכטן, אַז אַן אומגעריכטער, אַ נישט־געוואונטשענער זאָליאים אין די פּלייצעס אָניאָגן מיט אַ שלעכטן רוף, מיט אַ שלעכטן וואָרט, אָדער, נאָך מיט ערגערס.
1געלט פֿאַר ניט בילן, הייסט עס.
אָט אַזוי האָט סרולי, גייענדיק צו יונתן, וועגן משה מאַשבער געטראַכט, און אַז ער איז, לסוף, אַריין אין שענק, און זיך געהייסן דערלאעען, וואָס מ׳פֿאָדערט אין אַ שענק, האָט ער גענומען טרינקען אי פֿאָר זיך אי פֿאַר משהן, ווי ער וואָלט אים אָדער געהאַט פֿאַר אַ לעבעדיקן שותּף ביי דער זייט, אָדער ווי ער וואָלט חוץ זיין אייגענעם קאָפּ אויך יענעמס אויף זיינע אַקסל געטראָגן.
מ׳דאַרף קלערן, אַז יונה האָט געוואוטט סרוליס אַרט־פֿאַרנעם אין שטאָט 2ריער גיי אַלעמען און דאָס אָרט, וואָס ער פֿרנעמט איצט באַזונדערס ביי לוזין... און דערום, אַז ער האָט אים דערזען אונטער זיין דאָך פֿאַר אַ גאַסט אָנקומען, האָט ער זיך עפּעס דערפֿרייט, נישט וויסנדיק נאָך אייגנט־ לעך, וואָס צו טאָן מיט אים, און צי איז שוין די צייט דערויף, אָבער דאָך מיט אַ געפֿיל פֿון אַ יענער, וואָס דערפֿילט אַ געפּאַנג צו זיין כאַפּ־שטייגל נאָענט...
אַז סרולי האָט איין מאָל און צוויי מאָל אויסגעטרונקען, האָט ער אויך איצט, ווי אַמאָל ביי שלום־אהרונען אין וויין־שענק, גענומען רעדן און זיך דורכשמועסן מיטן גלעזל... ער האָט גערעדט, און יונה האָט אַ וואונק געטאָן צו דעם איינציקן פּאַרשוין, וואָס האָט זיך גראָד דעמאָלט אין שענק געטראָפֿן, אַז יענער זאָל זיך אונטעררוקן און, ווי ווייט ער קאָן, צו סרוליס ווערטער זיך איינהערן.
דער פּאַרשוין — אַ גאַלאַנטאָן, אַ ליידיקגייער, מיט אונטערגעהויבענע אַקסל און מיט אַ געוויסן קוק פֿון אונטער אַן אַראָפּגערוקטן דאַשעק, האָט אויף יונהס באַפֿעל זיך צוגערוקט צו סרולין, און, אַ וואונק טוענדיק צוריק צו יונהן, האָט ער אים, ווי פֿאַרזיכערט, אַז ער מעג רואיק זיין: דער פֿויגל פֿיקס, הייסט עס, און אַז וואָס פֿאַר אַ וואָרט יענער וועט נישט אַרויסלאָזן, וועט עס פֿאַרן פּאַרשוינס אויער ניט פֿאָרלוירן גיין.
שוין פֿון לאַנג אָפּגעוואוינט פֿון טרינקען, און דער עיקר נאָך דער־
אָאד, וואָס סרולי האָט איצט, ווי געזאָגט, צוויי קעפּ אויף זיך געטראָגן — זיינעם און משה מאַשבערס — האָט ער דערום, ווי נאָר ער האָט די ערשטע פֿאַר כוסות אַריעבאַקומען, באַלד שוין ביידע קעפּ צוזאַמענגעמישט געהאַט, און האָבנדיק נאָר איין צונג אין מויל, האָט ער 0אר ביידע מיט אַמאָל גענומען פּלאָנטערן און אַ האַלב־שיפֿורע רעדע האַלטן.
— טאָמער ווייסטו, צו וואָס האָט אים די גאַנצע מעשה געטויגט? מע וואָלט געקאָנט מיינען אַ אַ קוילער, אַ גזלן, וואָס קילט זיך ניט, ביז ער זעט ניט יענעמס בלוט אויף: דער סטעזשקע, אָדער, אַז ער טראָגט נאָך אַלץ דעם האַס פֿאַר דער באַליידיקונג, וואָס ער קאָן ניט פֿאַרגעסן און ניט מוחל זיין... אַז ס׳הייבט זיך גאָרניט אַןו אסורו... ניין, ניט קיין גזלן איז ער, סרולי, אויך די באַליידיקונג שפּילט דאָ קיין ראָליע. ער שווערט ↰ 51 זיך ביי דער משקה, וואָס ער טרינקט, אַז ניט דאָס איז די סיבה. די סינד. איז, מעגלעך, גאָר דאָס, וואָס מע האָט אים, סרולין, פֿון אויבן, באַשטימט פֿאַר יענעמס לעבעדיקער שטראָף, און אַז ער פֿירט דאָ אויס, אָן זיין. אייגענעם ווילן, דאָס, וואָס די בייטש פֿירט אויס אין דער האַנט פֿון דעם, וואָס שמייסט מיט איראַ ער איז די בייטש פֿון דער השגחה. און אויב אַזוי, שווערט ער ווידער ביי דער משקה, אַז ס׳איז אפֿשר שוין גענוג געשמיסן... האָז ער האָט משהן איין מאָל געזען ביים ברודער אין אַ געוויסער לאַגע, ער האָט זיך אים אויך פֿאָרגעשטעלט, ווען שמואַלעקל שלעגער איז צו אים געקומען מיטן געוויסן באַזוך, וואָס ווי שמואַלעקל האָט אים דערנאָך דערציילט, האָט ער זיך געמוזט פֿריער גוט אָנשיכּורן, איידער ער האָט זיך געלאָזט אין „קעצעלעס, שליחות, און אָט ווי ווייך ער איז זיך דעמאָלט גיט באַגאַנגען און זיך ניט געהאַלטן אין משה מאַשבערס שטוב, האָט ער דאָך מיט אַ שיכּורער פֿויסט געמאַכט קלינגען אַלץ, וואָס אויפֿן טיש, דאָס גאַנצע גלאָז אין די שאַפֿעס און אין די פֿענצטער די שויבן. נו, און היינט אָט דער אָפּמאַך, וואָס ער, סרולי האָט אים איצט ביי זיך אין קעשענע ליגן, וועלכער האָט אים געדאַכט צו זיין עטוואָס נאַסלעך פֿון אַ טרער, וואָס משה מאַשבער האָט אויף אים — יאָ, אָדער ניט — אָפּגעלאָזט, אָבער וואָס אין די אויגן ביי יענעם האָט ער זי, זיכער, געזען — די טרער. און אויב אַזוי, איז אפֿשר גענוג דיר,? סרולי, צו זיין די בייטש: און אפֿשר האָט שוין יענער זיין פֿוס ביזן דנאָ אויסגעטרונקען, און אפֿשר וואָלסטו אים איצט געשטעלט אַ נייעם צו זיין טרייסט?
— האַז — האָט זיך סרולי דאָ געווענדט צו משה מאַשבער און ווי געפֿרעגט אַ הסכמה אויף זיין פֿאַרשלאָג.
— יאָ, האָט אים געדאַכט צו באַקומען אַן ענטפֿער פֿון יענעם, און ער האָט זיך אויסגעקערעוועט צום פּאַרשוין, וועלכן ער האָט גראָד געפֿונען אונטער זיך זיצן, און מיינענדיק אין טעות, אַז ער איז אַ שענק־משרת, האָט ער זיך געווענדט צו אים, ער זאָל זיין אַזוי גוט, און נאָך איינע אַ גלאָז דערלאַנגען: ער דאַרף — וועמען ער דאַרף — זיינעם אַ נאָענטן מכבד זיין.
— הא; וואָס רעדט ער דאָרט: — האָט יונה אַ פֿרעג געטאָן דעם פּאַרשוין, וואָס איז אונטערגעקומען אין סרוליס שליחות.
— כ׳פֿאָרשטיי גיט אַ וואָרט, ער וויל אַ גלאָז — האָט דער פּאַרשוין געענטפֿערט און דערביי האָט ער אַ וואונק געטאָן מיט אַן אויג, און מיט אַ פֿיק פֿון אַ פֿינגער אין דער רעכטער זייט גאָרגל האָט באַוויזן אויף סרולין, אַז ער איז שוין פֿאַרטיק, הייסט עס, פֿאַרקנאַקט...
— גיי, גיב אים און הער ווייטער.
—. צו וואָס?
.ל- מ׳דאַרף, און אַז מ׳הייסט, פֿאָלג.
אַז יענער האָט דערנאָך סרולין געבראַכט, וואָס סרול האָט פֿאַרלאַנגט פֿון אים, האָט סרולי אים אַ וויילע פֿאַרוואונדערט אָנגעקוקט, שוין נישט געדענקענדיק, וואָס ער האָט ביי אים בריער אַ מינוט געפֿאָדערט. און אַז יענער האָט אַ זאָג געטאָן: „אַ גלאָז... אַ גלאָז האָט איר געבעטן...”, האָט זיך סרולין גלייך דערמאָנטן יאָ, ריכטיק... און ער האָט שוין מיט פֿולע איבערגייענדיקע אויגן גענומען אָנגיסן אַ פֿולע איבערגייענדיקע גלאָז, קלאָמפּערשט, פֿאַרן צווייטן, פֿאַר יענעם, פֿאַר משה מאַשבער, וועלכן ער האָט אַקערשט שיער שוין גיט פֿאַרגעסן.
ס׳איז געווען שטיל אין שענק. נאָך האַלבן טאָג. קיינער, אויסער יונהן, וואָס איז געשטאַנען אונטערן פֿאַרקויף־טיש אין הוילע העמד־אַרבל, און אויסער אויך דעם ליידיקגייערשן אונטערוועלט־פּאַרשוין, האָט זיך איצט קיינער אַהין ניט געוויזן. און סרולי, וואָס איז שוין געווען היפּש בגילופֿין און האָט שוין אַלע מאָל דורכגעפֿירט אַ פֿינגער פֿון זיין רעכטער האַנט פֿאַר זיינע אייגענע אויגן, ווי ער וואָלט זיך אַליין פֿאַר עפּעס געוואָרנט, און באַלד טאַקע פֿאַרגעסן אי די וואדנונג, אי דעם פֿינגער, — סרולי, אַז ער האָט באַקומען פֿון יונהס פּאַרשוין די גלאָז און האָט זי אָנגעפֿילט פֿאַרן צווייטן, פֿאַר דעם, וואָס האָט אים געדאַכט אַנטקעגן זיך אויף אַ בענקל צו זיצן, האָט דעמאָלט אַ זאָג געטאָן, איינלאַדנדיק דעם צווייטן.
— טרינקט און וויינט ניט, משה מאַשבער, ווייל דער שמייסער האָט דאָ, דאַכט זיך, ניט געמיינט גאָר אייך, נאָר אין אייער געשטאַלט, אַלע אַנדערע אייער גלייכן: — אַ מין רמז, ווי אַזוי די פֿון אויבן קאָנען זיין אונטן און די אונטערשטע — אויבן... וואָס־זשע געהער אים, סרולין, דער רוט פֿונעם שמייסער, איז זאָל ער גלויבן, אַז ס׳איז אים גאָר אַ קליינער כבוד אויסצופֿילן יענעמס שליחות און דינען פֿאַר אַ זאַך, וואָס מ׳גייט זיך מיט איר דורך איבער גאָרניט קיין ככבודיק אָרט, זאָל זיין אַפֿילו פֿון אַ גאָר ככבודיקן מענטשן... ס׳שטייט אים גאָרניט אָן, און ער האָט קליינעם נחת דערפֿון, און אויב ער וויל וויסן, דער, וואָס זיצט אים איצט אַנטקעגן — משה מאַשבער — האָט ער סרולי, דאָס אַלץ געטאָן און זיך אַ שטיק אין זיין גורל אַריינגעריסן, כּדי, פֿאַרקערט, אַרויסצורייסן אַ שטיק רוט פֿון דער האַנט פֿונעם שמייסער, פֿון דער השגחה, הייסט עס, וואָס אויף איר טראָגט ער, סרולי, זינט ער איז צו זיין שכל געקומען, דאָס אמתע האַרץ... זעענדיק, ווי זי הויכט מענטשן אומזיסט און וואַרפֿט מערכות מוראדיק, האָט ער זיך איר איין מאָל געוואָלט שטעלן אין וועג, פֿעלנדיק קעמפֿן קעגן איר אומפֿאַרמיידלעכקייט און זי ניט דערלאָזן צו קיין ווילקיר... און אפֿשר האָט ער דאָס געטאָן ניט צוליב אים, צוליב משהן, נאָר צוליב זיין ברודער לוזין, וואָס (אַ סוד דאַרף אים דאָ זאָגן) יענער איז אים זייער און זייער טייער... הא: ↰ 53 — וואָס האַקעט ער דאָרט? — האָט יונה אַ פֿרעג געטאָן מיט אַ וואונק ביי זיין אונטערגעשיקטן פּאַרשוין. ער האָט זיך ניט באַגנוגנט מיטן וואונק און איז גלייך אַרויס פֿון אונטער זיין פֿאַרקויף־טיש אין די העמד־אַרבל און צוגעגאַנגען צום אָרט, וואו סרולי איז געזעסן און געטרונקען און געפֿירט דעם געשפּרעך מיט זיך אַליין.
— ער פֿאַרשטייט גיט אַ וואָרט, עפּעס בעבעט ער דאָרט מיט איינעם, מיט אַ משה מאַשבער, עפּעס זאָגט ער! אַ סוד — אַ לאָך, בייטש, רוט, שמיץ, שטעקעלע און די כאָליערע ווייסט וואָס.
— פֿאָרשטייסט ניט? איז לאָז מיך — האָט יונה יענעמס אָרט פֿאַרנומען, זיך צוגעזעצט און צו סרוליס רייד אַן אויער צוגעלייגט.
— אַזוי, — האָט סרולי, 'נישט קוקנדיק, וואָס הינטער זיינע פּלייצעס טוט זיך, פֿאָרגעזעצט, — אַזוי, אַז אַ רוט צו זיין, אין וועמעס האַנט ס׳זאָל ניט זיין, האַלט סרולי פֿאַר זיך פֿאַר גאָר אַ קליינעם בבוד, און געמיינט האָט ער דאָ — זאָל משה מאַשבער, וואָס זיצט איצט אַנטקעגן אים, וויסן — ניט קיין קאַפּריז און צו להכעיס אויספֿירן, נאָר דאָס, וואָס איז אַמאָל צווישן זיי אין לוזיס שטוב געווען אָפּגערעדט... איי וואָס, .ס׳שטייט אים נישט אָן, ס׳אַ ירידה, און וואָס וועט די וועלט זאָגן, און ער, משה אַליין, האָט שוין דערפֿאַר קיין ווערטער ניט, נאָר טרערן, — איז נאַ, מילא, מען האָט שוין געזען ערגערם: מען האָט שוין געזען אַזוינע, וואָס האָבן גאָר קיין מאָל ניט געהאַט וואָס אָנצואווערן, און אויך אַזוינע, וואָס זיינען אַראָפּגעפֿאַלן פֿון אַ פֿיל העכערער הויך, פֿון וועלכער ער, משה, פֿאַלט איצטער... אַלנפֿאַלס, פֿאַר אַזוינע, ווי ער, ווי סרולי, זיינען אַזוינע זאַכן אַ קליינע תּפֿילה. און אַלנפֿאַלס זאָגט ער אים צו — כאָטש ער איז קיין גאָט ניט — אַז זיין געוויין וועט ערגעץ דערהערט ווערן...
— האַ, ער וויינט ווייטער? נו, איז אַ סימן, אַז ער האַלט שוין ווייט, אַז ער איז באַטרונקען, האָט דעם קאָפּ פֿאַרלוירן און דאַרף זיך גיין צו־ שפּאָרן — ער, משה, ניין, ניט משה, נאָר טאַקע ער, סרולי, וואָס אַניט וועט מען דאָ אין שענק אים אָננעמען פֿאַר שיכּור און האָבן אַ שלעכטע מיינונג וועגן אים.
— האַ, — האָט ער זיך אויסגעדרייט און דערזען אַ פּאָר פּאַרשוינען הינטער זיך — יוגהן מיט זיין שותּף — האַ, יידן, וואָס וועט איר זאָגן מכּוח זיך צולייגן? מכּוח דאָ, ביי אייך טאַקע, אויב מ׳קאָן זיך אַהיים שוין נישט דערקלייבן?
— פֿאָר וואָס ניט? — האָט יונה אַ זאָג געטאָן — אויב ער האָט נאָר געלט צו באַצאָלן פֿאַר קאָפּ און קישן און פֿאַר נאַכטלעגער.
— ער האָט, אַוודאי האָט ערו וואָס־זשע, אָן געלט? — האָט סרולי זיך גענומען צעצאָלן, אי ערשטנס, פֿאַרן געטראַנק, וואָס ער האָט געטרונקען, ↰ 54 אי צווייטנס, פֿאַרן געלעגער, וואָס מע וועט אים דאָ, באַלד, טאַקע אוי6ן אָרט, פֿאָרלייגן.
ער האָט געצאָלט און איבערגעצאָלט, נאַטירלעך, און אויך נאָכן איגעדצאָלן איז אים אין דער האַנט נאָך געבליבן אַזוי פֿיל, אַז ביי דעם יוגהס פּאַרשוין האָבן זיך די אויגן צעפֿינקלט, וו* ביי אַ קאַץ אין דער פֿינצטער, זעענדיק, אַז ער קאָן דאָ אַריינבאַקומען, אָן שום ריזיקע, דאָס, אין וואָס אַזאַ איינער נויטיקט זיך באַשטענדיק — געלט.
— פֿיר אים אָפּ צו ברכהן, — האָט יונה אַ זאָג געטאָן צום פּאַרשוין, און יענער האָט סרולין פֿאַר אַ האַנט אָנגענומען, ווייל סרולי האָט, פּרואוונדיק זיך אויפֿשטעלן און פֿון בענקל אויפֿהויבן, זיך גלייך געמוזט צוריק אַראָפּ־ לאָזן, נישט האָבנדיק קיין כּוח און דעם נויטיקן גלייכגעוויכט.
— טו מיט אים וואָס דו ווילסט, נעם, וואָס דו דאַרפֿסט, נאָר אַרויסלאָזן זאָלסטואים אַזוי און אַזוי: מיט קלעזמער און מיטן טשאק... — האָט יונה זיין פּאַרשוין אָנגעזאָגט, האַלב מיט ווערטער, האַלב מיט וואונק, וועלכע יענער, ווייזט אויס, האָט, ווי געהעריק, פֿאַרשטאַנען...
ברכה האָט געוואוינט נישט ווייט, אין אַן עק פֿון דריטן רינג, אין אַ הינטערגאַס פֿאַרוקט, וואו די הייזער האָבן זיך געפֿונען אין גרויסע הויפֿן, וואָס האָבן אויסגעזען, ווי פּוסט־פּלעצער, און וואָס, שטייענדיק אונטער זייערע פּאַרקנס, האָט מען נישט געקאָנט גלויבן, אַז דאָרט, אין אַזאַ פֿאַררוקטקייט, איז ווער געווען אַ בעלן זיך בויען אַ שטוב, אָדער אַ וואָסער גיט איז אַנדער בנין.
יענער העק האָט געדינט פֿאַר אַ שוץ־ערטל פֿאַר אַ פּערעלען און פֿאַר דער אַליאוועכן, וועגן וועלכע מיר האָבן שוין איין מאָל דערמאָנט, וואָס טוען זייערע געשעפֿטלעך אין דער פֿינצטער און וואָס ווייטער פֿון אַ מענטשנס אויג פֿאַרשטעלט. דאָרט האָט מען אויסגעהאַלטן די מיידן, וואָס ,אויף דער צייט” כיזן „האכך; דאָרט פֿאַר אַליאוועכן דאָס געבענטשטע אַרט אויף צו קאָנען זיך באַגיין מיט אירע „פֿיטיוקלעך, און „ממזרים”, ווי זי פֿלעגט זיך באַגיין מיט אַזוינע, ד״ה מיט האַלטן זיי אויף אַזוינע מינים קעסט, אַז זיי פֿלעגן גיך געל און גרין ווערן און אָן לאַנגע שהיות אָפּגעבן די נשמות, כּדי צו באַפֿרייען זייערע געלעגערלעך פֿאַר אַנדערע, וואָס קומען זיי פֿאַרבייטן.
אָט דאָרט האָט געוואוינט אויך כרם־: — כרכה די באַנדערקע, ווי מ׳פֿלעגט זי רופֿן — נישט, ווייל איר מאַן איז אַ באַנדער, גאָר דאָס איז אַ שאַנד־נאָמען, וואָס שטאַמט פֿון איר שעגדלעכער פּרנסה, און וואָס דעם אייגנטלעכן באַטייט פֿון דעם וואָרט, ווילן מיר, איבער געוויסע טעמים, דאָ ניט דערקלערן.
כקיצור, ביי ברכהן אַ „הייזל, וואו מערסטנטייל שבת, יום־טוב פֿלעגן זיך ווייזן, אַמאָל איינציקווייז, אַמאָל גאַנצע כינטלעך, יוגנטלעכע באַל-מעלאָכעס, צוליב וועלכע אייניקע באַשטענדיקע „מיידלעך, זיינען אויסגע־ האַלטן געוואָרן אויף קעסט און מיט דירה. און אויב די שטענדיקע האָבן אַמאָל ניט געניגט, אַזוי פֿלעגט זיך ברכה ווענדן אויך צו פּערעלעס און אַליעוועכעס אַמען און ערב־אמען פֿאַר אַ קליין געצאָלט נאָך מיטהילף...
. די פֿאָדער־שטוב האָט געשמעקט טוכלע, ווי אַ פֿאַרלאָזטער שענק; די ווענט ניט געטינקעוועט, אָדער דער טינק שוין לאַנג אָפּגעריבן: די סטעליע נידעריק, דער דיל אַ צעפֿאָרענער און אין שפּאַלטן, און אין שטוב קיין מעכל, אויסער אַ לאַנגער שלעכט־געהובליעוועטער טיש, אויך בענק אַזוינע. און נאָר אַ פּאָר בילדלעך אויף די ווענט פֿאַר די באַזוכער, אויב זיי קומט אויס אַמאָל צו וואַרטן, זיי זאָלן האָבן אויף וואָס זיך צו פֿאַרקוקן.
בילד איינס: אַ בראווער רוסישער קיסר מיט אַ שווערד און אַקסל-באנדן, מיט אַ ווייס־מילכיקן פּנים, ווי ביי אַ לובאָקישן מלאך, האַלט דעם קיווער און אַ הענטשקע אין איינער אַ האַנט און איינעם אַ פֿוס קאָוואָלעריש אַרויסגעשטעלט...
׳בילד צוויי! אַ טערק אין גרייטע, גרינע פּלודערן — שטייט און קוקט אויף עפּעס אַ נאַקעטער נקבה, וואָס גייט אויף פֿון וואָסער, פֿון אַ מין באַסיין, און וואָס מערסטנטיילס ברכהס באַזוכער, אַז ס׳איז זיי אויסגעקומען צו וואַרטן, האָבן אויף איר, אויף אָט דער פֿרוי, זייערע בליקן געווענדט.
ברכה — אַ דרייסיק־יעריק, הויך־פֿריילעך ווייבל — אַז זי פֿלעגט דערזען, ווי איינער האַלט די אויגן אַהין אָנגעשטעלט, אַזוי פֿלעגט זי צו אים צוגיין, אים אַ טאָרע טאָן פֿון הינטן, און אַ זאָג טאָן היימיש און אונטערפֿירעריש ־.
— וואָס קוקט ער אַזויי — פֿלעגט זי זאָגן, — פֿון קוקן האָט מען נאָר סליונע אין מויל... באַלד וועט זיין פֿריי... און זי פֿלעגט אים אָנווייזן אויף דער טיר, וואָס פֿירט אין צווייטן צימער, אויף וועלכן דער פּאַרשוין האָט, אַן אירע אָנווייזונגען, שוין פֿון לאַנג אַליין געוואַרט.
אויפֿנעמען פֿלעגט דאָרט, אין צווייטן צימער, אויף אַ געוויסן סאָרט כעס, אַ געוויסער סאָרט פֿרויען, פֿון וועלכע ס׳האָט געשמעקט מיט נישט געלופֿטערטער שטוב, מיט ניט איבעריק זויבער וועש און בגדים און פֿון זיי אַליין — מיט עפּעס שאַרפֿע און ביליקע קבצנישע מאכלים.
אַמאָל, אין אַ וואָכעדיקן טאָג, ווען באַזוכער ווייניקער, פֿלעגט מען זיך דערלויפֿן מיט אַ קונד עטוואָס לענגער פֿאַרברענגען: פֿריער, אין פֿאָדערצימער, אים אַ נאַקעט־וואַרעמלעכן אָרעם אויפֿן האַלדז אַרויפֿלייגן, דערנאָך ערשט מיט אים אין צווייטן צימער, אויף לענגערן צוזאַמענזיין, אַוועק...
אַז יונהס פּאַרשוין האָט.זיך איצט אין מיטן העלן טאָג צו ברכהן אַריינגעשטעלט, איז דעמאָלט קיינער פֿון ברכהם באַשטענדיקע אין שטוב ניט געווען. אָבער נאָך דעם ווי דער פּאַרשוין, האָט אַ ו-ואונק געטאָן צו ברכהן און איר געגעבן צו פֿאַרשטיין, וועמען ער האָט געבראַכט און וואָס ס׳פֿאָדערט זיך פֿון איר — אַזוי האָט זי זיך גלייך אַ לאָז געטאָן אין אַ צווייטן, אין אַ דריטן הויף, צו פּערעלען, אָדער צו אַן אַליאוועכן, אויף אָפּצוזובן און אַהער צו רופֿן איינע אַן איריקע, און אַז זי האָט געפֿונען און זי אין שטוב אַריינגעבראַכט, אַזוי איז יענע גלייך צוגעקומען צו סרולין מיט אַ פֿאַרסאָפּעט מויל און מיט אַ ריח פֿון אַ שאַרף־קבצניש מאכל, ערשט נישט לאע אָפּגעגעסן, און אַ זאָג געטאָן:
— וואָס באַגערט אַ פֿעטער?
— פֿון דיר? — גאָרניט? — האָט סרולי' משונה אַ קוק געטאָן אויף איר און אויף אירע גרויסע דינע אוירינגען, ווי די רייפֿן, נישט פֿאַרשטיי-ענדיק, וואָס זי וויל פֿון אים. — אַ נעט, שלאָפֿן וויל ער.
— ליולען הייסט עס? מיט, אָדער אָן.. .ז — האָט ברכהס באַשטענדיקע פֿרעך אַ פֿרעג געטאָן, און דערביי געפּרואווט אַרויפֿלייגן אַ האַנט אויף סרוליס האַלדדאון־נאַקן און בשעת־מעשה גאָר נאָענט אים אין די אויגן אַריינקוקן. אַז סרולי האָט זיך נישט געלאָזט און זיך אָפּגעדרייט, האָט זי אים אין אויער איינגערוימט עפּעס אַזוינס, וואָס ווי סרולי איז ניט געווען באַטרינקען און ווי שוין לאַנג ניט ווייט פֿון אַזעלכע זאַכן, האָט ער דאָך אויף אַ וויילע זיך דערפֿילט אי ווי אויסגעניכטערט, אי ווי פֿון נאָך עפּעס פֿאַרשיכּורט.
— האַ? — האָט ברכהס באַשטענדיקע אַ פֿרעג געטאָן און נאָך נעענטער אים עפֿעם,אין אויער אַריינגעזאָגט.
סרולין האָבן זיך אויף אַ וויילע די אויגן אויסגעלייטערט. ער האָט זיך גענומען אַרומקוקן אויף דער שטוב, און דערפֿילט, אַז עפּעס האָט ער דאָ ניט געהעריק אַריינגעטראָפֿן.. אַז עפּעס אין אַן אָרט, וואו ס׳איז אי ניט אָנשטזלנדיק און אי ס׳קאָן מיט אים עפּעס ניט גוטס געשען, ער האָט זיך אָבער לאַנג ניט באַהערשט און ביים קלאָרן זינען זיך ניט געקאָנט האַלטן, אַזוי, אַז וואָס ס׳איז מיט אים ווייטער פֿאָרגעקומען, געדענקט ער שוין שוואַך, מטושטש, האַלב יאָ און האַלב ניט זיכער.
דאַכט זיך, אַז ער האָט זיך געטראָפֿן ליגן אין אַ בעט מיט יענער פֿרוי, וואָס האָט אים די ערשטע מינוטן באַגעגנט מיטן פֿאַרסאָפּעטן מויל און האָט אים אַריינגערוימט אין אויער דאָס אומאָגשטענדיקע. דערנאָך, האָט אַבים געדאַכט, אַז, אויסער דער פֿרוי, האָט ער דערזען שטיין איבערגעבויגן איבערן בעט יענעם פּאַרשוין, וואָס האָט אים פֿון יונהס שענק אונטער דער האַנט געפֿירט און צו ברכהן געבראַכט, און וואָס די גאַנצע צייט, ביז ער איז ↰ 57 צום בע?ו צוגעקומען, האָט ער הינטער זיינע פּלייצעס מיט ברכהן זיך עפּעס געסודעט — שורעס־בורעס — און אויך דער ברכהס באַשטענדיקער האָט ער הינטן אַרום פֿאַרשידן געוואוגקען און פֿאַרשיידענע אָנווייזונגען געגעבן, ווי אַזוי זי זאָל זיך מיט אים באַגיין, ווי אים פֿירן, באַלייגן און וואָס ווייטער מיט אים צו טאָן.
ס׳האָט אים אויך געדאַכט, אַז דער יונה־פּאַרשוין האָט אים אין די קעשענעס געזוכט, און אַז ווען ער האָט באַדאַרפֿט, האָט ער אים, ווי אַ קלאָץ, פֿץ זייט אויף זייט איבערגעקערט, און אַפֿילו — ס׳אַוודאי אַ בזיון צו זאָגן — נאָר ווען יענער האָט ביי אים אַרויסגענומען דאָס רעשט געלט, וואָס איז אים געבליבן נאָכן צעצאָלן זיך מיט יונהן, האָט ער אים, שוין אָן צערעמאָניעס, דאַכט זיך, פֿון בעט אַראָפּגעשליידערט, און זיין אָרט לעבן ברכהם באַשטענדיקער פֿאַרנומען, און וואָס ווייטער ס׳איז צווישן יענע געשען
— איז שוין אַוודאי אַ בזיון צו זאָגן...
ס׳האָט אים ווייטער געדאַכט, אַז.נאָך דעפּ, ווי ער איז אַ שטיקל צייט אַזוי, אַן אַראָפּגעוואַלגערטער, אויף דער ערד געלעגן, און פֿון ליגן אויפֿן דיל האָט ער זיך פּאַמעלעך, פּאַמעלעך גענומען אויסניכטערן, אַזוי האָט ער דערזען, ווי די שטוב האָבן פֿאַרפֿולט עפּעס פּאַרשוינען, אָנגעקומען פֿון יענער גאַס און פֿון יענע פֿאַררוקטע הויפֿן, און אַלע זיי אַזוינע, ווי דער, וועלכער האָט אים אַהער, צו ברכהן געבראַכט; און אויך עפּעס ווי ברכהס באַשטענדיקע פֿרויען, אַ מאַסע, מיט שלאַבערדיקע קליידלעך, מיט לויז־צע-
. שפּילעטע קאָפֿטלעך, מיט אוירינגען, ווי די רייפֿן... און כרכה מיט נאָך אַזוינע ברכהס האָבן זיך אין די ליינער געקנייפֿט און געקייכט פֿון געלעכטער, און אַז זיי האָבן אים דערזען ליגן אויף דר׳ערד, האָבן זיי אים מיט שענדלעכע ווערטער אָנגערופֿן... דערנאָך האָבן אים די מאַנצבילן פֿון דער ערד אויפֿגעשטעלט און אים גענומען אויסריכטן אין וועג, אים אָנגעטאָן דאָס היטל אויף פֿאַרקערט, מיטן דאַשעק צו דער פּאָטיליצע אויסגעדרייט, און פֿון דער טיר אַרויסכאָלייט... דעמאָלט האָבן די ווייבער, די ברכהם, ווי מיט כעס און ווי שוין כּלומרשט אויפֿגערעגטע, גענומען שטאַרק שרייען אויף אים, אַז די גאַנצע גאַס און די נאָענטסטע גאַסן זאָלן דערהערן:
— נואףi קוירע!... אין מיטן העלן טאָג צו אַ מויד!...
— געכאַפּט ביי אַ מויד: — האָבן שפּעטער אַנדערע, וואָס זיינען זיך פֿון גאַס אָנגעלאָפֿן, געשריגן: — זאָל מען אים די הויזן אַראָפּלאָזן! צום רב! נעמט אים, פֿירט אים, אַזאַ אַלטער תרח!
ס׳אַוודאי געווען אַ בזיון... גוט נאָך, וואָס דער פּאַרשוין, וועלכער האָט סרולין די קעשענעם אויסגעליידיקט, האָט כאָטש גיט אַוועקגענומען דעם אָפּמאַך, וואָס סרולי האָט ביי זיך געהאַט. ער האָט אים, געוויס, אין דער האַנט געהאַלטן, אָבער גיט וויסנדיק פֿון זיין ווערט און באַטייט, האָט ער ↰ 58 אים צוריק אומגעקערט. גוט כאָטש אויך, וואָס אויפֿן אָרט האָבן זיך קיין מער היציקערע בעלנים ניט געטראָפֿן, וואָס וואָלטן אים געקאָנט פֿאַרשלעפּן אַ שיכּורן אין צעגטער־שטאָט און מאַכן אַרום אים אַזאַ געזעמל, אַזאַ איינגעלויף, וואָס וואָלט געקאָנט זיין גרעסער, ווי ביי אַ רייכער חתוגה, אָדער ביי אַן אָנגעזעענער לוויה. גוט כאָטש, זאָגן מיר, וואָס מ׳האָט אים נישט אָנגעטאָן נאָך גרעסערע בזיונות, ווי מ׳טוט אַמאָל אין אַזוינע הייזער, ווען מ׳לאָזט טאַקע אַראָפּ די הויזן, אָדער מען קערט איבער די קאַפּאָטע אויף דער אַנדערער זייט, און מען טוט נאָך אָן אַ זיפּ מיט פֿעדערן אויפֿן קאָפּ, צום פּוץ און צום שענדלעכן טאַבלטיר.
יאָ, אויך דאָס האָט געקאָנט טרעפֿן... אָבער ווי לייכט און מיט ווייניק טומל סרולי איז זיין שאַנד־פּאַראַד ניט אָפּגעקומען, דאָך וואָלט אַ יונה־ שענקער, ווען ער וואָלט אים געזען, זיך געקאָנט האַלטן פֿאַר כאַפּרידיקט: ווייל אַפֿילו נאָר אַזוי, ביי דעם קלענערן עולם און ביי נאָר דעם דאַשעק אויף דער אַנדערער זייט אויסדרייען, איז דאָס כילד געווען גענוג, אַז סרולי, ווען ער האָט זיך אין דעם שפּעטער דערמאָנט, אַן אויסגעניכטערטער, זאָל אים אויפֿשוידערן.
ער האָט געדענקט, ווי בעת מען האָט אויף אים געשריגן, האָט ער זיך שוואַך אויף די פֿיס געהאַלטן, ער האָט זיך געוואַקלט און זיך אַלע מאָל, ווי אין אַ שטיין, אָנגעשלאָגן, שיער נישט געפֿאַלן, און אייניקע מאָל איז ער טאַקע אומגעפֿאַלן, און די געשרייען, וואָס.אַרום אים, האָבן אים אויפֿגעמונמערט, און ער האָט זיך ווייטער אויף די פֿיס געשטעלט, כּדי ווידער אַמאָל זיך צו ספֿאָטיקען און ווידער אומצופֿאַלן.
ער מעג שווערן, אַז ער געדענקט אויך, ווי אַזוי, אַז ער איז געקומען אין זיין גאַס, פֿון זיין היים, און ניט קאָנענדיק דערגיין אַהין, איז ער אַן אָנמעכטיקער לעבן עפּעס אַ פּאַרקן אַוועקגעפֿאַלן, איז אַלע מאָל צוגעגאַנגען אַ היימישער, אַ באַקאַנטער צום רעדל, וואָס האָט אים אַרומגערינגלט, און אים דערלאַנגט אַ האַנט אויף אויפֿשטיין; אָבער אַזוי ווי ער איז געווען שווער און שוואַך, און יענער האָט געזען, אַז פֿון אָרט איז אים ניט צו רירן, האָט ער כאָטש זיך געפּרואווט.צעטרייבן די נייגעריקע און דעם ליידיק־ גייערישן עולם אַרום אים.
— וואָס האָט איר זיך אָנגעשטעלט: וואָס האָט איר דאָ ניט געזען? צעגייט זיך! — האָט דער היימישער און באַקאַנטער צו די אַרומיקע געשריגן. און אַלע מאָל האָט זיך סרולין געדאַכט צו דערקענען דאָס קול פֿונעם באַקאַנטן, וועלכן ער וואָלט זיכער געוואוסט ביים נאָמען אָנצורופֿן„ נאָר מחמת שיכּורלעכער שוואַכקייט האָט ער אים ניט געקאָנט אַרויסריידן, און ווען אַפֿילו יאָ, וואָלט ער אים אַליין נאָר פֿאָר בזיון אויף די ליפּן ניט געבראַכט.
דאָס זיינען געווען אייניקע פֿון די לוזי־לייט, וועלכע זיינען, מעגלעך, גראָד דעמאָלט די גאָט פֿאַרבייגעגאַנגען. און אַן אַנדערש מאָל האָט אים געדאַכט, — אוי־וויי, אוי־וויי, — אַז אַליין לוזי האָט זיך איבער אים איבערגעבויגן און אים מיט אַ לייכטער האַנט אעערירט, פֿאַר וועלכער ער האָט זיך גאָר גאָר פֿאַרשעמט און שיכּורערהייט אַפֿילו דעם קאָפּ פֿון אים אָפּגעקערעוועט, יענער זאָל אים אין זיין משה גיט זען.
מיט איין וואָרט, סרולי האָט יענע שיכּור־שעהן? האַלב־שוואַך, גאָר דאָך פֿאַרגעדענקט! ער האָט פֿאַרגעדענקט דאָס, וואָס איז אויף געוויס פֿאָרגעקומען, און אויך דאָס, וואָס ס׳וואָלט נאָר מעגלעך געווען ס׳זאָל פֿאָרקומען; ווי, למשל, אַזאַ זאַך, אַז ער איז מיט ברכהס באַשטענדיקער, אויפֿן בעט ליגנדיק, ניט אין אומשולד געלעגן...
מיט אייניקע טעג שפּעטער האָט זיך לוזי פֿון אָט דער מעשה דערוואוסט. — פֿון וועמען? — טאַקע אַליין פֿון סרולין, וואָס האָט נישט געוואָלט, אַז זי זאָל דערגיין דורך אַן אַנדערן און ער האָט נישט פֿאַרלייקנט און קיין שום פּרט ניט אויסבאַהאַלטן און זיך אַפֿילו ניט געפּרואווט ריין וואַשן פֿון דער ספֿק־שולד, פֿון צוזאַמענזיין מיט כרכהס באַשטענדיקער, אין וועלכער ער אַליין האָט, ווי מיר ווייסן, גאָר ווייניק געגלויבט.
אַז לוזי האָט דאָס דערהערט, איז ער געבליבן געפּלעפֿט. ער האָט אָבער גאָרניט געזאָגט. ניט געקוקט דערויף, וואָס ער האָט געוואוסט, אַז שטאָט איז אַזוי אויך גענוג אויפֿגעבראַכט פֿון דער מעשה־מיכל, בפֿרט אַז ס׳קומט איצט אַזאַ זאַך, וואָס וואַרפֿט אַ פֿלעק אויף אים און אויף אַלע, וואָס שטייען נאָענט צו אים; כאָטש לוזי האָט דאָס געוואוסט, דאָך האָט ער גאָרניט געזאָגט און סרולין גאָרניט אויסגעוואָרפֿן. ער איז, אמת, זיכער געווען, אַז ס׳איז ניטאָ וואָס אויסצווואַרפֿן, ווייל פֿון סרוליס רייד האָט ער פֿאַרשטאַנען, אַז ניט מיט זיין ווילן האָט ער פֿאַרבלאַנדזשעט אַהין, גיט וואוהין ס׳געהער, און אַז דאָ איז אַ זייטיקע האַנט דערביי — די האַנט פֿון איינעם אַ יונה שענקער, וואָס האָט צוליב געוויסע צוועקן, שיכּורערהייט אים פֿאַרפֿירט. יאָ, דאָס — זיכער, און דאָך, ווען אַן אַנדערער וואָלט געווען אויף לוזיס אָרט, וואָלט ער פֿאָרט אַרויס מיט טענות און תּרעומות פֿאַרן טרינקען בכלל, בפֿרט נאָך ביי אַזאַ, ווי£ יונה, וואָס, ווי סרולי האָט דערמאָנט, איז אָט דער יונה גאָרניט אַזאַ, מיט וועמען אָרנטלעכע לייט דאַרפֿן האָבן אַ וואָסערע ניט איז עסקים, אַפֿילו זיין שוועל ניט איבערטרעטן... היינט, ס׳טייטש, איז צו וואָס צום לייב אין מויל קריכן?
גיין, לוזי האָט גאָרניט ניט געזאָגט. און ווי נאָר ער האָט די מעשה אויסגעהערט, אַזוי האָט ער די אויגן אַראָפּגעלאָזט, כּדי סרולין ניט צו ↰ 60 פֿאָרשעמען, און כּדי לענגער ניט צו בלייבן אויג אויף אויג מיט סרולין, האָט ער זיך באַלד אָפּגעקערעוועט פֿון אים און איז אין זיין צווייטן צימער, אין זיין אַלקער אַוועק.
דאָס צווייטע צימער — קליין און האַלב טונקל, מחמת דאָס איינע פֿענצ־ מערל האָט אַזוי אויך ווייניק שיין פֿון דרויסן אַריינדערלאַנגט, דערצו נאָך האָט מען עס אַריבער האַלב פֿאַרהאַנגען טיט אַ פֿאַרהאַנגל, כּדי פֿרעמדע אויגן זאָלן ניט אַריינקוקן, ווי ס׳פֿירט זיך אין יענער טייל שטאָט, ווען די פֿענצטער ניט פֿאַרהאַנגען... אין צימערל — איינס אַ טישל, אַ פּאָר בענקלעך, אַ באַנקבעטל צום שלאָפֿן, אויך אַ פֿראָסט קאבריצל אויפֿן פּאָל פֿאַרשפּרייט, און אַחוץ דעם אַלעם איז נאָך געבליבן איינס אַ ווינקל פֿריי און נישט פֿאַרשטעלט פֿון מעכל, וואו לוזי פֿלעגט ביים דאַוונען זיך שטעלן שמונה־עשרה און פּראַווען התבודדות, ביי דער וואַנט.
ווי נאָר ער איז אַהין אַריין, אַזוי האָט ער נאָך זיך די טיו, פֿאַרמאַכט און פֿון אינעווייניק מיט אַ קייטעלע זיך אָפּגעשלאָסן — א' סימן, אַז ער וויל בלייבן אַליין, און אָט דעם ווילן לוזיס האָט סרולי אַלע מאָל זייער ערלעך. געהאַלטן, און אין דער צייט פֿון זיין אָפּגעזונדערטקייט האָט אים קיין מאָל אַליין ניט געשטערט, און געזען, אַז אויך אַנדערע זאָלן דאָס ניט טאָן.
ווער ס׳וואָלט דעמאָלט צו לוזין דורך אַ טיר, אָדער דורך אַ פֿענצטער אַריינגעקוקט, וואָלט אים געטראָפֿן שטיין אין ווינקל אַזוי נאָענט מיטן פּנים צו דער וואַנט, ווי גלייך ס׳דאַרף זיך דאָרט באַלד עפֿענען אַ טיר, דורך וואַנען ער דאַרף אַריין... ס׳געווען די שעה, ווען לוזי האָט מתפּלל געווען ניט אויפֿן סקאַרבאַווען אופֿן, ניט פֿון סידור אַרויס, נאָר אויפֿן געוויינטלעכן מאַמע־לשון, ווי די בראַסלאַווער איז פֿאַרזאָגט פֿון זייער רבין ר׳ נחמן, זיך צו ווענדן, ווען דאָס האַרץ גייט איבער.
טאַטע אין .הימל — האָט לוזי געזאָגט, ווי נאָר ער האָט זיך געשטעלט פֿאַר דער וואַנט און האָט זי דערפֿילט.ווי אַ לעבעדיקע, אַזש אַ וואַרעמקייט האָט גענומען גיין פֿון איר צו אים — דו, וואָס טראָגסט דעם עול און די מאַסע פֿון דיינע ש״י עולמות,1 מיט זייערע זונען, לבנות און שטערן, וועלכע האַלטן זיך בלויז אין זכות פֿון דיין הייליקן אָטעם, וועלכער גיט זיי חיות און באַרעכטיקונג... פֿאַרגיב דיינע ברואים פֿון דעם עולם השפֿל, וועלכע זיינען נישט מער, ווי עפֿר מן האדמה — שטויב פֿון דער ערד, און וואָס פֿון זיי איז אַוודאי ניט צו פֿאָדערן...
— זאָל פֿאַרגיבן ,ווערן — האָט לוזי געבעטן — צווישן אַלע אַנדערע, אַזאַ ווי אַ מיכל בוקיער, וואָס דאָס זעט זיך אָן פֿאַר דיר, ווען אַזאַ איינער
1 דריי הונדערט מיט צען וועלטן.
שטעלט זיך מיט זיין גאַנצער נישטיקייט, מישטיינסגעזאָגט, דיר גאָר אָנט־ קעגן? צי האָט אַ ווערט די קעגנערשאַפֿט פֿון איינעם, וועלכער איז ווי ליים פֿון טעפּער געקנאַטן, און וואָס איז אין דער האַנט פֿון דיר, ער זאָל יאָ אָדער גיט זיין, עלעהיי אַ ווינט, וואָס אָט איז ער דאָ און אָט פֿאַרשווינדט ער... דאָס גלייכן אַזאַ, ווי סרולי גאַל, פֿון וועמען ער, לוזי, האָט נאָר וואָס געהערט, וואָס געהערט, און וואָס אויב ער איז ניט באַגאַנגען, וואָס ס׳לאָזט זיך מיינען, איז דאָך אַוודאי גוט, און אויב אַפֿילו יאָ, וועט דאָך אויך, הלילה, אויפֿן אויבערשטגס כבוד קיין שאָטנדל ניט פֿאַלן, און אויף זיין קלייד, הלילה, קיין פֿלעק.
— ער בעט פֿאַר זיי, לוזי, ווי פֿאַר זיך, ווי גלייך ער וואָלט זיין אויף זייער אָרט, וואָס?עמאָלט, איז ער זיכער, וואָלט אויך ער געטאָן, וואָס זיי, און דעמאָלט ווידער, וואָלטן זיי גאָר מעגלעך, ווי ער איצט, פֿאַר דער וואַנט געשטאַנען און פֿאַר אים געבעטן... אַזוי איז דאָך געזאָגט געוואָרן און אַזוי איז די וועלט געשטעלט, אַז איינער פֿאַרן אַנדערן מוז זיין ערוב און קוקן אויף זיך, ווי אויף אַ שותּף פֿון צווייטנס גוטס אָדער שלעכטס, ווייל אַנדערש, וואָס וואָלט ווערן פֿונעם גאַנצן קיום המין, טאַטע אין הימל, וועם דו האָסט געשאַפֿן אויף מי און ערגערניש...
— פֿאָרגיב און זיי מוחל — האָט לוזי געזאָגט, און לאַנג, שטיל פֿאַר דער וואַנט שטייענדיק, האָט אין האַרצן געהאַט נאָך און נאָך צו זאָגן, ווייל די געכעטערישע בלוטן האָבן זיך אים צעשפּילט און ס׳האָט אים אָנגעהויכן גיין פֿון מויל אַ זים געשמעלץ, אַרויסגעקומען, ווי פֿון איינעם, וואָס אין מענטשלעכן קלעם האָט אויך מיטגעפֿיל פֿאַר דעם, וואָס ס׳קלעמט אַנדערע.
ער איז נאָך לאַנג געבליבן אַ שווייגנדיקער פֿאַר דער וואַנט און ניט געקאָנט פֿון איר אָפּגיין, גלייך ער וואָלט געוואָרן אַ טייל פֿון איר. מיר ווייסן ניט וויפֿיל ס׳האָט נאָך געדויערט זיין געכעט... נאָר אַז לוזי איז צוריק אַרויס אין ערשטן צימער, וואו סרולי האָט זיך די גאַנצע צייט פֿון זיין אָפּגעשלאָסנקייט געפֿונען, האָט ער אויסגעזען, ווי ער וואָלט נאָר וואָס אַרויס פֿון אַ טכילה געזויבערט! דאָס פּנים עטוואָס נאַסלעך — ווייזט אויס, פֿון טרערן, אָבער די אויגן פֿאַרגעגיגטע, און ווי מיט הנאה פֿון איינעם, וואָס קומט פֿון אַן אָרט, וואו ער האָט עפּעס געפּועלט פֿאַר זיך, אָדער פֿאַר אַנדערע, נאָך לאַנגן אָפּשלאָגן אַ הויכע שוועל...
דעמאָלט איז סרולי פּלוצים צוגעגאַנגען צו לוזין — מאָרגע, אומגע-ריכט, ווי אַלע מאָל ער איז געווען פֿעאיק, אַז פֿריער אַ מינוט זאָל מען ניט וויסן, וואָס ער וועט אין דער שפּעטערדיקער אַרויסוואַרפֿן — אַזוי איז ער איצט צוגעגאַנגען צו לוזין מיט עפּעס אַ פּאַפּיר אויסגעשטרעקט, און געבעטן, לוזי זאָל דאָס אים אַוועקגעמען. —
— וואָס איז דאָס: — האָט לוזי געפֿרעגט.
— דאָט איז דער אָפּמאַך, וואָס ער האָט ניט לאַנג געשלאָסן מיט לוזיס ברודער, מיט משה מאַשבער, אויף יענעמס הויז, וואָס איז איבערגעשריבן געוואָרן אויף זיין, סרוליס, נאָמען.
— און נו?
— איז וויל ער אים גיט האַלטן ביי זיך.
— פֿאַרוואָס?
— ווייל ס׳איז שוין איין מאָל פֿאָרגעשטאַנען אַ געפֿאַר, ער זאָל אים פֿאַרלירן, אָדער ער זאָל אַריינפֿאַלן אין גאָרניט קיין געוואונטשענע הענט
— דעמאָלט, ווען ער סרולי, האָט אַריינגעטראָפֿן אינעם געוויסן הויז, וועגן וועלכן ער האָט היינט לוזין דערציילט. ער האָט מורא, ס׳זאָל זיך מיט אים נאָך אַמאָל ניט טרעפֿן.
— נאָך אַמאָלו — האָט לוזי געפֿרעגט און מ׳האָט געזען, ווי איבער זיין שטערן גייט אים דורך אַ שאָטן, ווי אַ כמאַרע.
— יאָ, ער קאָווירט ניט פֿאַר זיך.
— איז זאָל ער אים לאָזן אין דער היים.
— ניין, ער האָט מורא אויך פֿאַר דער היים, ס׳קאָן זיך אים פֿאַרגלוסטן אויף עפּעס אויסנוצן.
— צו וואָס? — האָט לוזי ווידער געפֿרעגט.
— ער קאָן דאָס וועלן פֿאַרזעצן, כּדי צו קריגן געלט, ווען ער וועט זיך נויטיקן, און דאָס וואָלט געבראַכט גרויס שאָדן לוזיס ברודער, משה מאַשבער, שוין דערמיט, וואָס אַנדערע בעלי־חובות וואָלטן זיך פּריצייטיק דערוואוסט דערפֿון, וואָס זיי דאַרפֿן נישט וויסן, כּדי זיי זאָלן זיך מיט אַמאָל ניט אַרויפֿוואַרפֿן אויף אים און אויף אַזאַ אופֿן אַוועקנעמען די לעצטע מעגלעכקייט, ער זאָל זיך, ווי ניט ווי, נאָך אפֿשר אויסדרייען פֿון זיין ענגעגיש. און דערויף האָט דאָך לוזי ערוב געווען. ער האָט דאָך פֿאַרזיכערט דעם ברודער, אַז דאָס פּאַפּיר איז אין גוטע הענט, און אַז ביז זיין לאַגע וועט זיך ניט ענדערן צום בעסערן, וועט מען עס ניט אויסניצן אים לרעה.
מ׳דאַרף זאָגן, אַז מיט דעם אַלץ, וואָס סרולי ד&ט דאָ געזאָגט, האָט ער געמיינט נאָר אויסצופּרואוון לוזי?, צו זען ווי גרויס איז יענעמס צוטרוי, אָדער אומצוטרוי צו אים ; דאָס הייסט, אויף וויפֿל וועט לוזי גלויבן, אָדער ניט גלויבן אין דעם, אַז ער איז פֿעאיק ניט צו האַלטן קיין וואָרט און ברעכן זיין צוזאָג, אויף וועלכן לוזי האָט זיך פֿאַרלאָזט.
מ׳דאַרף ווידער זאָגן, אַז אויב לוזי האָט עס לכתחילה ניט גאַנץ קלאָר אַרויסגעזען, אָבער שפּעטער עטוואָס האָט ער דערפֿילט, אַז דאָס שוואַכקייט, וואָס סרולי וויל אויף זיך אַרויפֿציען, איז אַ געמאַכטע, אַ כּלומרשטע, ווייל ↰ 63 אין דער אמתן איז ער גענוג פֿעסט און שטאַנדהאַפֿטיק אין זאַכן פֿון וואָרט און נאָמנות.
— גיין! —האָט לוזי מיט דער האַנט אַ מאַך געטאָן, און האָט ווי אָפּגערוקט דאָס פּאַפּיר, וואָס סרולי האָט אים דערלאַנגט, — ער נעמט דאָס ניט, ער פֿאַרלאָזט זיך אויף סרולין.
— נו, און אויב דער יצר־הרע צוזאַמען מיטן יצר־טוב וועלן זיך אים צוזאַמענמישן און ס׳וועט זיך אים מאַכן אַ פֿאַל, ווען ער וועט דאַרפֿן אונטערהאַלטן איינעם אַ זייער נויט באַדערפֿטיקן, ווי אָט, למשל, אַ מיכל בוקיער, וואָס לוזי ווייסט, האָבן זיך אַלע פֿון אים אָפּגעקערט און ער איז געבראָכן פֿון פּרנסה, און אויסער דעם אומגליק, וואָס האָט אים געטראָפֿן מיט די קינדער, וועלכע זיינען אים אַוועקגענומען, שטייט אים איצט פֿאַר נאָך דאָס געפֿאַר, ער זאָל אויך די איבעריקע משפּחה פֿאַרלירן — דאָס ווייב מיט די איבעריקע קינדער און אויב אים צו דערלאַנגען שטיצע וועט מען דאַרפֿן „פֿינגער”, ד״ה געלט, און ער, סרולי, האָט ניט, אויסער, לאָמיר זאָגן, נאָר אָט דעם אָפּמאַך, וואָס ביז וואָס, ביז ווען, ביז לוזיס ברודער וועט אים צוריק ניט אויסקויפֿן, קאָן מען אים ניט נייסן און פֿון אים גאָרניט ניט אַרויסבאַקומען, — ווי וועט זיין דעמאָלט?...
— דעמאָלט: — האָט לוזי געזאָגט, — זאָל ער טאָן, ווי ער פֿאַרשטייט...
ער איז גענוג מענטש און בעל־ברירה, ער זאָל אַליין געפֿונען אַן אויסוועג אין אַזאַ לאַגע.
מ׳דאַרף דאָ ווידער זאָגן, אַז דאָס מאָל, ווען סרולי האָט שוין געהאַלטן ביי אָט די לעצטע רייד, ווען ער האָט גענומען דערמאָנען מיכל בוקיער, איז שוין לוזין געוויס קלאָר געווען, אַז סרולי מיינט דאָ ניט ערנסט מיטן אָפּמאַך, נאָר טאַקע, ווי געזאָגט, אים כלויז אויסצופּרואוון.
— ניין — האָט ער געזאָגט — ער נעמט ניט.
דעמאָלט האָט סרולי כּלומרשט אומוויליק צוריק דאָס פּאַפּיר אין בוזים־ קעשענע אומגעקערט, אָבער מ׳האָט געזען, ווי די אויגן האָבן אים אַ לויכט געטאָן פֿון אַן אויסבאַהאַלטענעם צופֿרידענעם שמייכל, ווען ער האָט דערפֿילט, אַז לוזי צווייפֿלט ניט אין זיין שטאַנדהאַפֿט און געוויסן, נישט געקוקט דערויף, וואָס ער האָט אַלץ געטאָן- אים יאָ צו מאַכן צווייפֿלען... דעמאָלט האָט ער זיך נאָך מער געפֿילט צוגעבונדן צו לוזין... דעמאָלט האָט אויף אים אויך אַ געפֿיל פֿון אַ גרויסן יום־טוב אַראָפּגענידערט... און אַזוי ווי ער האָט נאָר וואָס, אין זיין געשפּרעך מיט לוזין, דערמאָנט מיכל בוקיער, אַזוי האָט ער באַלד איבערגעטראָגן דעם יום־טוב אויף יענעם, און אונטערן פֿליגל האָט אים אַ כרי געטאָן — טאַקע באַלד, תּיכּף אויסצופֿילן, וואָס ער האָט געוואָלט? מיכלען צו שטיצן, ווי אַלע מאָל, ווען ס׳קומט אים עפּעס אָן פּלוצלים... נאָר ווי ער האָט זיך שוין געזאָלט אויס־ ↰ 64 קערעווען צו לוזין, מיטן מיין זיך אַוועקצולאָזן עפּעס פֿירצונעמען פֿאַר אַיכלען, אַזוי האָט זיך די טיר צו לוזין אין קיך געעפֿנט און פֿון דאָרט אָנקומענדיק, האָט זיך אויף דער שוועל פֿון לוזיס פֿאָדערצימער באַוויזן ניט קיין אַנדערער, נאָר אַליין טאַקע... מיכל.
— מיכל?
— יאָ.
ס׳איז לעווען די צייט פֿון דער צווייטער שבעה ביי אים. ער איז אַריין אין אַן אָרעמאַנישן בורנעס, מיט גאָרנישט ניט אונטערגעשלאָגן, וועלכע האָט אים שלעכט געשיצט פֿאַר דער קעלט פֿון דרויסן און אים געמאַכט דעם קאָפּ אין די אַקסל אַריינציען. אין דרויסן האָבן שוין געהאַט געכאַפּט די ערשטע פֿרעסט, אָבער דערווייל נאָך אָן שניי. די האַרבסטיקע בלאָטעס זיינען פֿאַרהאַרטעוועט געוואָרן, און באַזונדערס די גאָר גרויסע פֿונעם דריטן רינג, וועלכע זיינען געבליבן שטעקן סטאָרטשאָס מיט אָנגעהאָרבעטע האַרט־ קלינגענדיקע הרודעס.
מיכל איז אַריין אַ פֿאַרכלאווטער, די מעשענע האָר פֿון זיין באָרד האָבן איסיאיצט אויסגעזען קויטיקלעך־סיוולעך. די קנייטשן פֿון זיין פּנים פֿיל טיפֿער געקאָרבט, און ווי מיט עטוואָס ערד אין זיי.
ער איז נאָר וואָס אַרויס פֿון זיין שטוב, וואו אויף איינעם אַ פֿענצטער איז געשטאַנען אַ קליין צאַנקענדיק לעמפּעלע, לעבן אַ גלאָז וואָסער מיט אַ שמאָטקעלע, וואָס ווערט אַלע מאָל געשטעלט אין אַ שטוב פֿון אַ געשטאָרבענעם. דערביי איז אויף דער ערד געזעסן מיכלס ווייב אויף אַ קישן אָן אַ ציכל און אַרום איר די איבערגעבליבענע קינדער, וואָס האָבן אומגעבלאָנקעט אין דער הונגעריקער, ניט געהייצטער שטוב, ניט האָבנדיק וואָס צו טאָן, אויסער נאָר צו דערמאָנען אין טויט פֿון די געשטאָר־ בענע, אויך אין זיך, וואָס האָבן אויסגעזען, ווי האַלב געשטאָרבן.
מיכל האָט די צייט פֿון שכעה אָפֿט, לאַנג, שווייגנדיק איבער דער שטוב אומגעשפּאַנט, אַמאָל אין איין צימער, אַמאָל אין אַ צווייטן, אַמאָל אין ביידע — פֿון וואַנט צו וואַנט... און דאָס מאָל האָט ער אין מיטן דאָס שפּאַנען איבערגעריסן, גענומען דעם בורנעס אויף זיך, און ניט וויסנדיק אַליין, וואוהין ער דאַרף און צו וועמען ער וועט זיך לאָזן, איז אַרויס אין דרויסן.
פֿאַרוואָס ער האָט זיך אַוועקגעלאָזט צו לוזין, און ניט צו אַזאַ, ווי יאָסעלע מגפֿה, מיט וועמען ער איז זיך צונויפֿגעגאַנגען, ווי מיר געדענקען — קענען מיר ניט זאָגן. מעגלעך דערפֿאַר, וואָס צו לוזין איז אים געווען נעענטער? מעגלעך אויך, אַז צו יאָסעלען איז אים בכלל דער וועג ניט געווען גענוג אויסגעטראָטן און ער וואָלט זיך דאָרט ניט געפֿילט ↰ 65 גענוג היימישאַ אַזוי, צי אַזוי, נאָר ווי ער איז אַרויס פֿון שטוג און ס׳האָט אים אַ נעם געטאָן דער פֿראָסטיקער ווינט, וועלכער האָט ערטערווייז בלויז פֿאַרפֿראשעט מיט דינע שיכטלעך שניי די פֿאַרהאַרטעוועטע בלאָטעס — אַזוי האָט ער לאַנג ניט געטראַכט, און אַז די נאָענטקייט פֿון לוזיס שטוב איז אים אין מוח אויפֿגעשוואומען, אַזוי האָט ער גלייך אָנגעריכט זיין גאַנג אַהין, צו דער „קללה”, וואו לוזיס וואוינונג האָט זיך געפֿונען.
אַז ער איז אַריין, האָט אים קיינער קיין „שלום” ניט געגעבן — נישט לוזי, נישט סרולי; אַזוי ווי סע פֿירט זיך מיט אַן אַכל, און אַזוי ווי לוזי האָט זיך געטראָפֿן שטיין ביים אויבן אָן פֿון טיש און סרולי ביי זיין איינער אַ זייט, אַזוי האָט מיכל, אָן שום אייגלאַדונג, זיך אַוועקגעשטעלט אַנטקעגן סרולין — ביי דער צווייטער זייט.
ס׳איז צוערשט פֿאָרגעקומען אַ שטילע סצענע, וואָס קיינער האָט זי מיט קיין וואָרט ניט איבערגעריסן, לוזי האָט געקוקט אויף מיכלען שווייגנדיק, מיכל האָט געהאַלטן די אויגן אַראָפּ, און נאָר סרולי האָט — אומפֿאָרש טענדלער פֿאַרוואָס — מיטאַמאָל זיך צעשמייכלט, ניט אויף קיין קול, נאָר בלויז מיטן מויל, — ווייזט אויס, ווידער פֿון דעם יום־ סוב, וואָס האָט פֿריער אויף אים אַראָפּגענידערט...
ער האָט ניט לאַנג געזאַמט און איידער לוזי מיט מיכלען האָבן כאַ־
וויזן איינער דעם אַנדערן עפּעס צו זאָגן, אַזוי האָט ער זיך אויסגעדרייט, זיי געלאָזט אַליין, און דורך דאָרט, דורך וואַנען מיכל איז אָקאָרשט, נאָר וואָס שטיל אַריין, איז ער אַרויס.
און דאָ האָט זיך אָנגעהויבן איינער פֿון סרוליס משונה ווילדע טעג, ווען ס׳קומט אים עפּעס אָן, און ווען ער באַווייזט אָפּצוטאָן אַמאָל פֿאַר איין שעה, וואָס אַן אַנדערער גיט פֿאַר צען טעג.
ער איז אַוועק אין מאַרק, וואו מען שטייט מיט פֿורן מיט האָלץ, ער האָט איינגעקויפֿט איינע אַ פֿור, דערצו נאָך געדונגען אַ העקער אויף צו צעהאַקן דאָס האָלץ, און צוזאַמען מיט דער פֿור און מיטן העקער האָט ער זיך אַוועקגעלאָזט אַהין, וואו מיכל האָט געוואוינט.
ער איז אַריין אין שטוב, וואו ס׳האָט געהערשט אַ קעלט און אַ טרויעריק־פֿאַרזאָרגטע שיין פֿונעם לעמפּעלע אויפֿן פֿענצטער. ער האָט גלייך אויסגעפֿונען אַ תירוץ פֿאַר מיכלס ווייב אויפֿן געבראַכטן האָלץ, וואָס זי האָט ניט געוואוסט, פֿון וואַנען ס׳איז איר אַראָפּגעפֿאַלן... ער האָט געוואוסט, אַז אויך איצט, ווען האָלץ איז שוין דאָ, איז אָבער מיכלס ווייב אַזוי דערשלאָגן, אַז זי וועט זיך ניט קאָנען נעמען און טאָן, וואָס מע טוט מיט האָלץ געוויינטלעך. און ער האָט זיך דערום גלייך אַרויסגעלאָזט אין קאַמער, און גלייך נאָר, ווי דער העקער האָט באַוויזן דאָס ↰ 66 ערשטע פֿיסל שייטלעך אָנצושפּאַלטן, אַזוי האָט ער דאָס געכאַפּט, אַריין אין שטוב און אַליין גענומען אונטערהייצן, זאָגנדיק, אַז ס׳איז אים קאַלט און ער איז כּלומרשט, גערן צו זען נייער אין הרובע.? ער האָט נאָך דעם, ווי ער האָט אויסגעפֿונען דעם תירוץ אויפֿן האָלץאַ אַז, כּלומרשט, האָבן דאָס מיכלס גוטע פֿריינט, וואָס ער, סרולי, קאָן זיי, צוגעשיקט, וויסנדיק, אַז ס׳ליגט איצט ניט אין קאָפּ אַליין צו גיין איינקויפֿן, — האָט ער מיכלס ווייב אויך אַ קליין ביסל מזומן געלט הינטן אַרום דערלאַנגט, זי זאָל האָבן מיט וואָס זיך די הענט צעפֿירן און עפּעס טאָן פֿאַר די קינדער, וואָס דרייען זיך אום שלינג־שלאַנג פֿאַרן אויוון, וואָס האָט שוין פֿיל טעג קיין פֿייער ניט געזען און דעם ריח פֿון געקעכטס ניט געשמעקט.
ער האָט נאָך געטאָן, און פֿאַרן אַוועקגיין האָט ער מיכלס ווייב איינגערוימט, אַז נאָך שבעה, ווען מע וועט דאַרפֿן „צאמעך די קינדער, זאָל זי גלייך אַרויף אויפֿן „פֿעלד”, זיך ווענדן צום משגיח, און אַלץ איז שוין אָפּגערעדט, אַלץ אָפּגעמאַכט און באַצאָלט פֿאַר די אַצאמען” ווייל — האָט סרולי צו מיכלס ווייב געזאָגט, — די זעלבע מיכלס גוטע פֿריינט האָבן אויך דאָס אין זינען געהאַט.
ער איז אַרויס פֿון מיכלס שטוב” וואו ער האָט אַלץ דערליידיקט, און אויפֿן וועג, צוריקגייענדיק, האָט ער זיך גראָד באַגעגנט מיט שמואליקל, שלעגער, וואָס זיין בלאַס־כעלמעוואַטע אויג האָט איצט אויסגעזען פֿאַר-שלאָפֿן און האַלב־צוגעמאַכט, און דאָס ריינע — שטאַרק גלאַנציק, ווי ס׳ווייזט אויס פֿון אַ טרונק, וואָס יענער האָט נישקשה, אָקאָרשט ערשט אַריינגעכאַפּט.
אַז סרולי האָט אים דערזען, האָט ער אַ געשריי געטאָן.
— זע, אים, שמואליקלען טאַקע, דאַרף ער?
. — צו וואָס? — האָט שמואליקל שיכּור אַ ברום געטאָן.
— ערשטנס, וויל ער אים פֿרעגן! וואָס זעט מען אים ניט אַזוי לאַנג, אַזאַ צייט?... היינט איז אַ סעודה ביי די לוזי־לייט, זאָל ער קומען און זיין אַן אָנגעלייגטער גאַסט; און צווייטנס, — האָט סרולי ביים וואָרט „צווייטנס” דאָס פֿריערדיקע קול פֿאַרקלעגערט און גענומען זיך אומקוקן, ווי מורא־האָבנדיק, אַז קיין אַנדערע זאָלן אים ניט דערהערן, — און צווייטנס, וויל ער אים זאָגן, אַז זאָל ער געדענקען, שמואליקל, אַז אויב אין גיכע צייטן וועט אים „קעצעלע, ווידער וועלן דינגען צו גיין אין אַ געוויסן שליחות צו משה מאַשבער, ווען ס׳וועט שוין האַלטן נאָענט ביי אַן אָנזעצן און מע וועט אים דערפֿאַר באַצאָלן, איז צאָלט ער, סרולי, צוויי מאָל אַזוי פֿיל, אַז שמואליקל זאָל ניט גיין, נאָך מער: ער זאָל אָפּהאַלטן אויך אַנדערע דאָס צו טאָן, ער הערט, שמואליקל?
— אַוודאי הערט ער, וואָס זשע ער ווייסט ניט: אַוודאי וועט ער ניט גיין! קעצעלע זאָל אים אַפֿילו אָפּגילטן...
— איז גוט, איז זאָל ער געדענקען, און זאָל ער זיך היינט ווייזן צו דער סעודה אויף דער נאַכט — האָט סרולי געזאָגט און האָט גיך אַוועקגעאיילט, ווייל ער האָט נאָך עפּעס וויכטיקס געהאַט צו טאָן, איידער ער וועט זיך נעמען גרייטן צו דער סעודה, וואָס ס׳האָט טאַקע באמת היינט אויפֿדערנאַכט ביי לוזין באַדאַרפֿט פֿאָרקומען לכּבוד עפּעס אַ יום־ טוב, לפֿבוד אַ רבי־געבורט, דאַכט זיך...
ער איז אַוועק, צו ברכהן.
— צו ברכהןר...
— יאָ. און כאָטש ער האָט פֿון ערשטן מאָל נישט געדענקט איר וואוינונג אַקוראַט, ווייל דער דעמאָלטיקער שיכּורער שטאַנד האָט דאָס אים גיט דערלויבט, דאָך האָט ער, נאָך לאַנגן קוקן און זיך איינקוקן אין יענער גאַס, זיך דערמאָנט און פֿאָרט אַהין ריכטיק געטראָפֿן.
אַז ער איז אַריין, האָט זיך, ווי דאָס ערשטע מאָל, אויך איצט קיינע פֿון ברכהס באַשטענדיקע פֿרויען אין שטוב ניט געפֿונען. ער האָט אַ וויילע זיך איינגעקוקט אין ברכהן, ווי די ערשטע רגעס זי ניט דערקאָנט, און דעמאָלט אַ זאָג געטאָן שוין היימיש און ווי אַ לאַנג־באַקאַנטער!
— האַ, די מאַמע פֿון די „קינדער״! ג
— וואָסערע קינדער? — האָט ברכה אַ ביסל אַ דערשראָקענע און פֿאַרוואונדערטע אַ פֿרעג געטאָן.
זי האָט סרולין יאָ דערקענט, און אַזוי ווי זי האָט געוואוסט, וואָס מיט אים איז ביי איר אין שטוב, ביי זיין ערשטן באַזוך, געשען, אַז אַחוץ כזיונות, וואָס מען האָט אים אָנגעטאָן, האָט מען אים אויך די קעשענעס אויסגעליידיקט, האָט זי מורא געהאַט, טאָמער קומט ער זיך איצט צערעכענען און אָפּמאָנען, וואָס אים קומט... זי האָט ווייטער געוואוסט, אַז אַן אַנדערער, ווען ער פֿאַרבלאָנדזשעט, אָדער ער ווערט פֿאַרשלעפּט אין אַזאַ הויז, ווי אירס, און מ׳באנעמט אים און מ׳באגייט זיך מיט.אים אויף אַזאַ אופֿן, ווי מיט אָט דעם, פֿאַרזאָגט ער שוין אַ צענטן, יענע גאַס פֿאַרבייגיין, פֿון איר אַוועקקוקן און אַפֿילו אַהין די נאָז ניט ווייזן... און אויב דער איז נאָך אַמאָל געקומען, איז אַ סימן, אַז ער פֿילט זיך אין קראַפֿט אַרויסצורייסן, וואָס איז ביי אים אַוועקגענומען געוואָרן, מיט די ציין, מיט די נעגל, נישט מורא האָבנדיק, ער זאָל אָפּשניידן דאָס צווייטע מאָל ערגער, ווי דאָס ערשטע — אַ סימן, אַז אָדער ער איז אַליין אַ בעל־כּוח, אָדער אַז עמעצער אַן אַנדערער שטייט הינטער אים, וואָס ער שלאָגט אָפּ יענעמס תקיפֿות.
1 אַ צונעמען פֿאַר פֿרויען פֿון שאַנד־הייזעראַ ↰ 68 — וואָסערע קינדער? — האָט זי דערום דערשראָקן און פֿאַרוואונדערט אַ פֿרעג געטאָן.
— קוקט נאָר אָן דאָס מלופֿים־קינד, וואָס ווייסט, כּלומרשט, נישט, וואָס מע רעדט, — האָט סרולי צו איר אַ רער געטאָן אויף אַ שפּראַך, ווי שוין גאָר אַ היימישער, מיט וועלכע אַזוינע, ווי זי, שלאָגן בלאַט צוליב שותּפֿות, מ׳האַלט זיך פֿריי און מ׳קלאַפּט זיך גוט־ברודעריש און פּאַניבראַט אין די פּלייצעס.
— מאַך זיך ניט נאַריש, — האָט סרולי געזאָגט — און ברענג, וואָס מ׳הייסט.
— וואָס? וועמען?
— אַ מויד?
— וואָס וויל דער ייד: — האָט שוין ברכה אַ געשריי געטאָן אויף אַ קול, ווי זי וואָלט געוואָלט, אַז שכנים זאָלן זי דערהערן און איר קומען צו הילף.
— כ׳צאָל פֿאַר צוויי — האָט סרולי אַ זאָג געטאָן, און קוקנדיק אויף אים, האָט ברכה ווידער דערזען, אַז זי האָט צו טאָן ניט מיט קיין „יאָלד”, ווי אַזוינע הייסן ביי איר, וואָס האָט קיין מאָל אַזוינע שוועלן, ווי אירע, ניט איבערגעטראָטן.
אַז סרולי איז אויך גלייך אַרויס מיט געלט, אַרויסגענומען פֿון וואַנען מ׳דאַרף, איז שוין ברכה פֿיל ווייבער געוואָרן *
— וואָס־זשע? — האָט זי אַ פֿרעג געטאָן, — ער מיינט טאַקע מיט אַן אמת?
— ניין, נישט קיין מויד, מיין איך, נאָר דיך.
— מיך?! וואָס רעדט דער ייד? — האָט ברכה גענומען פֿאַרשעמט צו שטאַמלען, איר קאָפֿטל צו פֿאַרשפּיליען, דאָס קאָפּ־טיכל פֿאַרריכטן און אַ ביסל זיך אויך רויטלען, — וואָס רעדט דער ייד?
— נישט דערויף... — האָט זי סרולי באַרואיקט, — כ׳דאַרף דיך פֿאַר אַן עדות.
— אָן עדות? צו וואָס?
— אַז אויב היינט, מאָרגן, מעגלעך, וועט מען דיך רופֿן און פֿרעגן, ווי אַזוי כ׳האָב צו דיר דאָס ערשטע מאָל אַריינגעטראָפֿן, זאָלסטו זאָגן, וואָס דו ווייסט, ווי דער אמת איז, אַז — שיכּור, און אַז אָן מיין ווילן בין איך אַריין און אַרויס פֿון דיר.
— אַוודאי וועל איך זאָגן, ווי דען? — ניט? — האָט ברכה שוין אויפֿגעלייגט גענומען ווי אונטערקנאַקן מיטן צונג, ווען זי האָט באַקומען אויסגעציילט דאָס געלט פֿון סרולין... זי האָט מסכּים געווען אויף סרוליס פֿאָרשלאָג אי פֿאַר דער גוטער פּרייז, וואָס זי האָט באַקומען באַצאָלט במזומן, ↰ 69 אי אויך פֿאַר מודאַ, וואָס אויב אָט דער פּאַרשוין, וואָס שטייט דאָ פֿאַר איר, איז טאַקע אַ כעל־כּוח, ווי זי האָט פֿאַרשטאַנען, איז אויב זי וועט זיך אָפּזאָגן און ניט באַשטיין, אַזוי קאָן זיך די זאַך ענדיקן מיט אַ סקאַנדאַל, מיט אַ טומל און אַן איינגעלויף, וואָס איז גאָרניט געוואונטשן פֿאַר אַזוינע הייזער, ווי איר הויז.
— אַוודאי וועט זי זאָגן! — וואָס־זשע? ער איז דאָך טאַקע אַריין און אַרויס אַ שיפֿורער פֿון איר שטוב... און מיט דער מויד האָט ער דאָך גאָר־ ניט געטאָן... זי וועט גיין שווערן... ער האָט זי געלאָזט קאַלט...
— איז גוט, איז אַזוי טאַקע זאָלסטו זאָגן, געדענק — האָט סרולי נאָך אַמאָל איבערגעחזרט — אויב היינט, מאָרגן וועט מען דיך רופֿן און פֿרעגן.
— אַוודאי, אַוודאי — האָט ברכה פֿאַרזיכערט, און נאָך אָט דעם קורצן משא־ומתן האָט זיך סרולי צו איר אויסגעקערעוועט, קיין גוטן טאָג ניט געזאָגט, און פֿון איר שטוב אַרויסגעשפּאַנט.
ער איז אַרויס אַ דערלייכטערטער, און קומענדיק אויפֿן גאַס, וואו ברכהס הויף האָט זיך געפֿונען, האָט ער זיך גענומען אומקוקן און ווי זיך געמאַכט סימנים, אויב ער וועט דאַרפֿן אַהער ביינאַכט, אין דער פֿינצטער, ער זאָל קיין טעות ניט האָבן.
דעמאָלט איז ער אַוועק אין שטאָט, איינצוקויפֿן צו דער סעודה, וואָס האָט היינט אין אָוונט באַדאַרפֿט פֿאָרקומען ביי לוזין, לכּבוד עפּעס אַ געוויסן סעקטע־יום־טוב. ער האָט אויפֿן וועג ערגעץ געקריגן אַ קוישל, און צוריק פֿון שטאָט האָט מען אים געקאָנט זען ניט נאָר מיטן קויש אָנגעלאַדן, נאָך אויך, די הענט פֿאַרנומען און די קעשענעס אָנגעשטאָפּט.
און אָט אין דער צייט, בעת סרולי האָט די אַלע זיינע געשעפֿטן דערליידיקט — פֿריער ביי מיכל בוקיער אין שטוב, ז־ערנאָך זיין געשפּרעך מיט שמואליקל שלעגער, דערנאָך דעם באַזוך ביי ברכהן — איז צווישן לוזי; מיט מיכל בוקיער פֿאַרגעקומען די שטילע באַגעגעניש, וועלכע מיר האָבן פֿריער פֿאַרשוויגן און איצט ווילן מיר וועגן איר אַ פּאָר ווערטער זאָגן.
בלייבנדיק אויג אויף אויג מיט לוזין, האָט מיכל גענומען עפֿענען דאָס געשלאָסענע מויל פֿון אבלות און דערציילן, ווי ער האַלט, ווי אַזוי מ׳האָט אים אָפּגעשטויסן, און אַז ער, מיט ווייב און קינדער, האָבן ניט מיט וואָס אַ טאָג איבערצולעבן. — מילא ער, ווי ער — האָט ער געזאָגט — אָבער זיי, זיין משפּחה. וואָס איז שולדיק?
ער האָט צווישן אַנדערן, ווייטער געזאָגט: מילא ער ווייסט כאָטש מיט מיט וועמען ער האָט זיך אָנגעהויבן, אַז מיט אַזוינע, וועלכע באַטיילן גאָט אין הימל מיט אַלע יענע שפּלדיקע אייגנשאַפֿטן, מיט וועלכע זיי, ווי כּשר־ ודמס, זיינען אַליין מישטיינסגעזאָגט, באַשאָנקען, ווי קנאה, שנאה, אאַז״וו, ↰ 70 און וואָס אויף דעם שרייען אַפֿילו די גאָר גלויביקע גדולים, וועלכע האַלטן, אַז ניט נאָר די געמיינע מידות, נאָר אַפֿילו די גרעסט־מענטשלעכע טיטולן און לויבערייען, וואָס מ׳שרייבט צו דעם רבונו־של־עולם, מינערן זיין גרויס, ווייל ס׳איז ניט צו מעסטן מיט קיין מענטשן־מאָס דעם, וואָס איז איבערמענטשלעך. און זיי, אָט די, וועלכע מיכל וויל זייער נאָמען ניט דערמאָנען, ציען דעם הימל צו דער ערד און טוען אים אין זייער אייגענעם קויט איינוואַלגערן — דערמיט, וואָס זיי שטעלן זיך פֿאַר זייער פֿאַרערטן, לויט זייער קליין־טרויעריקער השגה, ווי אַ ליאַדע ראובן אָדער שמעון אין מאַרק, וועלכער איז גרייט דודס זיין, ווען ס׳דאַכט אים, אַז עמעצער האָט זיין גרענעץ אַריבערגעשפּאַנט, אים צו שאָדן.
— זיי האַלטן דאָך — האָט מיכל פֿאָרגעזעצט — אַז דאָס, וואָס ביי אים, ביי מיכלען, זיינען איצט די קינדער אומגעקומען, איז דאָס אַ גערעכטיקער געצאָלט פֿון זיין ליגן נאָמען דערפֿאַר, וואָס ער, מיכל, האָט זיין עול אַראָפּגעוואָרפֿן און איז אַוועק אויף אַ גאַנצן תחום־שבת ווייט פֿון אים... פֿוקד עתן אָבות על ננים, — זאָגן זיי, שטייט דאָך געשריבן — ער צאָלט קינדער £אר די זינד פֿון עלטערן, הייסט עס, און מ׳פֿאָרגעסט, וואָס איז אין שפּעטערע צייטן געווען געזאָגט: דיברה תּורה כלשון כני אדם, אַז דאָס האָט זיך געפֿאָדערט פֿאַר אָפּגעשטאַנענע מענטשן, פֿאַרן המון אַזוי צו רעדן, ווייל אויב ניט, אויב ס׳זאָל טאַקע זיין, ווי אין פּסוק שטייט, אַזוי וואָלט דאָך דאָס געהייסן דאָס גרעסטע גזלנות פֿון גרעסטן גזלן...
אָט אַזוי, אין אָט דעם גייסט, האָט דעמאָלט מיכל בוקיער נאָך און נאָך גערעדט פֿאַר לוזין, און וואונדערלעך, ווי אַזוי לוזי האָט, דאָס אַלץ אויסהערנדיק, געשוויגן — אַ זאַך, וואָס איז ניט געהערט, ווייל אַן אַנדערער וואָלט אַזוינע רייד אַפֿילו צו קיין שפּיץ אויער גיט דערלאָזט, ווייל מ׳טאָר ניט.
אַויב מ׳וואָלט געוואָלט מיינען, אַז לוזי האָט, מעגלעך, געקוקט אויף מיכלען, ווי אויף אַ קראַנקן, וואָס רעדט פֿון וועג, און דערמיט האָט אים פֿארענטפֿערט, — איז ניין: גיכער איז צו גלויבן, אַז אַזוי ווי מיכלס ריס און אַרויס פֿון גדר איז אין יענע צייטן און אין יענע באַדינגונגען געווען אַן אויסנאַם־געשעעניש, אַזוי איז אויך לוזי, פֿון דער צווייטער זייט, געווען אַ צווייטער אויסנאַם... קלאָר גערעדט: ניט דערפֿאַר האָט לוזי אַזוי געדולדיק אויסגעהערט מיכלען, ווייל ער, חלילה, ווייניקער פֿרום, ווי ס׳האָט זיך געפֿאָדערט פֿון אַזוינע, ווי ער. ניין, נאָר דווקא דערפֿאַר, ווייל אי ער האָט געקערט צו אַ מער פֿרומער שיטה און אי אויך ווייל ער אַליין, ווי געזאָגט, אַ שטיק אויסנאַם — אינעווייניק אין דער שיטה...
ס׳וואָלט זיך געפֿאָדערט אַ באַזונדער אָפּהאַנדלונג אויף צו דערקלערן, ווי אַזוי אַזאַ, ווי לוזי, האָט זיך דערלויבט צד האַלטן אפֿן זיין טיר, למשל, פֿאַר אַזאַ, ווי אַ שמואליקל שלעגער, וואָס זיין פֿאַרשריגענע אויפּ־ ↰ 71 פֿירונג און שלעגערישע מעשים זיינען אונדז שוין פֿון פֿריער באַוואוסט... אין פֿלוג דאָך ווילד, אָפּגעפּרעגט און ניט צו כאַנעמען, ווי אַזוי לאָזט מען אַריין אין אַ שטוב אַזאַ, וואָס זיינע הענט זיינען ניט ריין פֿון שפֿיכת־דמים, — נישט נאָר פֿון איין מאָל פֿאַרגיסן כלום, נאָר פֿון באַשטענדיק שלאָגן שולדיקע, ווי אומשולדיקע, אַבי פֿאַר לוין, אַבי פֿאַר געלט... משונה; אַנדערע וואָלטן אים דאָך אויף די אויגן ניט געלאָזט. און דאָ גאָר: ער — ביי לוזין אַן איינגייער.
ווייל יאָ, ווייל מ׳דאַרף וויסן, אַז נישט איין מאָל האָט געטראָפֿן, ווען דווקא דערפֿאַר, וואָס ער, אַ שמואליקל, אַ כּמעט לא יכוא כקהל, אויף וועלכן אַ גאַנצע שטאָט קוקט קרום, מיט עקל און מיט מורא, אויב מ׳האָט אים מכבד געווען און ער דערפֿילט, אַז שערי תּשובה לא נבעלין — אַז די טויערן פֿון תּשובה, הייסט עס, זיינען ניט געשלאָסן אאָילו פֿאַר אַזאַ, ווי עד
— האָט זיך געמאַכט, אַז אַזאַ האָט זיך מיטאַמאָל געטאָן אַ קערעווע־ אויס צו זיין פֿאַרגאַנגענהייט מיט אַזוי פֿיל חרטה, אַז אין אַ שיינעם טאָג האָט ער גענומען וויינען פֿאַר די זעלבע סעקטע־לייט, ביי וועלכער ער איז פֿריער געווען נאָר אַ קאַלטער אורח, געזעסן אין אַ זייט און זיך מיט גאָרניט אָנגעקערט — מ׳זאָל אים פֿאַררעכענען פֿאַר אַן אייגענעם... און דאָס האָט געטראָפֿן, זאָגן מיר ווידער, אי אַ דאַנק דער אייגנשאַפֿט פֿון דער גלויבי-קער שיטה אַליין צו וועלכער ער איז געוואָרן אַ מקורב, אי אַ דאַנק, דער עיקר, דעם אָנפֿירער, וואָס איז געשטאַנען אַ האַלב אָבער גאַנץ־פֿאַראורטיילטער, אַ האַלב אָבער גאַנץ־פֿאַרפֿאַלענער, צוליב לייטערונג, צוליב בעסערונג.
אַזוי מיט אַ שמואליקלען, דאָס גלייכן מיט אַ מיכלען, וואָס דערפֿאַר האָט לוזי, מעגלעך, אַזוי געדולדיק אויסגעהערט יענעמס אָפּטריניקע ביטער־ ניש, אים ניט איבערגעשלאָגן און זיך ניט אָפּגעקערט פֿון צו הערן דאָס, וואָס אַנדערע, אין אַזאַ פֿאַל, וואָלט זיך געדאַכט, אַז זיי האָבן ווערעם אין די אויערן.
ניין, לוזי האָט געהערט אויפֿמערקזאַם. מערער — און דאָס איז אויפֿן ערשטן קוק שוין גאָר אַ חידוש — לוזי האָט, דאָס אַלץ אויסהערנדיק, אַפֿילו ווי כּלומרשט מישטיינסגעזאָגט מיט מיכלען... נאָך מער: ער האָט אַפֿילו, ווי מיט אַ שמייכלענדיקער הנאה זיינע רייד פֿאַרנומען, וואָס דאָס איז שוין גאָר, גאָר אַ חידוש.
דאָס לעצטע אָבער לאָזט זיך דערקלערן דערמיט, וואָס באמת האָט לוזי, קוקנדיק אויף מיכלס כאָטריבטקייט, געשמייכלט נישט פֿון יענעמס רייד, נאָר פֿון דעם, וואָס ער האָט זיך גראָד דעמאָלט דערמאָנט אין סרולין, וואָס איידער מיכל האָט זיך איצט אין שטוב צו אים באַוויזן, האָט יענער אָנגערופֿן מיכלס נאָמען, אין פֿאַרבינדונג מיטן אָפּמאַך, וואָס ער האָט געבעטן לוזין, ער זאָל אים ביי אים אַוועקנעמען, ווייל מעגלעך — האָט ער געזאָגט ↰ 72 — ער וועט דאַרפֿן געלט, כּדי אונטערצוהאַלטן אַזאַ, למשל, ווי אַ מיכלען... נו, דאָס האָט דאָך לוזי געוואוסט, אַז אויב סרולי האָט עפּעס פֿאַרטראַכט און זיך אונטערגענומען צו טאָן, אַזוי וועט ער שוין ברעכן ווענט און די זאַך וועט ער דורכפֿירן. און זיכער — האָט לוזי ווייטער געטראַכט — איז דאָס, וואָס סרולי איז היינט גלייך אַרויס פֿון שטוב, ווי נאָר מיכל איז אַריין, איז געטאָן געווען צוליב דעם, כּדי טאַקע איצט, באַלד, ווען מיכל איז אין דער היים ניטאָ, זאָל אים דערלאַנגט ווערן די הילף הינטער די אויגן, כּדי אים ניט צו פֿאַרשעמען.
און ווירקלעך, אַזוי איז דאָס טאַקע געווען, ווי מיר ווייסן... און דער־
פֿאָר, אַז מיכל האָט איצט אויסגעלייגט זיין גיטער האַרץ און האָט נאָך צוגעגעבן דערצו, אַז ניט נאָך טרייסט איז ער אַהער געקומען, ווייל ער ווייסט, אַז דער מענטש איז שטויב און זיין טרייסט איז דאָס זעלבע, — נאָר דערפֿאַר, וואָס ער קאָן אין דער היים גיט זיין און ניט צוזען דעם צער פֿון ווייב און קינדער; — אַז מיכל האָט דאָס צוגעגעבן און לוזי האָט אויך דערויף מיט גאָרנישט ניט דערווידערט, אַזוי האָט מען געזען, ווי מיכלען איז אַראָפּ אַ שטיק שטיין פֿון האַרץ שוין אַליין דערפֿון, וואָס ער האָט זיך כאָטש אָפֿן און פֿריי אַרויסגערעדט...
דערצו נאָך האָט צוגעהאָלפֿן דאָס, וואָס ביי לוזין אין שטוב איז געווען גוט געהייצט און פֿון דער געמיטלעכער וואַרעמקייט האָבן מיכלען גענומען אָפּגיין די שפּאָרעס און די קעלט פֿון לייג... און דעמאָלט, אַז סרולי גאָל איז אַהיימגעקומען, נאָך דעם ווי ער האָט זיינע געשעפֿטן אין שטאָט אָפּגעטאָן, מיט אַ פֿולן קויש און מיט פֿולע הענט און קעשעניעס פֿון מאכלים און משקה, וואָס ער האָט צו דער פֿאַרשטייענדיקער סעודה פֿאַרגרייט — אָט דעמאָלט, אַז סרולי האָט פֿאָרגעלייגט מיכלען, ער זאָל זיך ניט וואַשן און עפּעס טועם זיין פֿון געבראַכטן, האָט זיך מיכל ניט אָפּגעזאָגט. ער האָט זיך געוואַשן און איז צוגעגאַנגען צום טיש, צו וועלכן ס׳איז אים דערלאַנגט געוואָרן פֿון אַלעם פֿאַרגרייטן, און מ׳האָט געזען, אַז ער איז פֿאַרגענוגט ניט נאָר פֿון די מאכלים, נאָר אויך פֿונעם אופֿן, ווי אַזוי און מיט וואָס פֿאַר אַ פֿאַרגינערישקייט מ׳האָט זיי אים דערלאַנגט.
אי לוזי, אי סרולי האָבן מיכלען אין מויל ניט געקוקט, און בכלל האָבן זיי געזען האַלטן די גליקן אין אַ זייט, בשעת ער האָט זיין הונגער געשטילט, ווי כּלומרשט זיי זיינען מיט עפּעס אַנדערש פֿאַרנומען... ער האָט אָפּגעגעסן און איז אַוועק בשלום פֿון לוזין, אָן שום קריגעריי, נאָר פֿאַרקערט מיט דעם געפֿיל, אַז לוזיס טיר שטייט פֿאַר אים אָפֿן איצט, ווי אַלע מאָל, גליד ס׳איז גאָר קיין שום ענדערונג ניט פֿאָרגעקומען...
אָט דעמאָלט איז אויף סרולין ערשט דער רעכטער יום־טוב אַראָפּ. מ׳האָט געזען, אַז ער איז צופֿרידן און אויפֿגעלייגט ,אי פֿון די פֿיל אַרבעטן, ↰ 73 וואָס ער האָט היינט דערליידיקט, אי וון דעש, ווי אַזוי לוזי האָט אָקאָרשט ערשט אויפֿגענומען מיכלען. און ער האָט זיך דערפֿאַר גענומען גרייטן צו דער סעודה מיט גרויס פֿלייס, מיט ברען און אימפּעט, גלייך ס׳וואָלט זיין זיין ערשטע.אַרבעט פֿאַר היינטיקן טאָג.
ער האָט צונויפֿגעטראָגן אַלע טישן פֿון שטוג אין פֿאָדערצימער, וואו די סעודה האָט געדאַרפֿט פֿאָרקומען, און פֿון אַלע טישן געמאַכט איינעם
— !ון וואַנט צו וואַנט אַוועקגעשטעלט. דערנאָך האָט ער געבראַכט בענק, דערנאָך פֿאַרשפּרייט דעם טיש מיט טישטעכער, וועלכע האָבן זיך געפֿונען אין לוזיס באַלעבאַטישקייט; דערנאָך האָט גענומען אויסשטעלן דאָס געשיר־טעלער, מעסער, לעפֿל־גאָפּל לעבן יעדער אָרט, וואו עמעצער אַן איינגעלאַדענער האָט באַדאַרפֿט זיצן — אַלץ מיט דער ברייטער האַנט, נישט ווי אַן אַנדערש מאָל אין אַזוינע הייזער, ביי אַזוינע געלעגנהייטן, ביי אַן אָרעמען מאָלצייט, ווען איין מעסער געניגט אַמאָל אויף אַ גאַנצן טיש, און אויך טעלער, לעפֿל־גאָפּל קלעקן ניט פֿאַר אַלע; דאָ, היינט, ניט ווי אַלע מאָל, ווען מע קומט אָפּ די אויסשטאָטונג צו אַזוינע סעודות מיט אַבי־ווי און שיע פֿיע.
סרולי האָט דאָס מאָל אי פֿאר מאכלים, אי פֿאַר משקה גוט געזאָרגט, אי אויך פֿאַרן אויסערלעכן פּוץ און אַזוי געזאָגטן טאַבלטיר. ער האָט אַלע שטוב־לאָמפּן צונויאָגעבראַכט און זיי אויאָן טיש אַוועקגעשטעלט, ס׳זאָל היינט זיין ליבטיקער, ווי כסדר. און ווען אַלץ איז שוין גרייט געווען, האָט ער נאָך אַמאָל אַ קוק געטאָן אויף זיין מלאכה מיט אַ געניט אויג פֿון אַ געניטן סאַרווער, און אַז ער האָט געזען, אַז ס׳פֿעלט נאָך עפּעס אַזוינס, וואָס ביי לוזין איז דאָס ניט געווען צו קריגן, איז ער אַוועק צו שכנים, שכנות, זיך איינגעשאַפֿט און אָנטליען דאָס אויספֿעלנדיקע.
אַ סברה אויך, אַז פֿאַרנאַכט, ווען ס׳האָט אים געדאַכט, אַז די משקה וועט ניט קלעקן, איז ער נאָך אַמאָל אַוועק אין שטאָט דעם היסרון צו דעפֿולן און איינצוהאַנדלען נאָך.
און אויפֿדערנאַכט, נאָך מערב, ווען דער עולם האָט זיך גענומען צו־ נויפֿקלייבן, און ווען אויפֿן טיש האָבן זיך באַוויזן — ניט ווי אַלע מאָל איין לאָמפּ, נאָר דריי מיט אַמאָל, און די לוזי־לייט האָבן גענומען זשמורען די קבצנישע גליקן פֿון דער גרויסער ליכט, צו וועלכער זיי זיינען ניט געוואוינט און אויך ניט — צו אַזאַ אומגעוויינלעכער פֿאַר זיי טיש־אויסשטעלונג... אָט דעמאָלט האָט סרולי גאַל — אַ מירער, אַן אויסגע־ שעפֿטער פֿון אַ גאַנצן טאָג האַווען און אומשמייען — אין אַ ווינקל זיך אַוועקגעזעצט, גלייך ער האָט צו אַלעם אָפּגעטאענעם און פֿאַרגרייטן אין שטוב קיין שייכות ניט, און גלייך ניט ער איז דער שולדיקער פֿון דער אומגעוויינלעכער ליכט, פֿון לאַנגן טיש, מיט די ווייסע טישטעכער, מיטן ↰ 74 געשיר און מאכלים און משקאות, וועלכע האָבן זיך אויפֿן טיש געפֿונען אויסגעשטעלט — נישט זיין האַנט דערביי... ער האָט זיך אין אַ ווינקל פֿאַרזעצט און געוואַרט, דער עולם זאָל זיך אויסזעצן, און ווען מ׳וועט דאַרפֿן אויפֿגיבן צו דער סעודה דאָס, וואָס אויפֿן טיש איז נאָך לעת־עתה ניטאָ... אויך דעמאָלט, האָט מען געזען, וועט ער קיין אָרט צווישן אַלע איינגעלאַדענע ניט פֿאַרנעמען, ער וועט בלויז סאַרווערן און ווי אַ געוויסער סאָרט בעלי־שמחות, וואָס רירן זיך אַליין גיט צו צום פֿאַרגרייטן, און האָבן הנאה בלויז פֿון באַדינען אַנדערע מיט הנאה...
און אַזוי איז טאַקע געווען, אַז מ׳האָט זיך לסוף אויסגעזעצט, איז סרוליס אַרבעט באַשטאַנען אין דעם, צו זען, צו דערלאַנגען, וואָס וועמען ס׳פֿעלט — מ׳זאָל זיך פֿילן גוט, און אַלע גלייך, נישט אויסגענומען אַפֿילו אַזוינע, וואָס פֿאַר זיי האָט זיך שוין נישט געפֿונען קיין אָרט ביים טיש און זיי האָבן געמוזט בלייבן שטיין ביי זיינע זייטן.
דאָס זיינען געווען אייניקע פֿון די „קללה”־איינוואוינער, וועלכע האָבן דערזען די אומגעוויינלעכע ליכט פֿון לוזיס שטוב אַרויסשיינען, און דערפֿילנדיק דעם געמיטלעכן צוזאָג פֿון אַ שמחה פֿון דאָרט, האָבן זיך אומגעבעטענע אַליין אַריינגעשטעלט. סרולי האָט געזען, אַז אויך אָט די „קללה”־ לייט זאָלן זיין קאָנטענט... ער האָט דאָס מאָל אַפֿילו געלאָזט פֿרייען איינגאַנג פֿאַר די קאַליקעס און האַלב־דולע, ווי די „מיטוואָכס, און די „פּושקעס” וואָס אויך זיי האָט די פֿולע שיין צוגעצויגן און זיי זיינען אַריין שטילע, ווי אויף די שפּיץ־פֿינגער, האָבן זיך אין קיך אָנגעשטופּט און גענומען אַריינקוקן אין פֿאָדער־צימער, צו זעטיקן די פֿאַרקריפּלטע און האַלב־דולע פּנימער פֿונעם שטוב־יום־טוב, וואָס אַ קליינער חלק איז אויך זיי אַרי־ בערגעפֿאַלן.
ס׳האָבן זיך ביים טיש געפֿונען אויסגעזעצט די אַלע אונדז שוין באַקאָנטע לוזי־לייט, ווי יאַנקעלע דער פֿיר־אַרשיניקער שניידער, מיטן דאָרן האַלדז און „קנאַפּ״! מנחם דער פֿאַרבער, מיט דער צעשפּאָלטענער ליפּן יאַנקעלע ליקוי־חמה! דאָס „פֿאָרל, און נאָך, און נאָך, וואָס ווייל מיר קענען זיי שוין פֿון לאַנג, ווילן מיר זיי מער ניט אויסרעכענען. ס׳האָבן זיך געפֿונען, אַחוץ יענע, אויך אַ קליין ביסל ניי־צוגעשטאַנענע, וואָס האָבן זיך געפֿילט נאָך ניט איבעריק פֿריי, ניט היימיש און אַ ביסל פֿרעמדלעך. ס׳האָט אויך דאָס מאָל ניט געפֿעלט אַפֿילו אַזאַ, ווי שמואליקל שלעגער, וואָס ער האָט זיך אין סרוליס איינלאַדונג פֿון היינט בייטאָג דערמאָנט און האָט זיך מער ניט געלאָזט נעטן.
מ׳האָט שוין געהאַט עטוואָס געגעסן פֿון די מאכלים, אויך געטרונקען פֿון דער משקה, וואָס סרולי האָט היינט בייטאָג, קומענדיק פֿון מאַרק, מיטגעבראַכט אין קוישל, אויך אין די קעשעניעס, און וואָס פֿאַרנאַכט, אַ סברה, ↰ 75 ווען ס׳האָט אים געדאַכט צו זיין ווייניק, איז ער ווידער, ווי דערמאָנט, אַוועק אין שטאָט, אויף צוצוקויפֿן נאָך.
ביי די האַלב־אויסגעהונגערטע לוזי־לייט האָבן נאָכן ערשטן עסן און טרינקען שוין די ערד־קאָלירטע באַקן גענומען אונטערפֿלאַמען, זיך רויטלען. מ׳האָט זיך דערפֿילט אַ ביסל אויפֿגעבונדן און דערמונטערט. באַלד האָט מען שוין געזאָלט אַרויס מיט געזאַנג, וואָס נאָך דעם וואָלט געקומען אַ טאַנץ אין מיטן דער סעודה, ווי אַלע מאָל, ווען מ׳פֿאָרגעסט זיך און מ׳טאַנצט ביזן זיבעטן שווייס און ביז דאָס העמד ווערט נאַס.
אַרער אין דעם מאָמענט, ווען אַלעמענס אויגן האָבן זיך שוין געווענדט צום פֿאַרזינגער, וואָס קומט' אַלע מאָל אַרויס דער ערשטער מיט זיין קול, און וואָס נאָך אים קומען אַלע — אַזוי האָט מען פּלוצלים דערהערט, גאָר אַן אַנדער קול, אַ קול פֿון אַ שפּיל־כּלי, פֿון עפּעס אַן אומגע-ריכטער זייט אַרויס.
— האַ, וואָס? — האָבן זיך אַלעמענס אויגן אַ ווענד געטאָן צו יענער זייט שטוב, וואו די קללה־איינוואוינער זיינען געשטאַנען, מחמת ס׳האָט ניט געקלעקט פֿאַר זיי קיין אָרט צום זיצן.
מ׳האָט דאָרט פּלוצלינג דערזען סרולין מיט אַ דודע ביים מויל, מיט יענער, מיט וועלכער ער פֿלעגט אַמאָל משמח זיין חתן־כּלה אויף חתונות, ווי שוין דערציילט... מ׳האָט זיך גלייך אויך אַ ווענד געטאָן, ווי מיט אַ פֿראַגע אָן ווערטער, צו לוזין * צי געשיקט זיך עס, הייסט עס, דאָס, וואָס סרולי האָט„ ניט ווי דער שטייגער, זיך אַרויסבאַוויזן מיט אַזאַ זאַך גאָר, ווי מיט אַ דודע, מיט אַ ניט־יידישער שפּיל־כּלי? — צי איז רעכט, און צי מעג מען הערן?
— ס׳מאַכט נישט — האָט מען צוריק פֿון לוזין אַ גוטמוטיקן ענטפֿער אָן ווערטער באַקומען, און נאָך מיט אַ שמייכל, וואָס האָט באַטייט, אַז אויך אים איז עס מאָדנע, און אַז אַ ביסל האָט ער דאָך געקריגן גייגיר צו וועלן הערן, וואָס סרולי האָט דאָ צו זאָגן מיט זיין כלי..
אַלע זיינען גלייך פֿאַרכאַפּט געבליבן, סיי די ביים טיש זיצנדיקע, סיי די שטייענדיקע, סיי אויך די „מיטוואָכס, און „פּושקעס” וועלכע האָבן זיך פֿול אין קיך אָנגעשטופּט און וואָס ווען זיי האָבן דערהערט די שפּיל־כּלי, אַזוי האָבן זיי זיך צו דער שוועל פֿון פֿאָדער־צימער צוגערוקט און מיט אויסגעשטרעקטע קעפּ און העלדזער צו סרולין דעם געהער צוגעבויגן.
ווייל יאָ, ווייל דאָס מאָל איז סרולי אַרויס מיט אַזאַ שפּיל, וואָס ער האָט ווי זיך אַליין איבערגעשטיגן: מיט אַזאַ ריינעם טאָן און מיט אַזוינע קלאַנגען, וועלכע האָבן באַלד געמאַכט פֿאַרגעסן דעם עולם, ווער ער איז, און זיין גאַנץ גייענדיק יאָר קבצנות... ער האָט אים גלייך געבראַכט, ווי צו עפּעס זייער אַ געראָטענעם פּאַלאַץ, הויך, לופֿטיק געבויט, וועלכער גע ↰ 76 6ינט זיך אין אַן אָרט, וואָס פֿאַסט זיך פֿאַר פּאַלאַצישע בנינים — מיט אַ שיינעם אַרום און מיט אַ טויער, וואָס שטייט געשלאָסן פֿאַר ניט־געוואונטשענע און פֿאַר אַזוינע, וואָס האָבן ניט די ווערט אהיז אַריין.
און דאָ האָט זיך סרולי מיט דער דודע אַוועקגעשטעלט — ער מיטן עולם, וואָס ער האָט מיטגעבראַכט, און שפּילנדיק, האָט ווי גענומען אָא־ דערן ביים טויער, ער זאָל זיך עפֿענען מיט כבוד פֿאַר די, וואָס ער, סרולי, האַלט זיי פֿאַר פֿולווערטיק און פֿאַרדינטע.
— זיי ד.אבן פֿאַרדינט — האָט ער שפּילנדיק, זיי פֿאָרגעשטעלט — כאָטש אָרעם און פֿאַרטיילט. כאָטש באַנומען און 8ון מזל באַדויבט, אָבער ווער ווייסט, וועמענס מאָרגן ס׳איז, און ווער ס׳וועט איבערמאָרגן די וועלט ירשהנען?
און אָט ע8נט זיך דער טויער. סרולי מיט די מיטגעבראַכטע קומען אַריין, און מ׳זעט, ווי זיי פֿילן זיך צוערשט געענגט און ווי פֿאַרשעמט פֿון דעם, וואָס, ווי זיי דאַכט זיך, האָבן זיי אַריינגעטראָפֿן אַהין, וואו זייער זכות דערלויבט ניט, און מ׳פֿילט, אַז זיי וואָלטן גערן זיין, מ׳זאָל זיי באַלד צוריק אַרויספֿירן פֿון דאָרט...
סרולי אָבער דערלאָזט זיי זיך ניט שעמען. ער מוטיקט און מונטערט זיי, גייט פֿאָראויס און שפּילט אַ באַגעגעניש, ווי פֿאַר גאָר געוואונטשענע, וועלכע ווערן גערן איינגעלאַדן אין פּאַלאַצן.
און אָט קומט מען אַריין אין זאַלן, וואָס זיינען רייך אויסגעשטאָט, מיט רייך־באַשטעלטע טישן, ביי וועלכע ס׳זיינען שוין אויסגעזעצט פֿיל אַזוינע, ווי דירוואָס סרולי האָט אָקאָרשט מיטגעבראַכט — אויך אַזוי אָרעם געקליידט, אויך אַזוי געמיין אויסזעענדיק, אָבער וואָס פֿילן זיך' שוין היימיש און מאַכן אַרט פֿאַר די ניי״אָנגעקומענע, אויפֿגעלייגט און גאַסטפֿריינדלעך, און לערנען זיי און ווייזן זיי, אַז אויך זיי זאָלן זיך גוט פֿילן, היימישער און בעסער.
ס׳קומען באַלד אַן אויך די אייגנטימער פֿון פּאַלאַץ — שוין שיין געקליידט און אַזוי אויסזעענדיק, ווי גלייך זיי וואָלטן מיט אַזוינע געסט, 8ון סרולין איצט געבראַכטע, קיין מאָל קיין מגע־ומשא ניט געהאַט, קיין מאָל אין זייער נאָענטקייט ניט אָנגעטראָפֿן; און דאָ גאָר, פֿאַרקערט, יחוסן זיך מיט זיי, זעצן זיך צוזאַמען, עסן ווי פֿון איין טעלער און טרינקען 8ון איין כוס; און אַז די ניי־אָנגעקומענע סרוליס געסט נעמען דערנאָך טאַנצן, נאָכן עסן און אויסטרינקען, טאַנצן די אייגנטימער פֿון פּאַלאַץ מיט — אַזוי, אַז די פּיאַטעס הויכן אָן פֿלאַקערן ביי אַלע, אַזוי, אַז די סטעליע הויבט זיך פֿון אַלגעמיינער גדולה, און אַלע שרייען.. „זאָל זיך די וועלט פֿרייען! זאָל, ווער סע וויל, אַהער קומען און אין אונדזער אַלעמענס שמחה אָנטייל נעמען, נישט אויסגענומען די סאַמע לעצטע, ווי די סאַמע ערשטע, די חכמים און דער וועלט, און אויך די, וואָס זיינען אין קאָפּ געשלאָגן און ביז אַ ↰ 77 גראָשן שכל אויסגעבייטלט... אַלע: אַלע? — שרייט מען — און נישט נאָר מענטשן, נאָר אַפֿילו חיות פֿון וואַלד און בהמות פֿון פֿעלד וועט מען דאָ אויפֿנעמען גערן...
און דאָ טוט זיך טאַקע אַ הויב די סטעליע... מ׳דערזעט: ס׳נאַכט, קאַלט, פֿינצטער און אויסגעשטערנט... און מיט אַמאָל באַווייזט זיך, פֿון דער קעלט אָנקומענדיק, אַן עדה זקנים, פֿאַרשיידן אָנגעטאָן, מיט ליכט אין די הענט, ווי מ׳פֿירט עמעצן צו אַ חופּה, און הינטער אָט די זקנים — זע, — קומט אָן אַן עדה גייער, וואַנדערער, מיט ניסן־שטעקנס אין די הענט און מיט טאָרבעס, — אַזוינע, וואָס האָבן קיין מאָל קיין דאָך אויפֿן קאָפּ... און הינטער זיי — זע ווידער — באַווייזן זיך אויך בהמות פֿון פֿעלד, — ניין, גיט פֿון פֿעלד, נאָר פֿון אָרעמע שטאַלן, שלעכט פֿון קעלט געשיצטע, מיט פֿראָסט אויף די פֿעלן, וואָס זעען אויס, ווי זיי זוכן אַ וואַרעם אָרט, וואו זיך אָפּקעלבן און וואו — פֿון זייערע מעוברתע בייכער זיך באַפֿרייען.
און באַלד געשעט עס טאַקע: ס׳הערט זיך אַ שטילער מרוק פֿון קי. אַ ציקלען זיך פֿון ציגן, אַ מעקען פֿון שאָף, און זיי קעלבן זיך, ציגלען זיך, שעפּסלען זיך פֿאַר די אויגן פֿון אַלע פֿאַרזאַמלטע אין פּאַלאַץ און פֿאַר די ליכט פֿון די אָנגעקומענע זקנים, וואָס לייכטן זיי צו אין שטילקייט און אין פֿייערלעכקייט... און נאָכדעם, ווי די נייע ברואים קומען פֿון די מוטערס בייכער אַרויס, קערן זיך אום די זקנים און די וואַנדערער און ווינטשן דעם גאַנצן עולם מזל־טוב אייך: מזל־טוב דער וועלט: ... און אין קאַלטן דרויסן, אין פֿינצטערן הימל באַווייזט זיך אַ גרין־גאָלדענער שטערן איבער די קעפּ פֿון עולם, וואָס איז ביי די געבורטן בייגעווען.
— מע־מע...
— מזל־טוב! מזל־טוכו...
און דאָ האָט סרולי מיט אַמאָל דאָס שפּילן איבערגעריסן, ווי אַלע מאָל, אין מיטן, און אויך איצט געמאַכט גלויבן דעם עולם, אַז די שפּיל דויערט און די דודע איז נאָך אין מויל ביי אים, ווען אין דער אמתן איז די שפּיל שוין געווען אויס און די דודע ביי אים אין קעשענע פֿאַרבאַהאַלטן.
ס׳איז געווען אַ מין פּאַסטעך־ליד, וואָס האָט דעם עולם אַזוי מיטגעריסן, אַז די ביים טיש זיצנדיקע האָבן געהאַלטן די מיילער אָפֿן? די וואָס זיינען געשטאַנען, האָבן ניט געפֿילט, אַז זיי שטייען, די האַלב־דולע, קדיפֿלדיקע „קללה”־פּאַרשוינען, ווי די „מיטוואָכס, און „פּושקעס” וואָס האָבן געהאַלטן די קעפּ און די העלדזער איינס איבערן אַנדערן אַריבערגעשטרעקט, קוקנדיק אין פֿאָדערצימער און הערנדיק דאָס שפּילן מיט פֿאַרגאַפֿונג, — ביי יענע האָט סרוליס שפּיל אַרויסגערופֿן אַמאָל אַ שטיל געלעכטערל און אַמאָל אויך אַפֿילו אַ קוויטש פֿון התפּעלות...
מ׳האָט אויך נאָך דער שפּיל זיך געפֿילט פֿון סרוליס קלאַנגען באַהערשט, באַצויבערט. מ׳האָט נאָך געהאַט פֿאַר די אויגן, וואָס סרולי האָט אָקאָרשט פֿאָרגעשטעלט; דעם טרויער, פֿאַר וועלכן ער האָט אויסגעשפּילט דעם מאָרש לכּבוד די, וואָס ער האָט מיטגעבראַכט; די שמחה מיט די אייגנטימער פֿון פּאַלאַץ: די זקנים מיט די ליכט אין די הענט, און דאָס פֿי, וואָס קעלבט זיך — מע־מע — מיט מזל — דאָס אַלץ, וואָס מ׳האָט אין דעם געפֿילט אַ שטיק אייגענעם גורל, אַזוי הויכאַרטיק אויסגעדריקט...
מ׳האָט נאָך געהאַלטן די קעפּ געווענדט צו סרולין, ווי וועלנדיק הערן נאָך און נאָך פֿון דעם... נאָר מיטאַמאָל האָט זיך דערהערט! שא, שא...
— וואָס איז: — לוזי האָט גענומען „זאָגן”. אַ זאַך, וואָס טרעפֿט זעלטן, ווייל לוזי איז געווען קאַרג אויפֿן וואָרט, ווייל לוזי האָט אַלע מאָל באַפֿולמעכטיקט אַן אַנדערן אַרויסצוטרעטן אָנשטאָט אים, מיט דעם, וואָס מ׳דאַרף, פֿאַר די זייניקע. און דאָ גאָר, אָן שום בקשות פֿון קיינעם, האָט ער זיך אַליין אַרויסגערופֿן — אַ סימן, אַז אויך אים איז עפּעס איבער דער כלי איבערגעגאַנגען...
יאָ, אויך לוזי האָט היינט געהאַט אַן איבערפֿולטן טאָג : פֿריער אויס־
הערן פֿון סרולין, וואָס ס׳האָט געטראָפֿן, דערנאָך זיך אָפּזונדערן אין אַלקער און בעטן ביי דער וואַנט, און ביי דעם, וואָס שטייט הינטער דער וואַנט, מחילה פֿאַר סרולין, ווי אויך פֿאַר מיכלען, וועלכער האָט זיך גלייך דערנאָך צו אים אין שטוב באַוויזן און ביי אים לענגער פֿאַרבראַכט, ווי מיר געדענקען! דערנאָך אָט די שמחה, ווען ער האָט צוגעזען, ווי סרולי טוט אַרום איר, ווי אַרום אַן אייגענער, ווען ער האָט אַלץ, ווי געהער, פֿאַרגרייט, און ווי ער איז, אַ צופֿרידענער, איצט- אַרויס מיט זיין שפּיל־כּלי אומגעדרייט, — דאָס אַלץ האָט לוזין, ווייזט אויס, פֿון זיין געוויינטלעך איינגעשטעלטן שטייגער אַרויסגעפֿירט, און ווען ער האָט דערזען פֿאַר זיך דעם עולם מיט אָנגעשפּיצטע אויערן, אָקאָרשט ערשט פֿון סרוליס שפּיל אויפֿגערודערט, אַזוי איז אים אונטערגעקומען אַ באַגער זיי גיט לאָזן זיך אָפּקילן, און אויך, פֿון. זיין זייט, . אַ שאָט טאָן מיט קערנער אויפֿן באָדן, וואָס סרולי האָט פֿאַר אים אויפֿגע-אַקערט אין געמיט פֿון די צוהערער.
— חביבין ישראל — האָט לוזי אָנגעהויבן שטיל, אָפּגעהאַקט און מיט קורצע זאַצן — געליבט איז ישראל, וואָס ניט די יסורים פֿון גלות און ניט וואָס ער איז פֿאַרטריבן פֿון זיין טאַטנס טיש שטערט אים גיט זיך צו פֿילן בנים למקום — קינדער צו גאָט און אויסדערוויילט צום קיגפֿטיקן מלכות...
— און זאָלן זיך די אומות העולם ניט פֿרייען — האָט לוזי ווייטער געזאָגט — מיט זייער רייכן חלק, וואָס איז זיי אויסגעפֿאַלן, און ניט קוקן אויף ישראל, וואָס איז פֿאַרשוואַרצט, ווי די געצעלטן פֿון קדר... אמת, ער איז פֿאַרטיילט און איבערגעלאָזט אויפֿן חסד פֿון פֿיל שווערדן, וואָס הענגען אויף זיין קאָפּ און צווינגען אים אויסצובעטלען זיין לעבנס־ברויט ביי אַלערליי ↰ 79 אכזריות און וועלט־מערדער; זאָלן זיך די אומות ניט פֿרייען און ניט שפּעטן פֿון ישראל, וואָס זעט אויס פֿרעמד, פֿאַרטיילט און אַ פֿאַרוואָגלט שטיפֿקינד צווישן אַלע־ די קללה פֿון ישראל איז צייטווייליק, ווי לאַנג זי זאָל ניט דויערן, און דאָס, וואָס איז אים באַשערט צו זיין אַן אומגליקלעכער בעטלער אויף פֿאַרשאָלטענע שליאַכן, וועט, סוף פֿל סוף, אויפֿהערן...
— ס׳קומט די ליכט, די גאולה פֿון ישראל, ווי ס׳איז פֿאָראויסגעזאָגט פֿון פֿאָראויסזאָגער און נביאים אויף שפּעטער... אָבער אויך שוין איצט, און אַלע מאָל, קומען צדיקים אין אַלע דורות, ווען ס׳קומט בראָך און פֿורעניות אויף ישראל, וואָס נעמען אויף זיך די באַזיניקונג פֿון זיין גורל, באַלייטן אים אויף זיין דאָרנוועג מיט אַ ליג אויג פֿון אַ דערבאַרעמדיקן, וואָס אַלע פֿיילן, וועלכע דאַרפֿן טרעפֿן אין אים, ווינטשן זיי זיי צו האָבן געטראָפֿן אין זיך... ס׳ווינטשן זיך דאָס אויך די, וואָס שטייען נאָענט צום צדיק, וועלכע זיינען באַגליקט מיטן זכות צו פֿילן דעם טעם פֿון יענעם הויכן צער פֿון ישראל, וואָס איז דאָס געקרענקטע, אָפּקומענדיקע און ליידנדיקע האַרץ פֿון דער וועלט.
— חכיכין ישראל למקום — געליכט איז ישראל פֿאַר די יסורים, מיט וועלכע ער דינט פֿאַר אַ ביישפּיל דער וועלט, ווי אַזוי צו גלייכן אין שטאַנד און אין דער ניט־געבראָכענער מעלה אַפֿילו ווען דער חלף איז אויפֿן האַלדז... געליכט איז ישראל, וואָס אין זיינע פֿאַרטונקלטע גליקן בלייבט אים כסדר דאָך אויך אַ קליין שפּעלטעקל אויף אַרויסצוקוקן אויף דער גאולה — ניט נאָר פֿאַר זיך אַליין, נאָר פֿאַר אַלעמען, פֿאַר וועלכע ער איז דער געבענטשטער אָפּקומער און דער דערמאָנער פֿונעם באַוואוסטן צוזאָג, אַז ,״ומחה דמעה מעל כל פּנים” — אַז ס׳וועט קומען אַ צייט, ווען אַלע טרערן וועלן אָפּגעווישט ווערן פֿון אַלע פּנימער.
— ס׳וועט קומען די צייט... — האָט לוזי פֿאָרגעזעצט, שוין אַ דערוואַרעמטער פֿון זיינע אייגענע רייד, פֿול האָפֿענונג, — ווען אַ חופּה וועט געפֿירט ווערן צום הייליקן באַרג... חכמים פֿון דער וועלט און צדיקים מיט קרוינען אויף די קעפּ און מיט הנדלות אין די הענט, וועלן האָבן דעם געזאַלבטן אין דער מיט, און די גאַנצע וועלט וועט זיי נאָכגיין — מאַן, ווייב און קינד נישט נאָר פֿונעם מענטשלעכן מין, נאָר אויך אַפֿילו חיות, בהמות און עופֿות, וועלכע וועלן אויפֿגעריכט ווערן און אָנגעפֿולט זיין מיט וויסן, אינעם טאָג פֿון פֿרייד, ווען אַלעמען וועט דאָס גליק טרעפֿן... יעדער חכם מיט זיינע אָנהענגער און פֿאַרערער, יעדער נגיא מיט די כני נניאים, יעדער צדיק מיט די, וועלכע האָבן זיך לעבן אים נאָענט געהאַלטן און זיך געשפּייזט פֿון זיינע געלייטערטע רייד און געזאָלגטע מעשות — אַלע, וועלכע האָבן אָפּגעהיט דאָס הייליקע פֿייער אין ווינטן און אין שטו־ רעמווינטן, ס׳זאָל זיך ניט אויסלעשן אין דער פֿינצטער.
— היט דערום אויך איר- אחינו, אָנשי שלומנו — דאָס ליכט, וואָס איז אייך איבערגעגעבן געוואָרן בירושה, ניז' יענע טעג, ביז ימות המשיח, ווען אַלע קניען וועלן זיך בוקן פֿאַרן אויסלייזער. און אַלע קעפּ — נעטן ברכה
— סיי מענטש, סיי אַנדערע ברואים, אין וועמען ס׳איז נאָר פֿאַראַן אַ רוח חיה — אַ לעבעדיקע זעל...
— היט דאָס פֿייער, אחינו, אָנשי שלומנו. — האָט לוזי זיך גענומען מער דערוואַרעמען, און דער עולם האָט מיט פֿאַרגאַפֿונג אים געקוקט אין מויל, וועלנדיק הערן נאָך און נאָך צו זיין טרייסט און צו דער דערהויבענער שליחות, וואָס איז באַשטימט פֿאַר יעדער אָנגעהעריקן און נאָענט־שטייענדיקן צום צדיק.
— אי־אי, — האָט דער עולם זיך געקוויקט פֿון התפּעלות פֿון דעם וואָס איז דאָ אָנגעוויזן געוואָרן אַן אויסוועג פֿון צרות־הבלל, פֿון צרות האומה און צרות הפֿרט פֿון יעדן איינציקן פֿון די צוהערער.
— אי, אי, אי — האָט מען זיך געקוויקט פֿונעם גלויביקן נחת, וואָס ס׳איז באַגליקט צו האָבן אונטער דער פּאָלע פֿאַרשטעלט דאָס באַוואוסטע ליכט, וואָס דאַרף טליען און זיך אויפֿהאַלטן ביז משיחס צייטן, ווי דער רבי ר׳ נחמן האָט פֿאַרשפּראָכן...
— אי,אי...
אָבער ווי דער עולם האָט נאָך ניט באַוויזן זיך אָפּצואוואונדערן פֿונעם געהערטן פֿון לוזין, אַזוי האָט פּלוצים אַ טראך געטאָן אַ שטיין, וואָס האָט געטראָפֿן אין פֿענצטער פֿונעם פֿאָדער־צימער, וואו די סעודה איז פֿאַרגע-קומען. מ׳האָט אויסגעזעצט אַ שויב, און שיער־שיער און אַ האַר איז אָפּגעגאַנגען, אַז דער אַריינגעטראָפֿענער שטיין זאָל עמעצן אַ קאָפּ געווען פּלעטן, ניט אויסגעשלאָסן אויך (און אפֿשר דער עיקר טאַקע געמיינט), לוזיס קאָפּ...
דער עולם האָט זיך אַ ווילדן כאַפּ אויף געטאָן... דער קריפּל־עולם, וואָס האָט זיך געזאַמלט אין קיך, האָט זיך גענומען צוריקרוקן פֿון דער שוועל פֿון פֿאָדער־צימער, וואוהין ער האָט פֿריער די קעפּ געשטרעקט, און באַמעלעך־פּאַמעלעך זיך גאָר אין גאַנצן אָנגעהויבן אַרויסשארן און די שטוב פֿאַרלאָזן? יענע, וואָס האָבן ביים טיש קיין אָרט ניט געהאַט און האָבן, שטייענדיק, פֿריער סרולין און איצט לוזין אויסגעהערט, האָבן זיך אויך איצט פֿון די ערטער גערירט, געפּלעפֿטע; אַזוי אויך די זיצנדיקע — אויף זייערע זיין־פּלעצער, און נאָר איין סרולי האָט גלייך געכאַפּט, וואָס דאָ קומט פֿאָר און וואָס מ׳דאַרף פֿירנעמען.
ער האָט באַלד אַ וואונק געטאָן שמואליקל שלעגער, וועלכער האָט פֿאַרנומען אַן אָרט ביים טיש, ער זאָל מיט אים אין דרויסן אַרויס, און זען, ↰ 81 אפֿשר וועט זיי געלינגען פּאַקן ביי דער האַנט דעם, וואָס האָט דעם שטיין געוואָרפֿן, ער זאָל פֿון זיי זיין ערלעך אויסקומעניש באַקומען.
ער האָט פֿאַרשטאַנען, סרולי, אַז אָט דער שטיין איז אַ מין פֿאָרזעצונג פֿון דעם, וואָס מ׳האָט פֿריער מיט אים דורכגעמאַכט אין ברכהס הויז, ווען ער האָט זיך אַהין געטראָפֿן באַטרונקען, און אד דאָס איז אויך אַן אָנזאָג אויף עפּעס נאָך, וואָס וועט ווייטער, מעגלעך, געשען, אויף אַ געוויסן אופֿן, פֿון געוויסע הענט געשאַפֿן...
ער האָט זיך דורכגערוקט דורכן שטוב־עולם, און אַז ער מיט שמואַלעקלען זיינען אַרויס אין דרויסן און האָבן זיך אומגעקוקט אין אַלע זייטן און געוואָלט דערשפּירן כאָטש אַ מינדעסטן סימן פֿון דעם, פֿון וועמענס האַנט דער שטיין האָט געטראָפֿן, און זיי האָבן ניט געפֿונען, נישט געקוקט דערויף, וואָס זיי האָבן זיך צעלאָזט, ווי שפּיר־הונט אין אַלע זייטן, — האָבן זיי זיך, באין ברירה, לסוף געמוזט אומקערן מיט ליידיקן און ניט קיין אויסגעלאָדענעט ווילן יענעם צו באַצאָלן, ווי ער האָט פֿאַרדינט. באַלד אָבער, ווי זיי האָבן זיך צוריק צו דער טיר פֿון לוזיס שטוב דערנעענט, אַזוי האָבן זיי זיך אָנגעשלאָגן אויף איינעם אַ הויכן, אַ לאַנגן, וואָס אין דער פֿינצטער איז זיין פּנים ניט געווען צו דערקענען, און וואָס ווי נאָר יענער האָט דערזען.סרולין מיט שמואליקלען אים אַנטקעגן גיין, אַזוי האָט ער גלייך אַ פֿרעג געטאָן:
— דאָ וואוינט לוזי מאַשבער?
— יאָ, וואָס איז דען? וואָס דאַרף ער??
— ער דאַרף — האָט יענער געזאָגט — ער איז געשיקט פֿון רב, ר׳ דודין איויא שליחות.
אַז ער איז אַריין, צוזאַמען מיט סרולין און שמואליקלען, פֿריער אין קיך, דערנאָך אין פֿאָדער־צימער, וואו דער פֿול־געפּאַקטער עולם האָט זיך נאָך געפֿונען אויף די ערטער, שטייענדיק, זיצנדיק, נאָך איבערראַשט פֿונעם נאָר וואָס געשעענעם, וואָס האָט זיך אַלץ נאָך פֿון אַלעמענס פּנימער ניט אויסגענומען — אַזוי האָט ער גלייך אַ קוק געטאָן צום אויבנאָן פֿון טיש און האָט דערקענט דעם, צו וועמען ער האָט באַדאַרפֿט האָבן — לוזין, און נאָר, צוליב מער זיכערקייט, האָט זיך אַ ווענד געטאָן און אַ פֿרעג געגעבן..
— דאָס איז ער, לוזי מאַשבער?
— יאָ, ער.
— איז ער געשיקט פֿונעם מרא דאתרא, פֿון רב ר׳ דודין, וועלכער נעט, אַז לוזי זאָל ניט זאַמען און וואָס גיכער נאָך היינט צו אים זיך ווייזן, צוליב אַ געוויסן ענין.
דאָס איז געווען מלך דער לאַנגער, ר׳ דודיס משרת, וואָס ווי נאָר ער האָט די לעצטע ווערטער אָפּגעזאָגט, אַזוי איז ער אַ וויילע געבליבן מבולבל ↰ 82 פֿון דער פֿרעמדער סעודה־לופֿט, מיט וועלכער ער האָט אַן אָטעם געטאָן, און אויך דערפֿון, וואָס אויף די פּנימער פֿון עולם איז געווען צו מערקן עפּעס אַ צעמישטקייט, וואָס ער האָט זיך ניט געקאָנט דערקלערן, פֿון וואָגען זי שטאַמט — איז ער דערום שטיין געבליבן מיט פֿאַרלוירענע בליקן, און נישט האָבנדיק מער וואָס צו זאָגן, האָט אויף לוזיס ענטפֿער געוואַרט.
גוט — האָט לוזי געזאָגט — ער קאָן גיין, מלך, הייסט עס... ס׳איז אַ סעודה דאָ, ווי ער זעט... און אַז מ׳וועט ענדיקן, מ׳וועט אָפּבענטשן, וועט ער גלייך קומען, לוזי, ניט געזאַמט.
שפּעטער אַ ביסל, אַז מ׳האָט די סעודה שוין פֿאַרענדיקט, ווי ניט ווי, אי מחמת דעם איבערשלאָג מיטן שטיין, אי מחמת דעם, וואָס דער עולם האָט דערפֿילט אויך עפּעס ניט גוטס אין דער איינלאַדונג פֿון לוזין צו ר׳ דודין; שפּעטער אַ ביסל, אַז מ׳האָט שוין אָפּגעגעסן, דערנאָך אָפּגעבענטשט, אַזוי האָבן אַלע, פֿאַרן אַוועקגיין און זיך אָפּגעזעגענען מיט לוזין, אים אַרומגערינגלט און ציטעריק ווי אים געוואונטשן, ער זאָל זיין באַהיט פֿון שלעכטס, וואָס קאָן אים מעגלעך פֿאַרשטיין דאָרט, וואוהין ער לאָזט זיך...
מ׳האָט זיך איינציקווייז, אויך רעדלעכווייז גענומען אַרויסרוקן פֿון לוזיס שטוב, וואו ס׳זיינען געבליבן נאָר סרולי מיט לוזין, אויך שמואליקל שלעגער, וועמען סרולי האָט אַ וואונק געטאָן, ער זאָל ניט אַוועק מיט אַלע... און דעמאָלט, אַז לוזי האָט זיך גענומען אָנטאָן צום גאַנג, האָט אויך סרולי געטאָן דאָס זעלבע, און אַ זאָג געגעבן?
— ער גייט אויך — ער מיט שמואליקלען.
— צו וואָס? מ׳האָט אים ניט גערופֿן?
— ס׳מאַכט ניט, אַז אויך אומגערופֿן.
— מ׳איז אַרויס פֿון שטוב אין דרייען, לוזי אין דער מיט, און סרולין מיט שמואליקלען האָט ער ביי די זייטן געהאַט. מ׳איז אַזוי צוזאַמען פֿאָרזיכטיק דורכגעגאַנגען די פֿינצטערע געסלעך פֿון יענעם אָרט, וואו לוזי האָט געוואוינט, און וואו מענטשן גייען ווייניק — ווייזט אויס פֿון מורא, אַז ס׳זאָל זיך דאָרט ווידער עפּעס ניט טרעפֿן, ווי אין שטוב — אַ מין אָנפֿאַל אויף לוזין. און אַז מ׳איז אַרויס אין די מער באַלויכטענערע און מער באַלעבטערע גאַסן, וואו די מורא דאָרט האָט שוין געקאָנט זיין קלענער, אַזוי האָט סרולי מיטאַמאָל זיך פֿאַרהאַלטן און אַ זאָג געטאָן, אַז ער האָט נאָך עפּעס אויפֿן וועג צו דערליידיקן... און שמואליקלען האָט ער דערביי אַ וואונק געטאָן, ער זאָל לוזין ניט לאָזן אַליין. פֿון אים ניט אָפּשטיין און אים באַגלייטן, ביז ר׳ דודין, און אויך דאָרט, האָט ער געזאָגט, זאָל ער מיט אים צוזאַמענזיין, ביז ער, סרולי, וועט אַהין אָנקומען.
דעמאָלט איז ער אַוועק און ניט געבליבן. ער האָט זיך געלאָזט צו ברכהן, וואָס כאָטש היינט בייטאָג האָט ער זיך געמאַכט סימנים אין איר ↰ 83 הויף, אויף צו פֿאַרגעדענקען, טאָמער וועט ער אַהין באַדאַרפֿן האָבן אויפֿדערנאַכט, אין דער פֿינצטער, דאָך האָט ער אויך איצט אַ ביסל געפּלאָגטערט, ביז ער האָט אים אָפּגעזוכט.
אַז ער איז אַריין צו ברכהן און האָט דאָרט אָנגעטראָפֿן, ווי אַלע מאָל איז אַ וואָכעדיקן טאָג, אין אַ וואָכעדיקן אוי6דערנאַכט, גאָר ווייניק, האַלב פֿאַרשעמטע, האַלב פֿאַררוקטע באַזוכער, אַזוי האָט ער זיך גלייך אַ ווענד געטאָן צו איר און איר איינגעדוימט.
— איצט דאַרף ער זי האָבן, זי זאָל מיט אים מיטגיין, ווי אָפּגע-מאַכט.
— וואוהין? — האָט יענע אַ פֿרעג געטאָן.
— צום רג. — האָט סרולי געענטפֿערט.
— אי־אי — צום רב מ
— יאָ, וואָס־זשע, זי האָט זיך דערשראָקןז
— אַוודאי דערשראָקן.
— נו, איז האַלט זיך צו דאָרט, וואו מען האַלט זיך, אַז מ׳דערשרעקט זיך...
דעמאָלט האָט ברכה עטוואָס אַ שמייכל געטאָן פֿונעם ענטפֿער פֿונעם אומבאַקאַנטן איר סרולין, וואָס, ווי ס׳ווייזט אויס, איז ער אַמאָל גאָר קיין פּראָמאַך ניט געווען אַפֿילו אין באַציאונגען מיט אַזוינע, ווי זי, ברכה. זי האָט זיך איצט נאָך אַמאָל איבערצייגט, ווי שוין איין מאָל היינט בייטאָג, אַז אָט דער אַמאָל געוועזענער גאָרניט קיין פּראָמאַך האָט עפּעס אַ פֿעסטע האַנט אויף צו צווינגען דעם, מיט וועמען ער האָט, עפּעס אָפּגעמאַכט, אַז יענער, דער צווייטער צד, זאָל — צי ער וויל יאָ, צי ער וויל ניט — אויספֿירן, וואָס ער האָט אויף זיך גענומען. זי האָט געפֿילט, אַז אויב זי וועט איצט פּרואוון וועלן נישט האַלטן קיין וואָרט און זיך אויסדרייען פֿון דעם, אויף וואָס זי איז פֿריער באַשטאַנען, אַזוי קאָן אָט דער איר־אומ. באַקאַנטער סרולי מאַכן אַ סקאַנדאַל, אַ הויכע סצענע, וואָס קאָן פֿיל שאָדן ברענגען איר גאָרניט איבעריק כּשרער פֿדנסה־שטוב, וועלכע דאָרף מורא האָבן פֿאַר אַזוינע זאַכן, ווי איבעריקע אויגן, איבעריקע אויערן און איבעריקן טאָראָדאָס.
זי האָט זיך דערום אונטערגעגעבן. און כאָטש זי האָט ניט געוואוסט גענוי, מיט וואָס זי וועט דאַרפֿן דינען אָט דעם אומבאַקאַנטן ביים דכ; און כאָטש זי האָט אויך געהאַט אַ גרונט מורא צו האָבן, אַז אָט דאָס עדות־ זאָגן דאָרט וועט, מעגלעך, גיט צונויפֿפֿאַלן מיט די אינטערעסן פֿון אַ יונה, מיט וועלכן זי איז, ווייזט אויס, געווען נישקשה פֿון באַקאַנט, און וואָס, ווי זי האָט געוואוסט, האָט ער, יונה, דאָך איינגעאָרדנט די גאַנצע זאַך מיטן ברענגען צו איר אָט דעם אומבאָקאָנטן, צוליב אַ געוויסן צילן נאָר דאָך, ↰ 84 אַזוי ווי יונה? איז איצט נישט געווען, ער זאָל זי אונטערהאַלטן און איר העלפֿן, אויב זי וועט זיך וועלן פֿאַרקריגן מיט אָט דעם, סרולין; און אַזוי ווי זי האָט דאָך היינט בייטאָג אויך באַקומען גוט באַצאָלט פֿון דעם, וואָס שטייט איצט פֿאַר איר און מאָנט אויף פֿאַר זיין געצאָלטס; און אַזוי ווי זי האָט אויך געזען, ווי געזאָגט, אַז דער פּאַרשוין איז אַ מענטש מיט אַ ווילן, וואָס צוויי מאָל אָפּגעפּריצעוועט און באַנומען ווערן פֿון איר שטוב וועט ער זיך שוין אַוודאי ניט לאָזן — האָט זי דערום נאָכגעגעבן... זי האָט אַ זאָג געטאָן: „אָט, באַלד”, און באַלד טאַקע האָט זי גענומען אויף זיך אַ ווינטערדיקן מאַנטל און אַ שאַל אויפֿן קאָפּ; און זייענדיק שוין גרייט צום גאַנג, האָט זי ווידער אַ זאָג געטאָן:
— זי גייט; געמאַכט, איז געמאַכט; און אַז מ׳וועט זי פֿרעגן, וועט זי אַוודאי זאָגן, וואָס זי ווייסט.
אַז לוזי איז יענעם אָוונט אַריין צו. ר׳ דודין, האָט ער געטראָפֿן נישט קיין גרויסן עולם, ווי אַמאָל אַ שבת־צו־נאַכטס, נאָר בלויז עטלעכע געציילטע, אָבער, ווייזט אויס, נישט קיין צופֿעליקע, נאָר ספּעציעל אַהער צוזאַמענגערופֿענע, דאָס איז געווען צו זען דערפֿון, וואָס ווי נאָר רי דודי האָט אים באַמערקט און האָט זיך עטוואָס אויפֿגעהויבן פֿון זיין שטול, ווי אים אָנט־ קעגנגייענדיק מיט כבוד, אַזוי האָבן די אַרומזיצנדיקע אויף לוזין אַזאַ קוק געטאָן, פֿון וועלכן ס׳איז קלאָר געווען, אַז פֿריער אַ מינוט איז דאָ די Tn געגאַנגען וועגן אים, און איצט, ביי זיין אַריינקומען, איז מען אַנטשוויגן געוואָרן און דעם געשפּרעך איבערגעריסן. ס׳האָבן זיך דעמאָלט געפֿונען ביי ר׳ דודין חוץ אַ פּאָר רבנים, אויך אייניקע שטאָט־באַלעבאָטים, און אויך — זע אַ וואונדער: — אַזאַ, ווי יונה שענקער, וואָס אַזוי ווי ער האָט ניט געוואַגט צו פֿאַרנעמען אַן אָרט לעבן העכערס פֿון זיך, ביים טיש פֿון רב, איז ער דערום געשטאַנען הינטער אַ בענקל פֿון איינעם אַ זיצנדיקן חשוב, מיט פֿאַרלייגטע הענט אויף אַרונטער, ווי זיין שטייגער.
יונה האָט בעת לוזיס אָנקומען, באַמערקט אויף שמואליקל שלעגער, וואָס האָט, לויט סרוליס אויפֿטראָג, באַדאַרפֿט לוזין ביזן רב באַלייטן און אויך אין שטוב מיט אים מיטגיין. ער האָט אויך -באמערקט, אַז ווען שמואַלעקל איז אַריין, האָט ער זיך די ערשטע רגעס פֿאַרלוירן אומגעקוקט מיט זיין בעלמעוואַטע אויג, ניט וויסנדיק, וואו זיך אַהינטאָן, צי שטיין בלייבן, צי זיך זעצן; און, אַז לסוף, זייענדיק פֿון זעלבן סאָרט, וואָס ער, יונה, אַליין, וועלכער פֿילט זיך ניט איבעריק פֿריי אין דער סכיכה פֿון אַ רב, בפֿרט פֿון אַזאַ, ווי אַ ר׳ דודי — האָט ער דערום באַשלאָסן שטיין בלייבן, אַ ביסל ↰ 85 ווייט, אַ ביסל אָפּגעזונדערט, ווי אַ ניט באַרעכטיקטער אוךניט אַריינגע־ פֿאַסט אין אָט דער געזעלשאַפֿט.
— ווער איז דער ייד? — האָבן אייניקע אַ פֿרעג געטאָן, ווען מען האָט דערזען דעם פֿרעמדן שמואליקלען און געוואוסט, אַז ער איז נישט איינגעלאַדן.
— האַ, שמואליקל; — האָבן אַנדערע, וואָס האָבן אים אַ ביסל יאָ געקאָנט און געוואוסט זיין שלעגערישע עבודה אין שטאָט, הינטן אַרום אַ מורמל געטאָן, נישט צופֿרידענע, פֿאַרשטענדלעך, פֿון זיין אַהערקומען.
— האַ, שמואליקל: — האָט יונה זיך אַרויסגעכאַפּט מיט אַן אויסרוף׳
ווי צו אַ גוט באַקאַנטן, און מען האָט געזען, אַז ער ווייסט אים אויף,זיכער', און אַז, זיכער, שמואליקל — אויך אים; און אָט דערום האָבן די אומצופֿרידענע מיט שמואליקלען נישט געקאָנט נעמען דערווידערן קעגן אים, מחמת אויב אַ יונה ווערט דערלאָזט ביי־צו־זייז פֿון איינעם אַ צד, מעג דער צווייטער צד זיך דערלויבן צו האָבן אַזאַ, ווי דער צווייטער, ווי שמואליקל, הייסט עס: און קוויט, און קיינעם קומט פֿון קיינעם קיין אויסגאָב ניט אַרויס...
און אַזוי איז דאָס טאַקע געגליכן; יונה איז שטיין געבליבן, ווי פֿריער, הינטערן בענקל פֿונעם זיצנדיקן חשוב, און שמואליקל — וואו ער האָט פּלאַץ פֿאַרנומען; אַ ביסל ווייט, אַ ביסל אָפּגעזונדערט...
און אָט, און ווי די ערשטע פֿאַר באַגריסונג־ווערטער זיינען געזאָגט געוואָרן צווישן לוזין און ר׳ דודין, ווי ס׳פֿירט זיך, אַזוי איז מען גלייך צוגעטראָטן צום ענין, צוליב וועלכן דער ערשטער איז איינגעלאַדן געוואָרן פֿון צווייטן.
אַ פּאָר ווערטער וועגן דער באַגעגעניש פֿון אָט די צוויי!
אין פֿלוג דאַכט זיך, מידע גלייך, מידע פֿון איין טייג געקנאַטן, ביידע צו איין גאָט און צו איין גלויבן געהעריקע, און אַפֿילו כּמעט צו איין שיטה אין גלויבן — און דאָך פֿאַרשיידענע, אי לויט זייערע אייגנשאַפֿטן, און אי, דער עיקר, לויט דעם אַרט און לאַגע, וועלכע זיי האָבן פֿאַרנומען.
ווען ר׳ דודי — אַ חריף, מיט פֿיל קענטעניש, וועלכע האָבן אים געבראַכט צו זיין דער גרעסטער רב אין אַזאַ קהילה, ווי N, וואו מ׳האָט אים גרויס ערלעך געהאַלטן און וואו זיין וואָרט איז געהיט געווען, ווי אַ וואָרט, וואָס איז געגעבן געוואָרן „מסיני” — ד״ה פֿון גאָט אַליין; — ווען ר׳ דודי — אויך אַ תקיף, וואָס האָט געהאַט אַ גאַנצע שטאָט הינטער זיך, וועלכע האָט זיך אים אונטערגעגעבן, ווי אַ האַר, אַ הערשער, און וואָס דערפֿאַר, ווי מיר האָבן דערציילט, פֿלעגט ער אַלע פֿרימאָרגן, זומער, דער ערשטער אויף זיין גאַניקל אַרויסגיין, די אויגן פֿאַר דער זון פֿאַרשטעלן און נעמען אויפֿן זינען די שטאָט, ווי איינער, וואָס גיט אַכטונג און באַזאָרגט זיינע אַ נחלה, אויף וועלכער ער האָט צו זאָגן, ווי אַן אייגנטימער, ↰ 86 ווען ר׳ דודי — אַזאַ, איז לוזי פֿאַרקערטאַ אַ ווינקל־מענטש, וואָס האָט אַלע יאָרן אין אַ קליין שטעטעלע אויף דער גרענעץ ערגעץ פֿאַרבראַכט! אַ דערווייטערטער פֿון קהל! כאָטש אַ געלערנטער און גרויס־ווייסער, דאָך אָבער אַ מענטש נישט פֿון מאַכט, נאָר פֿון געמיט; נישט נאָר נישט תקיף, נאָר ערגעץ אינערלעך אַפֿילו אָנגעבראָכן, און וואָס דערפֿאַר, ווי מיר האָבן שוין אויך דערציילט, האָט מען אים געקאָנט זען אָפֿט זיך אומדרייען אַ פֿאַרטראַכטן, ווי ער שטעלט זיך אויף און נעמט פֿירן מיט אַ פֿינגער איבער דער ברעם פֿון זיין רעכטן אויג, ווי איינער, ביי וועמען די מחשבות קא-לויצען זיך און ער וויל זיי איינשטילן, באַרואיקן; אַזאַ, וואָס זיין כלי האָט שטיל..און לאַנג זיך געוואַקלט, ביז דער וויין און די הייוון האָבן זיך אים איינגעשטעלט — אַזוי פֿריער, אי־ן דער יוגנט, און אַזוי אויך איצט, ווען ער האָט, נאָך לאַנגע גייסטיקע אומוואַנדערונגען, דערלאַנגט צוקומען צו די, ביי וועלכע ער האַלט זיך איצט, אי דאָס אויך (זאָגן מיר דאָ אויס...) ניט איבעריק זיכער, אַז ער וועט ביזן סוף בלייבן אַ זייעריקער. אַזאַ — לחי.
און איצט צום ענין.
ווי נאָר ר׳ דודי האָט לוזין פֿאַר די אויגן געקריגן, און ווי נאָר ער האָט זיך געווענדט צו אים מיט די ערשטע פֿאַר באַגריסונג־ווערטער, אַזוי האָט ער אים גלייך דערנאָך אַ פֿרעג געטאָן: צי ווייסט ער, אַז שטאָט איז שטאַרק אויפֿגעבראַכט אויף אים, און אַז ער, ר׳ דודי, ווי דער מרא דאתרא, איז מחוייב אים צו וואָרענען?
— יאָ, ער ווייסט — האָט לוזי שטיל אָפּגעענטפֿערט, אַ ביסל מיט טרויער און אַ ביסל מיט פֿאַרבאָרגענעם שפּאַס, און דערביי אויך אַ ביסל אונטערגעשמייכלט — ווייל איינע אַ וואָרענונג האָט ער שוין היינט באַקומען.?
— פֿון וועמען? — האָט ר׳ דודי געפֿרעגט.
— פֿון אַ שטיין, וואָס מ׳האָט אים היינט, ערשט אויפֿדערנאַכט, אין זיין פֿענצטער אַריינגעוואָרפֿן.
— אַ שטיין? — האָט ר׳ דודי זיך פֿאַרחידושט און מיט די אַקסל, ווי אַוועקגעמאַכט די האַלב־פֿאַרשטעלטע לוזיס באַשולדיקונג, אַז, כּלומרשט, קאָן ער, ר׳ דודי, האָבן אַ שייכות צו אַזוינע זאַכן, ווי צו וואָרענען מיט שטיינער...
— ער פֿאַרשטייט גיט און הויבט ניט אָן פֿאַרשטיין, נישט ער, און נישט אויך אַלע די, געוויס, וואָס זיצן דאָ ביי זיין טיש פֿאַרזאַמלט.
— האַ? — האָט ער זיך מיט אַ פֿראַגע געווענדט צו די ביים טיש-זיצנדיקע און ווי זיך געעדותט מיט זיי וועגן זיין און אַלעמענס אומשולד.
— ניין, קיינער — האָבן זיך אַלע אָפּגעטרייסלט פֿונעם פֿאַרדאַכט פֿון וועלכן קיינער האָט ניט געוואוסט צו זאָגן און ניט געהאַט פֿון אים קיין אַנונג.
יאָ, קיינער... אויסער יונתן, וואָס ווען עמעצער וואָלט דעמאָלט אַ גוטן קוק געטאָן אויף אים, וואָלט מען געזען, אַז ער ווייסט יאָ און האָט יאָ עפּעס ↰ 87 אַ שייכות... און אַז דערפֿאַר, ווען לוזי האָט דערמאָנט וועגן שטיין, האָט ער אַ ביסל דעם קאָפּ אין אַ זייט אַ קערעווע געטאָן און זיינע פֿאַרלייגטע הענט אויף אַרונטער האָבן זיך אים עפּעס אַן אומרואיקן באַברע געטאָן.
— נישט איז נישט — האָט לגזי געזאָגט און האָט זיין האַלב־טרויעריקע, האַלב־שפּאַסיקע אָנצוהערעניש, ווי צוריקגעצויגן — נו, און פֿון וואָס וויל אים ר׳ דודי וואָרענען?
— פֿון דעם, וואָס אונטער זיין שאָטן געפֿונען זיך אויסבאַהאַלטן אַזעלכע פּאַרשוינען, וואָס ווען יד ישראל תקיפֿה, ד״ה ווען יידן וואָלטן געווען ביי דער מאַכט, וואָלט מען זיי באַדאַרפֿט אַריינוואַרפֿן אין חרם, אָדער ערגער — ווי ס׳קומט זיי.
און דאָ האָט ר׳ דודי גענומען אויסלייגן די מעשה־מיכל, וואָס איז £ארגעקומען ביי אים איין שטוב, אָט דאָ, ביי דעם זעלבן טיש, ביי וועלכן ס׳זיצט איצט לוזי מיט אַלע איבעריקע, ווען יענער האָט פֿאַר אַ גאַנצער עדה יידן געזאָגט און איבערגעחזרט, אַז מ׳זאָל ניט מיינען, אַז דאָס, וואָס ער האָט געטאָן, איז געווען משוגע — שיכּורערהייט, קראַנקערהייט, אָדער איבער אַן אַנדער ס יכה, וואָס וואָלט זיין שולד געקאָנט פֿאַרלייכטערן. ניין — בדעה צלולה ומיושבת, ד״ה פֿריש און געזונט און מיט קלאָרן זינען.
— אַזוי — האָט ר׳ דודי געזאָגט — אַז פֿון אויסגעפֿונען אַ פֿאַרענטפֿערונג פֿאַר יענעם, ווען יענער אַליין איז אַן עומד במרדו, ד״ה האַלט זיך פֿעסט ביי זיינעם — קאָן דאָ קיין רייד גיט זיין. קיינער האָט ניט די רעכט צו נעמען אונטער זיין שוץ, פֿאַרטיידיקן און זאָגן אַ גוט וויאָרט פֿאַר אַן אָפּענעם און אויסגעשפּראָכענעם כופֿר און פֿורק עול, מיט וועמען מ׳דאַרף זיך באַגיין ככל חומר הדין... דאָס איז אָבער -ווייניק, מען דאַרף נאָך זיך דערקלייבן צו די וואָרצלען, וועלכע שפּייזן, נערן און גיכן צו זויגן אַזוינע ווילדע געוויקסן, ווי יענער... ער מיינט, די שיטה, וואָס דער, וועגן וועלכן ס׳גייט דאָ די רייד, האָט זיך ביי איר געהאַלטן, ביז ער איז אַזוי טיף אומגליקלעך אַראָפּגעפֿאַלן... דאָס מיינט ער די שיטה, ביי וועלכער אויך לוזי מאַשבער האַלט זיך, און וואָס שטאַמט פֿונעם באַוואוסטן מקצץ בנטיעות, פֿון ר׳ נחמן פֿון בראַסלעוו, קעגן וועלכן ס׳זיינען בשעתו אַרויסגעטראָטן אַלע גדולי הדור, און וואָס נאָר דערפֿאַר ווייל מ׳האָט געשאַנעוועט דעם כבוד פֿון זיינע הייליקע עלטערן, דעם כבוד פֿון דעם הייליקן בעל־שם, האָט מען אים אַליין שיער ניט מחרים געווען.
— ס׳דאָך קלאָר: ביי קיינע נאָכפֿאָלגער פֿון אַלערליי אַנדערע שיטות איז אַזוינס לא יראה ול: ימצא — ניט צו זען און ניט צו הערן. איז נמצא, איז דערפֿון געדרונגען — האָט ר׳ דודי גענומען מאַכן אויספֿירן פֿון זיינע rn
— אַז שולדיק איז ניט נאָר יענער אַליין, נאָר אויך די, וואָס האָבן פֿאַר אים אַ וועג אויסגעטראָטן, און וואָס ווער ווייסט, צי היינט, מאָרגן וועלן זיי ↰ 88 אויך ניט טאָן דאָס זעלבע, מחמת זיי זיינען מסוגל און צוגעגרייט פֿון זייער פֿאַלש־פֿאַרפֿירערישער לערע, וואָס איז אַ מין מפֿולת אַ באַנומענע חורבה, וואו ס׳הוליען און טאַנצן שדים און נישט גוטע, וועלכע פֿאַרנאַרן מענטשן אויפֿן ניט גלייכן וועג... *
— און אָט וועגן דעם וויל אים ר׳ דודי וואָרענען, לוזין, און זאָגן, אַז ווי ער וויל! אַז אָדער ער זאָל, פֿאַר אַלעמען, זיך אַליין דערווייטערן פֿון דער עדה, וועלכע מוז פֿאַרזינקען, ווי קורחס, און אַליין העלפֿן צעשטערן די נעסט; אָדער, אויב ניט, וועלן דאָס אַנדערע טאָן, על דעת המקום ועל דעת הקהל — אין נאָמען פֿון גאָט און קהל, וואָס זייער געדולד איז שוין אַריבער דער מאָס, און די עוולה איז גענוג גרויס, וואָס מ׳האָט דאָס פֿאַרשוויגן ביז אַהער און ניט אָנגענומען קיין מיטלען אויף אויסצוראַמען דאָס שלעכטס.
— זאָל ער דאָס נעמען אין אַכט, לוזי — האָט ר׳ דודי געזאָגט —
זיך באַטראַכטן... און אויב ער האָט דערווייל עפּעס צו זאָגן צו זיין פֿאַרענטפֿערונג איז אים ר׳ דודי גרייט אויסצוהערן.
מ׳דאַרף זאָגן דעם אמת, אַז לוזי האָט וועגן דער עצם באַשולדיקונג אַליין גאָרניט געקאָנט זאָגן: זיינע אַקסל זיינען געווען צו שמאָל צו קאָנען נעמען אויף זיך אַזאַ האַרבע מאַסע פֿון אַזאַ טאַט, ווי מיכלס, וואָס איז לויט אַלע פֿרום־דענקענדיקע דעות, נישט א.,יסגענומען אויך זיינע, פֿון פֿאָרויס באַשטימט פֿאַראורטיילט... אי, פֿאַרוואָס ער 'האָט היינט בייטאָג געבעטן פֿאַר דער וואַנט ביי זיך אין אַלקער אויף מיכלס מעשים, ווי מיד געדענקען, איז האָט ער דאָס געטאָן אויף זיין אייגענער אחריות, אַ ביסל איבערגעזעצ־ לעך, ד״ה לפּנים משורת הדין, געדענקענדיק דאָס געוויסע וואָרט „ורחמיו על כל מעשיו” — אַז גאָטס דערבאַרעמונג איז איבער אַלע זיינע ברואים, ווער זיי זאָלן ניט זיין, און וואָס פֿאַר אַ פֿאַרשולדיקטע הויט זיי זאָלן אויף זיך ניט טראָגן... יאָ, דאָס איז מידת הרחמים... אָבער אַרויפֿצווינגען דאָס אויף ר׳ דודין, דעם היטער פֿון דין, דעם שיצער פֿון דין, דער, וואָס האַלט איר פֿאָן און גייט מיט איר פֿאָרויס — האָט ער ניט געקאָנט. אַנדערש
— וואָלט אַ ר׳ דודי געזאָגט און מיט רעכט געקאָנט מיינען — ווען מ׳וואָלט יעדערס מאָל וועלן מאַכן אַן אויסנאַם און אַריבערשפּאַנען די צוימען פֿון געזעץ, אַזוי וואָלט גאָטס גאָרטן מיט די בייטן און געבאָטן גלייך אויסגעטראָטן געוואָרן. און די וועלט און דער געשטעלטער שטייגער וואָלטן קיין קיום ניט געהאַט.
אַזוי, אַז לוזי מאַשבער האָט, זיצנדיק איצט פֿאַר ר׳ דודין און אויסהערנדיק, וואָס יענער האָט געהאַט צו זאָגן קעגן מיכלען, נישט געקאָנט אַרויסגיין מיטן גלייכן וועג, אים צו פֿאַרטיידיקן אָפֿן, און ער האָט דאָס געמוזט מאַכן מיט אומוועגן, און פֿאַרשטעלט...
ער האָט געזאָגט.. מיכל — וועדליק ער, לוזי, קאָן אים — איז פֿון אַ וואַקלענדיקער נאַטור... ער איז פֿול מיט מורא, אָבער אויך מיט חקירה, וואָס איינס ציט אים אויפֿן דרך־הישר, און דאָס צווייטע — אין אַ צווייטער זייט. ער איז פֿון זיין יוגנט אָן, ווי לוזי ווייסט, באַהערשט פֿון צווייפֿלעריי, וואָס לאָזט אים ניט צורו... ווען אַנדערע אָבער, ווען ס׳טרעפֿט זיי, ווייסן, אַז דאָס איז דער עצה היצר, וועלכן מ׳דאַרף גובר זיין און אים מאַכן דינען פֿאַר אַ שטאַפּל צו העכערער שטייגונג, איז ער, וועמען די ספֿקות זיינען באַפֿאַלן אין אַן אומגעהויערער צאָל, פֿון וועלכע ער האָט זיך ניט געקאָנט באַפֿרייען, האָט זיך געלערנט שלעכטן פּשט, אַז אויב זיי זיינען דאָ, איז אַ סימן, אַז זיי זיינען באַרעכטיקט צו זיין, און פֿאַרדינען צו בלייבן זייט ביי זייט מיטן העכסטן אמת, וואָס איז אויסער ספֿק.
— און אויב אַזוי — האָט לוזי געזאָגט —ל איז צי קאָן דאָס ניט דינען פֿאַר אַ פֿאַרענטפֿערונג פֿאַר איינעם, וואָס איז באַגאַנגען, וואָס באַגאַנגען, נישט פֿון הפֿקרות, נאָר פֿון שלעכטן פֿאַרשטיין דעם רעכטן תמצית פֿון גלויבן — דערמיט, וואָס ער האָט מורא געקראָגן צו לייקענען אַפֿילו אין דעם, וואָס רעדט קעגן גלויבן — אויב נאָר, זאָגט ער, ביידע זיינען פֿון איין גאָטס האַנט געשאַפֿן. גם את הטוב וגם את הרע נקבל — האָט ער זיך געלערנט שלעכטן, בוכשטעבלעכן פּשט... ס׳טרעפֿט. אַלנפֿאַלס, צי דאַרף מען ניט קוקן אויף אַזאַ, ווי אויף אַ האַלב קראַנקן, וואָס דווקא ווייל ער האָט מורא פֿאַר אַ מעסער, האַלט ער אים, שפּילט זיך מיט אים און שפּיגלט זיך אין אים איבעריקס...
— אַלנפֿאַלס — האָט לוזי ווייטער געזאָגט — צי וואָלט מען דאָ ניט באַדאַרפֿט אויסוואַרטן און ניט כאַפּן פֿאַראורטיילן אַזאַ, וואָס זיין אָפּקערן פֿון גוטן וועג איז געקומען בלויז פֿון אַ גוטער כוונה, ווי משונה דאָס זאָל ניט זיין און אויסזען... אַזוי ווי ס׳מאַכט זיך, ווען מ׳פֿאַרדרייט זיך אין די הויכע דרכים פֿון חקירה, וועלכע טוען ווילד פֿאַרפֿירן, אָבער וואָס מעגלעך היינט, מעגלעך מאָרגן, וואָלט ער זיך צוריק אַליין אַרויסגעדרייט און אַרויסגעפּלאָנטערט פֿון זיין גרייז... מעגלעך, אַז דאָ האָט זיך געפֿאָדערט עפּעס אַ מין האָרה עליונה, אַ דערלויבטונג פֿון אויבן, דורך וועלכער ער וואָלט צוריק געקומען צו דעם, וואָס מ׳דאַרף יאָ, אַזוי ווי ער איז פֿריער, פֿון אַ פֿאַרטונקלונג, געקומען צו דעם, וואָס — ניט...
— אַלנפֿאַלס — האָט לוזי ווייטער געזאָגט — וואָלט מען דאָ באַדאַרפֿט האָבן אַן אַנדער צוגאַנג צו אַזאַ: ניט דעררגזענען, נאָר באַרואיקן, ווי ס׳טוען די אמתע היילער און רופֿאי־חולים, ווען מ׳וויל באמת אַרויסטרייבן אַ קרענק, גיט ווייל ס׳איז אַ קרענק, נאָר כּדי צו דערלייכטערן דעם חולה... ווייל ניט אין דער זינד גייט דאָ, נאָר אינעם זינדיקן, וועלכן מ׳וויל באַפֿרייען פֿון איר, און נישט, ווי מ׳האָט דאָ געטאָן, ווען מ׳האָט געוואָלט היילן אַ קראַנקן ↰ 90 מיט גיסן הייסן גליי אים אויפֿן קאָפּ... קורץ: ער מיינט, די אַלע האַרבע מיטלען, וועלכע די שטאָט האָט אָנגענומען קעגן יענעם, וועמען מ׳האָט גלייך פֿאַרמשפּט און אים זיך ניט געלאָזט באַדענקען, מיינענדיק, אַז מיט שטעקנס שלאָגט מען אַרויס אַ קרענק, בפֿרט מיט אַזוינע, מיט וועלכע מ׳האָט אים געשלאָגן — מיט דעם, וואָס מען האָט אים צוגענומען די פּרנסה און דעם ניסן פֿון מויל, וואָס דאָס האָט גורם געווען, אַז פֿון אָרעמקייט און שלאַפֿקייט — מער פֿון ערשטן, ווי פֿון צווייטן — זאָלן אים די קינדער אַוועקקומען, מיי־ נענדיק, אַז ס׳איז מידי שמים, אַז ס׳איז פֿון זיין ליגן נאָמען אים די שטראָף...
— אַוודאי גידי שמים, אַוודאי פֿון זיין ליבן נאָמען — האָבן זיך איי-ניקע, די ביי ר׳ דודיס טיש זיצנדיקע, פֿון די ערטער אויפֿגעכאַפּט, לוזיך די רייד איבערגעשלאָגן און אים ווי אַרויסגעכאַפּט די ווערטער פֿון מויל — אַוודאי בידי שמים, וואָס דען — ניט?
— ניין — האָט לוזי שוין דאָסמאָל עטוואָס מער דרייסט אַ זאָג געטאָן, — אַוודאי איז ניט ער, לוזי, דער, וואָס האָט די רעכט און דעם מוט צו פֿאַרטרעטן דעם ווילן און דעם מיין פֿונעם רבונו־של־עולם, נאָר אויף וויפֿל ס׳איז אין מענטשנס פֿאַרשטאַנד, מיינט ער, אַז דער רבונו־של־עולם וואָלט דאָ אַנדערש געטאָן, ווי די שטאָט. אַרך אָאים — איז געזאָגט וועגן אים: ער מיינט, אַז יענער וואָלט דאָ זיכער מער געדולד אַרויסגעוויזן.
,— אַזוי מיינט ער? — האָט זיך שוין ר׳ דודי אַליין אַרויסגעכאַפּט אַ זייער אויפֿגערעגטער — אָבער פֿון וואַנען נעמט זיך צו אים דאָס וותרנות אויף אַ פֿרעמדער קעשענע — אויף גאָטס געדולד אָדער אומגעדולד, ווען ס׳האַנדלט זיך וועגן אַזאַ, וואָס קיין כר־ךעת וועט ניט זאָגן, אַז מחילה אָדער אויסוואַרטן איז דאָ שייך... מקלל אלהיס מות ימות — איז בפֿירוש געזאָגט, און ער, לוזי, זעט מען, איז אָט־אָט, אַ האַר גייט אָפּ, גרייט שוין יענעם ריין וואַשן און באַפֿרייען פֿון שולד. איז ווער, פֿרעגט זיך, האָט אים די רעכט געגעבן און פֿון וועמען איז.ער באַפֿולמעכטיקט, פֿון וואָס פֿאַר אַ גדול און פֿון וואָס פֿאַר אַ פֿוסק?
— קיין רעכט — האָט לוזי געענטפֿערט — און פֿון קיינעם ניט באַפֿולמעכטיקט. נאָר אַזוי ווי ס׳האַנדלט זיך וועגן אַ מענטשן, וואָס זיין זעל איז פֿאַרבלאָנדזשעט, און מ׳דאַרף אויסגעפֿינען אַ פֿתח חרטה, אַ טיר פֿון ראַטונעק פֿאַר אים, מיינט ער, לוזי, אַז ס׳איז כּלל ניט קיין אומרעכט, ווען ס׳ווילן דאָס טאָן אויך ניט קיין גדולים.
— דאָס איז איינס, וואָס איז שייך אָט דעם מיכלען. וואָס־זשע געהער דעם, וואָס ר׳ דודי באַשולדיקט, די שיטה, וועלכע האָט אים, כּלומרשט, געגעבן דעם היתר אויף זינד, זאָגנדיק, אַז אַלע אַנדערע שיטות זיינען באַוואָרנט און אויסגעהיט דערפֿון — האָט ר׳ דודי, ווי לוזין דאַכט זיך, אַ טעות — זאָל ער אים מוחל זיין... ווייל אָט האָט זיך די לעצטע צייט געמאַכט דער ↰ 91 פֿאַל מיטן ליעווער — ניט אַבי־ווער, נאָר אַליין אַ גדול, אַ זון און אַ ברודער פֿון גדולים, וואָס האָט אַן ענלעכע מעשה אָפּגעטאָן און איז אַריבערגעלאָפֿן צו די טשערנאָוויצער, וועלכע האָבן זיך מיט אים, ווי באַוואוסט, שטאַרק דערפֿרייט און אים גענומען אונטער זייער שוץ. שטעכנדיק די אויגן פֿון די פֿרומע קעגנער זייערע מיט אַזאַ, ווי דעם, וועמען זיי האָבן אויף זייער זייט אַריינגעקריגן. די זאַך איז אַלעמען באַויואוסט, נישט געקוקט דערויף, וואָס די אייגענע, קרובים, ברודער פֿונעם געטראָפֿענעם האָבן דאָס אַזוי געוואָלט פֿאַרשטעלן און האָבן אַלערליי שיפֿלות געטאָן, מ׳זאָל יענעם צוריק ווידער צו זיך אַריבערציען... ס׳האָט ניט געהאָלפֿן. אַזוי; אַז פֿון דעם איז צו זען, אַז קיינע באַוואָרענישן זיינען פֿאַר קיינעם ניט פֿאַראַן, ווייל הכל כידי שמים, חוץ מיראת שמים — איז געזאָגט, יעדער מענטש האָט די ברירה און קיינער איז פֿאַר קיינעם ניט פֿאַראַנטוואָרטלעך, ניט קיין טאַטע פֿאַר קיין קינד, ניט קיין קינד פֿאַר אַ טאַטן, ניט אויך קיין שיטה פֿאַר די, וועמען זיי ווילן, געוויס, ניט זען פֿון זיך דערווייטערט...
— יא — האָט ר׳ דודי לוזין די רייד איבערגעהאַקט, און מ׳האָפּ געזען, אַז עפּעס איז אים זייער ניט ניהה די. לעצטע מעשה, וואָס לוזי האָט דאָ דערמאָנט, אויף צו באַווייזן דעם היפּוך, וואָס ר׳ דודי האָט באַהויפּטעט — די מעשה מיטן ליאווער, וועלכע האָט אַלע יענעמס נאָכפֿאָלגער, קרובים, ברידער פֿיל עגמת־נפֿשן אָנגעטאָן דערמיט, וואָס די אַפּיקורסישע קעגנער האָבן פֿון יענעמס אָפּטריניקייט געקריגן אַ גאָלדעגע פֿאָן פֿאַר זייער נצחון און גערעכט, אויב פֿון דער גאָטפֿפֿאָרכטיקער מחנה — האָבן זיי געזאָגט — הויכן שוין אַן איבערצולויפֿן צו זיי אַזוינע, ווי דער ליאווער.
— יאָ, האָט ר׳ דודי געזאָגט, און מ׳האָט ווידער געזען, אַז ער וואָלט אַוודאי געווען גערן מען זאָל ניט געווען דערמאָנען יענע זאַכן, וועלכע האָט אַלע גלויביקע פֿון יענעם דור טיף אָנגערירט און פֿון וועלכער ער, ר׳ דודי, אַליין האָט זיך איצט געפֿילט שטאַרק געשלאָגן אין זיינע טענות קעגן לוזין.
— יא — האָט ער אין געדאַנק גענומען זוכן עפּעס גאָר שטאַרקס, מיט וואָס לוזין צו דערלאַנגען, כּדי אָפּצושוואַכן דעם רושם, וואָס יענער האָט געמאַכט אויף אים אַליין און אויף אַלע ביים טיש זיצנדיקע מיט זיין לעצטער קעגנזייטיקער טענה.
— נו, יאָ, איז פֿאַר זיין. שוץ־פּאַרשוין, הייסט עס, האָט ער שוין אַ תירוץ. אויך פֿאַר דער שיטה, מכּלומרשט... אָבער וואָס וועט ער ווייטער זאָגן דערויף, למשל, וואָס איינער זיינער אַ גאָר גאעגטער האָט, ווי מען דערציילט, אַריינגעטראָפֿן אין אַן אָרט, וואָס ער, ר׳ דודי, וויל דאָס ניט דערמאָנען, וויל זיינע ליפּן גיט מטמא זיין. נאָר צום באַדויערן, מוז ער — אין אַ הויז פֿון זנות, פֿץ וואַנען ער איז אַרויס מיט כזיונות און האָט זיך דערנאָך נאָך אַ שיכּורער אין גאָט געוואַלגערט. וואָס וועט ער זאָגן דערויף i ↰ 92 ר fi o וסר נ
— אָט איז אַן עדות — האָט ר׳ דודי אַ ווייז געטאָן אויף יונתן, וואָס איז געשטאַנען הינטערן בענקל פֿונעם זיצנדיק! חשוב, און האָט, ווי געוואַרט, מ׳זאָל אים דערמאָנען, מען זאָל אים אויפֿרופֿן צו דעם, צו וואָס ער האָט זיך, ווייזט אויס, פֿאָראויס צוגעגרייט — צו זיין דער געשוואוירענער עדות פֿון לוזיס לייטס שענדלעכקייט.
— אָט איז אַ מענטש — האָט ר׳ דודי פֿאָרגעזעצט, אָנווייזנדיק אויף יונהן — וואָס האָט אַליין געזען, אָדער געהערט, ווי אַנדערע האָבן געזען — אַלץ איינס....
— יאָ, וואָס וועט ער דערויף זאָגן? — האָבן אַלע ביים טיש דעמאָלט זיצנדיקע אויף לוזין אַזאַ קוק געטאָן, ווי גלייך באַלד־באַלד וועלן זיי זיך נעמען אָפּרוקן פֿון אים, ווי פֿון אַזאַ, אין וועמענס נאָענטקייט ס׳שטעקט סכנה, אָדער אַזאַ, וואָס ס׳טראָגט זיך אַ שלעכטער ריח פֿון אים.
— דערויף? — איז לוזי גרייט געווען צו נעמען אויך אַ וואָרט צו דער פֿאַרטיידיקונג פֿונעם נייעם באַשולדיקטן, פֿון סרולין.
— דערויף... — האָט אים פּלוצלים גענומען אונטערזאָגן שמואַלעקל שלעגער, וואָס איז געשטאַנען אין מיטן שטוב און האָט זיך די גאַנצע צייט אין געשפּרעך, נאַטירלעך, ניט געמישט, נישט פֿאַרשטייענדיק, וועגן וואָס ס׳גייען אַזוינע הויכע רייד צווישן ר׳ דודין מיט לוזין... איצט אָבער, אַז ער האָט דערהערט פֿון ר׳ דודיס מויל אַרויסקומען דאָס יא־פֿאַרשטענדלעכע וואָרט „זנות”, מיט וואָס ס׳ווערט באַשולדיקט איינער פֿון לוזיס נאָענטע — ער ווייסט ניט, ווער — פֿאַר וועלכן לוזי טראָגט, ווייזט אויס, די פֿאַראַנט־ וואָרטלעכקייט; איצט האָט שמואליקל אַוודאי און אַוודאי געוואָלט זען לוזין גערעכט. און דערום, ווען לוזי האָט גענומען אָפּענטפֿערן ר׳ דודין, אַזוי האָט שמואליקל נישט באַמערקט פֿאַר זיך אַליין, אים גענומען אונטערזאָגן מיט מיטגעפֿיל, ווי וועלנדיק, אַז לוזי זאָל״וואָס גיכער אַרויס אויך פֿון דער לעצטער טענה אַ זיגער, אַזוי ווי ער איז אַרויס, זעט אויס, פֿון דער.ערשטער...
— דערויף? — האָט לוזי שוין געוואָלט פֿאַרזעצן... אָבער... אין דער מינוט, ווען ער האָט געוואָלט דאָס צווייטע וואָרט זאָגן, אַזוי האָבן זיך אויף דער שוועל פֿון ר דודים צימער באַוויזן צוויי מענטשן אָנקומען: איינע אַ פֿרוי אין אַ ווינטער־מאַנטל און מיט אַ שאַל אויפֿן קאָפּ — פֿאָרויס, און הינטער איר אַ מאַנצביל, וואָס האָט איר ווי די טריט געהיט און געזען, זי זאָל זיך ניט אָפּשטעלן, זיך ניט אומקוקן, ניט חרטה האָבן און ניט וועלן צוריקגיין.
דאָס זיינען געווען כרכה מיט סרולין, וועלכער האָט זיך אַריינגעשטעלט אין סאַמע דער רעכטער צייט, סאַמע דעמאָלט, ווען מע האָט זיין נאָמען דערמיט, אַקוראַט ווי אין אַ מעשה, ווען ס׳קומט, דער העלד פּונקט ווען מען דאַרף...
— גיי אַריין... גיי צש טיש — האָט סרולי פֿון הינטער ברכהס רוקן איר אונטערגעזאָגט און ווי זי געשטויסן.
ברכה איז אַריין אַ פֿאַרלוירענע: אי בכלל פֿון ר׳ דודיס שטוב און פֿון דער רבגישער לופֿט- צו וועלכער זי איז ניט געווען געוואוינטאַ אי בפֿרט, ווען זי האָט פּלוצלינג דערזען אויך יונה שענקער צווישן די פֿארזאַמלטע און האָט דערפֿילט, אַז — צי זי וויל, צי גיט — וועט זי דאָ מוזן קומען מיט אים אין אַ צוזאַמענשטויס, ניט געוואונטשן.
הא, ברכה: — האָט זיך ביי יונתן אויך דאָס מאָל שטיל, אומוויליק אַרויסגעכאַפּט אַ רוף, ווי צו אַ גוט־באָקאָנטער... און ווי באַלד ער האָט שוין דערמאָנט איר נאָמען, אַזוי האָט ער שוין, אגב, געמיינט איר גיבן אָנצוהערן, זי זאָל וויסן, וואו זי געפֿינט זיך און ווי זיך צו האַלטן אין זייער ביידנס אינטערעסן.
— האַ, יונה: — האָט אויך ברכה אַ זאָג געטאָן מיט הנאה, ווי ווען מ׳דערזעט אַן אייגענעם צווישן ניט אייגענע, צווישן וועלכע מ׳פֿילט זיך געדריקט און כּלל ניט געהויבן.
זי האָט זיך אויך געוואָלט אַ לאָז טאָן צו אים, ווי צום איינציקן נאָענטן אין אָט דער פֿרעטרער סביבה... אָבער זי האָט זיך באַלד אָפּגעהאַלטן דאָס צו טאָן, ווייל באַלד האָט ר׳ דודי זיך אַ ווענד געטאָן צו איר — ניט צו איר, נאָר ווי צו איר קאָפּ אַריבער — און אַ פֿרעג געגעבן:
— וואָס האָט זי געוואָלט, דאָס ווייבל?
— יאָ, וואָס געוואָלטו — האָבן די אַרומיקע ביי ר׳ דודיס טיש אים געהאָלפֿן פֿרעגן אָן ווערטער, בלויז מיט גליקן.
ברכה איז געבליבן אָן לשון...
— כ׳כין אַן ערלעך ווייבל — האָט זי נאָר באַוויזן אַרויסשטאַמלען און מער פֿון וואָרט „ערלעך, איז איר פֿון האַלדז נישט געגאַנגען.
— איז וואָס האָט זי געוואָלט, און צוליב וואָס האָט מען זי געבראַכט?
— האָט ר׳ דודי אַ .קוק געטאָן צו סרולין, וואָס האָט זיך געהאַלטן הינטער איר רוקן און מ׳האָט געזען, אַז ביידע האָבן זיך צוליב איין ענין אַהער אַריינגעשטעלט.
— רבי, דאָס איז די — האָט זיך יונה אַריינגעמישט, נעמענדיק אַ וואָרט פֿאַר דער פֿאַרלוירענער ברכה — וואָס אין איר הויז האָט אַריינגעטרא5ן אָט דער, וועמען מ׳האָט אָקאָרשט דאָ דערמאָנט; דאָס איז זי די באַלעבאָסטע פֿונעם הויז, און אָט איז ער — האָט ער אָנגעוויזן אויף סרולין.
— איך! — האָט סרולי, צו אַלעמענס פֿאַרוואונדערונג, דאָס וואָרט „איך, אַרויסגעזאָגט אָן בושה — און דאָס האָב איך זי געבראַכט, זי זאָל דערציילן די מעשה כהוויה, און אויך — וואָס פֿאַר אַ שייכות ס׳האָבן געהאַט צו אָט ↰ 94 דעם אַלעם אָט אַזוינע, ווי אָט דער — האָט סרולי צוריק מיט אַ האַנט אָנגעוויזן אויף יונהן.
— ערו — האָט ר׳ דודי אַ פֿרעג געטאָן, קוקנדיק צעמישט אויף יונהן.
~ יאָ. אָט די יונהס, אָט די זונות! — האָט זיך סרולי מיט אַ שאַרף וואָרט אַרויסגעכאַפּט. שוין גאָרניט אָנשטענדיק, אין דער אָנוועזנהייט פֿון אַלע די, וואָס האָבן זיך ביי ר׳ דודין פֿאַרזאַמלט.
— וואָס טוט זיך דאָ? — האָט ר׳ דודי אַ צעטומלטער אַ געשריי געטאָן, אויף וויפֿל זיין אַלט־רבניש קול האָט אים דערגרייכט.
— ווער איז דער ייד? — האָט ער זיך אַ ווענד געטאָן צו לוזין פֿון צעטומלונג.
— דאָס איז דער, וועמען איר האָט נאָר וואָס דערמאָנט, און וואָס האָט געבראַכט אַן עדות פֿון זיין אומשולד.
— ברכדאַ! — האָט זיך פּלוצים דאָ דערהערט אַ קול פֿון שמואַלעקל שלעגער, וואָס איז געשטאַנען די גאַנצע צייט אין דער זייט, אַ שווייגנדיקער. ער האָט צוערשט אויסגעהערט די באַשולדיקונג פֿון ר׳ דודין; דערנאָך, ווען ער האָט דערזען ברכהן מיט סרולין, האָט ער פֿאַרשטאַנען, וועמען מען מיינט מיט דער באַשולדיקונג — אַז סרולין, און דעמאָלט, ווען ער האָט ווידער דערזען, ווי אַזוי סרולי טרעט אַרויס פֿעסט, באַשלאָסן און בטוח, האָבנדיק אויף זיין זייט אָט די ברכה, וועלכע ער האָט אַליין מיטגעבראַכט — אַ סימן, אַז ער איז רואיק און גלויבט זיך ריין וואַשן פֿון יעדער חשד; דערזעענדיק דאָס אַלץ, און מורא האָבנדיק, אַז יונה, ווי ברכהס אַ גוט־באַקאַנטער, זאָל דאָ ניט וועלן ווירקן מיט דעם, וואָס ער וועט אָנשרעקן ברכהן, אַז ער וועט זיך מיט איר שפּעטער אָפּרעכעגען, אויב זי וועט גיין קעגן אים — האָט ער אויסגעשריען:
— ברכה, זאָג דעם אמת!... דעם אמת זאָג: ... האָב קיין מורא ניט... כ׳הייס; איך, שמואַלעקל שלעגער!
— איך בין אַן ערלעך ווייבל — האָט ווידער ברכה גענומען זאָגן. ווייגענדיק, ווייל זי האָט זיך דערזען צווישן פֿיל פֿייערן: צווישן איר באַקאַנטן יונתן, דעם אומבאַקאַנטן סרולין און אויך שמואַלעקלען, וואָס זי האָט אים, ווייזט אויס, אויך געקענט און געוואוסט זיין כּוח, ווען ער שטעלט זיך איין פֿאַר עמעצנס צד, צום גוטן אָדער צום שלעכטן.
— רבי, כ׳בין אַן ערלעך ווייבל... ס׳נאָר מיין פּרנסה אַזאַ... כ׳זאָג, ווי דער אמת איז... אָט דער ייד — האָט זי אָנגעוויזן אויף סרולין — איז געקומען אַ באַטרונקעגער פֿון אים, פֿון יונהן — האָט זי אַן איבערגע־ שראָקענע געקוקט אויף דעם, וועמענס נאָמען זי האָט צולעצט אָנגערו6ן.
— האַ! — האָט יונה אַ ברום געטאָן פֿון פֿעם, וואָס גרכה האָט זיין אָנצוהערעניש נישט פֿאַרשטאַנען, אָדער נישט געוואָלט פֿאַרשטיין, און האָט דאָ דערמאָנט זיין נאָמען ניט צום גוטן.
ס׳האָט געדאַכט, אַז אָט־אָט איז ער גרייט זיך אַ לאָז טאָן און אָנ־
פֿאַלן אויף איר, און דערפֿאַר, האָט מען געזען, האָט זי, קוקנדיק אויף אים, ווי דעם קאָפּ אין די אַקסל אַריינגעצויגן !ון מורא.
יאָ, זי איז געווען, ווי געזאָגט, צווישן פֿיל פֿייערן: פֿון איין זייט, דאָס אַריינטרעפֿן צום רב און צווישן אַזוינע לייט, וואָס קערן זיך אָן נאָענט מיט גאָט, פֿאר וועמען זי, כרכה, האָט מורא, נישט געקוקט דערויף, וואָס איר פּרנסה איז גאָרניט קיין געמלענע: פֿון דער צווייטער זייט, די מורא פֿאַר אַ יונתן, וואָס, ווי ס׳ווייזט אויס, האָט ער איר און זי אים נישט איין מאָל ניש־ קאשע פֿון אַ פֿאַרדינסטל צוגעשאַרט און וואָס זי וואָלט אַוודאי גערן געוואָלט פֿאַר אים יוצא זיין און נישט שטעלן זיך פּאַפּערעק זיינע געשעפֿטן; היינט, ווידער, אָט דער שמואליקל, וואָס איז, ווייזט אויס, עמעצענס אַ צווייטנס צד, נישט יונהס, פֿון וועמען מ׳קאָן אויך אַמאָל אַריינקריגן אַ טובה אָדער אַ רעה, ווי פֿון אַזאַ, וואָס איז פֿעאיק אויף ביידע... און גאָר צולעצט, אָט דער סרולי, וואָס האָט זי היינט צוויי מאָל באַזוכט און דאָס ערשטע מאָל איר די מטבע דערלאַנגט, און ביידע מאָל ביי איר געפֿאָדערט, וואָס אים קומט — דעם אמת, וואָס אויב ניט, אויב זי זאָגט זיך אָפּ פֿון אים צו זאָגן, איז ער, ווי ס׳זעט אויס, אויך אַ בעל־יכולת, וואָס קאָן זיך אָפּרעכענען דערפֿאר, ווי געהעריק. פֿון דעם אַלעם האָט זיך איר גענומען מישן דער קאָפּ, און אומקוקנדיק זיך 'אין אַלע פֿיינטלעכע און קעגנזעצלעכע זייטן, האָט זי קיין אַנדער אויסוועג ניט געזען, ווי נאָר צו זאָגן דאָס, וואָס איז איר געווען אַמלייכטסטן — דעם אמת, וועלכער זאָגט זיך גלאַט, אַן אָנשטרענגונג, אָן דרייען מיטן צונג, און אָן צו דאַרפֿן פֿאַרשטעלן עפּעס אונטער דער פּאָלע.
— רבי: — האָט זי אויסגעשריגן — און מיט דער מויד האָט ער גאָר־
ניט געטאָן. מחמת ער איז געווען שיכּור... ער האָט זי ניט אָנגערירט... ער האָטיזי געלאָזט קאַלט...
— מלך!!! — האָט ר׳ דודי, אויסער זיך, אַ געשריי געטאָן, רופֿנדיק זיין משרת, מלך דעם לאַנגן צו הילף, ווען ער האָט דערהערט די לעצטע כרכהס ווערטער, פֿון וועלכע ער האָט זיך גענומען אָפּשאָקלען, גלייך ווי שרצים וואָלטן אויף אים אומגעקראָכן.
— אוי לאותה בושה — האָבן זיך אים די הענט אַראָפּגעלאָזט פֿון , אָנמאַכט.
— וואָס טוט זיך דאון — האָט ער זיך ווידער אַ כאַפּ געטאָן.
— יאָ, וואָס: — האָבן אַלע ביים טיש זיצנדיקע אים אונטערגעהאָלפֿן, אליין אויך פֿארלוירענע פֿונעם פֿארגעקומענעם.
— המערת פּריצים — אַ גנבֿים־לאָך ביי מיר? — האָט ר׳ דודי, לסוף, אויסגעשריגן, ווי ניט מיט זיין קול. — גייט אייךן — האָט ער ווי מיט אַ זיך־מיאוסנדיקער האַנט אָנגעוויזן אויף ברכהן, אויף שמואַלעקלען, אויף סרולין און אויך אויף יונתן, וואָס כאָטש ער איז געווען אַ מער היימישער, האָט זיך אָבער ר׳ דודיס צוטרוי צו אים אָפּגעטאָן,' דערזעענדיק אים אַ שותּף צו דעם, וואָס האָט געבראַכט בושה־שאַנד אין זיין הויז.
— זעט: — האָט ער זיך מיטאַמאָל אַ קערעווע געטאָן צו לוזין, וועלכער איז די גאַנצע צייט געזעסן אַןאונטערגערימענער, געפּלעפֿט פֿונעם נבזהדיקן האַנדל, צו וועלכן מען האָט אים צוגעצויגן.
— זעט, צו וואָס איר האָט דערבראַכט * צו שאַנד, צו זנות און צו דאַרפֿן האָבן צו טאָן מיט אַזוינע, וואָס ניט זיי זיינען דער חייב אין דעם, וואָס זיי טוען, נאָר די, וואָס שטייען ביי זיי בראש... — איר, איר, לוזי מאַשבער...
— און מיר — איך און אַלע דאָ פֿאהאָמלטע — זיינען אייך מהרה ומודיע, אַז שטאָט וועט ניט שווייגן, שטאָט וועט אויף קיינעמס פֿבוד ניט קוקן, ווער דער שולדיקער זאָל ניט זיין, וואָס פֿאַר אַן אָרט ער זאָל ניט פֿאַרנעמען און מיט וועמען ער זאָל זיך ניט אָנקערן... אַש יצאה — אַ פֿייער האָט זיך צעפֿלאַקערט און מ׳דאַרף דאָס זען לעשן מיט אַלע מעגלעכקייטן, וואָס שטאָט פֿאַרמאָגט: ביז אַרויסטרייבן פֿון שטאָט, ביז איבערגעבן אין גויישע הענט און ביז אַפֿילו מתיר דם זיין! — האָט ר׳ דודי שוין געשריגן העכער, ווי זיין קול האָט אים דערלויבט.
— יאָ, אַפֿילו מתיר דם זיין, — האָבן אים אַלע ביים טיש זיצנדיקע אונטערגעזאָגט, און באַזונדערס יונה, וואָס ר׳ דודיס לעצט וואָרט איז אים זייער געווען צום האַרצן...
— יונה; — האָט זיך ווידער דערהערט אַ געשריי פֿון שמואלקעל שלעגער, וואָס האָט פֿאַרשטאַנען דעם באַטייט פֿון „מתיר דס׳; און אויך צו וועמען מ׳וויל דאָס אָנווענדן — אַז צו די לוזי־לייט, און מען האָט דערזען, ווי זיין בעלמעוואַטע אויג האָט זיך אים ווילד צעבלינצלט, ווי גרייט זיך וואַרפֿן אין געשלעג מיט דעם, וועמענס נאָמען ער האָט אָקאָרשט אָנגערופֿן:
— יונה, כ׳בין נאָך ניט געשטאָרבן — איך, שמואַלעקל!... וועסט דאָ האָבן צו טאָן מיט מירן...
— שווייג, דון — האָט יונה אים, ווי באַזייטיקט און מיט דער האַנט אַוועקגעמאַכט זיין באַדייטונג, זיין ווערט און זיין כּוח אין קריג.
— גייט אייך: גייט אייך! — האָט, לסוף, ר׳ דודי אַ געשריי געטאָן אי צו יונתן, וואָס האָט כּלומרשט, געהאַלטן זיין צד, אי אויך צו זיין קעגנער, שמואַלעקלען, אי צו ברכהן און סרולין, אַז אַלע זיי, הייסט עס, זאָלן זיך וואָס גיכער פֿארנעמען און פֿארלאָזן זיין שטוב, וועלכע איז פֿון זיי פֿאַרפֿעסטעט.
— אַון אייך — האָט ער זיך גאָר צום סוף אַ ווענד געטאָן צו לוזין, שוין אַן אויסגעשעפּטער, אי פֿון פֿריעריקן שטילן געשפּרעך צווישן אים און יענעם, און אי אויך דערנאָך פֿון זיינע אויפֿגעבראַכטע אויסגעשרייען — און אייך, לוזי מאַשבער, וואָרן איך נאָך אַמאָל, אין נאָמען פֿון קהל, אַז איר זאָלט געדענקען, אַז שטאָט וועט ניט שווייגן און וועט זען אויסראָמען דעם חרם.
— וואָסער חרם? — האָטילוזי געפּרואווט אַ וואָרט אַריינשטעלן צו זיין פֿאָרטיידיקונג — ער, האָט ער אַ ווייז געטאָן אויף סרולין — האָט דאָך עדות.
— עדות י! — אַזוינע — האָט ר׳ דודי אויף ברכהן אַ ווייז געטאָן, — זיינען פּסול לעדות, אַזוינע זיינען אַ שאַנד אין ישראל, און נאָר אַזוינע ווי די אייעריקע, און אפֿשר אויך ער אַליין, קאָנט געגנען אַ היתר אויף אָנקערן זיך מיט זיי אייגענע...
— וואָס? !— האָט לוזי גענומען שטאַמלען.
— וואָס האָט געזאָגט ר׳ דודי? — האָט סרולי פֿון זיין אָרט, וואו ער איז געשטאַנען, ווי פֿון אַ קייט זיך אָפּגעריסן, און מ׳האָט געזען, אַז אויב עמעצער, אָדער עפּעס, וועט אים איצט ניט אָפּהאַלטן, אַזוי וועט ער, קומענדיק פֿאַר ר׳ דודין אים לאָזן הערן אַזוינס, וואָס ניט נאָר ר׳ דודי אַליין, נאָר אַלע דאָ אין שטוב פֿארזאַמלטע, און אַפֿילו די ווענט אין שטוב, וועלן זיך דאַרפֿן שעמען...
יאָ, דערביי האָט עס געהאַלטן ־ אָט־אָט האָט דאָס געזאָלט געשען. נאָר אין דער מינוט האָבן זיך אומגעריכט אויף דער שוועל פֿון ר׳ דודיס שטוב באַוויזן צוויי נייע מענטשן, צוויי פֿרויען — ביידע אין ווינטער אָנגעטאָן, אין מאַנטלען און אין קאָפּ־טיכלעך, און ווי נאָר מ׳האָט אויף זייער הלבשה אַ קוק געטאָן, אַזוי האָט מען גלייך דערקענט דעם גראַד, צו וועלכן זיי. געהערן, אַז צו די רייכע, גאָר רייכע...
דאָס זיינען געווען די אונדז שוין פֿון לאַנג באַקאַנטע גיטעלע, משה מאַשבערס ווייב, מיט איר טאָכטער יהודית, וואָס זיינען נאָר וואָס צום רבס שטוב מיט אַ פֿורל צוגעפֿארן — נישט פֿון דער היים, נאָר פֿון דער קללה־ גאַס, וואו לוזי האָט געוואוינט, און וואָס קומענדיק אַהין, און זיך דערוואוסט, אַז ער איז ניטאָ און אַז מ׳האָט אים אַוועקגערופֿן צום רב, האָבן זיי פּאַר־ קערעוועט און געהייסן אַהער־פֿארן.
דאָס איז געווען נאָך לעצט־שווערע טעג ביי משה מאַשבער; נאָך דעם ווען ער האָט אין געהיים אָפּגעשלאָסן דעם געוויסן אָפּמאַך מיט סרולי גאָל, ווי אויך אַנדערע ענלעכע אָפּמאַכן, וועגן וועלכע ס׳איז ניט דאָ דאָס אָרט צו דערציילן! אָבער דער עיקר נאָך דעם, ווי אין די זעלבע טעג איז קלאָר געוואָרן פֿון די וויזיטן פֿון איינצלנע דאָקטוירים, ווי אויך פֿון גאַנצע קאָנסיליומס, וועלכע מ׳האָט איינגעלאַדן, אַז די לאַגע פֿון זיין קראַנקער טאָכטער ↰ 98 נחמהקע איז אָן האַפּענונג, און אַז אירע טעג, און מעגלעך אויך שעהן, זיינען געציילטע...
אָט דעמאָלט, ווען גיטעלע, משה מאַשבערס ווייב, האָט פֿון צער שוין אָפֿט געזען איר קראַנקער טאָכטערס אַלקער אויסמיידן, און משה מאַשבער איז, מחמת דעם זעלבן טעם, אַלע מאָל אַריין אין אַלקער, און באַלד ווידער געוואָלט אַרויס פֿון דאָרט, אָבער ער האָט ניט געקאָנט, מחמת די טאָכטער האָט אים פֿארהאַלטן, האָט זיין האַנט ניט אַרויסגעלאָזט, פֿרעגנדיק אַלע מאָל דאָס זעלבע: „טאַטע, אויף וועמען לאָזט דו מיך איבערי... שטיי לעבן מיר, זיי מיט מיר, לאָז מיך ניט אַליין...” און משה מאַשבער האָט אַלע מאָל, ווען ער האָט דאָס דערהערט, מיט טרערן זיך באַוואַשן און אַ פֿולן גאָרגל פֿארשטיקטע כליפּעריי געהאַט...
אָט דעמאָלט — און דאָס איז געווען יענעם אויפֿדערנאַכט, וועגן וועלכן מיר האָבן נאָר וואָס דערציילט — האָט גיטעלע אָפּגערופֿן אין אַ זייט איר עלטערע טאָכטער יהודית און איר אַ זאָג געטאָן אַ פּאָר ווערטער אויפֿן אויער... זיי האָבן זיך ביידע באַלד אָנגעטאָן, און אַזוי ווי זיי האָבן געהאַט שטיין גרייט אַ פֿורל פֿארן טויער, אַזוי זיינען זיי גלייך אַרויס און זיך געהייסן פֿירן אויף דער „קללה” לויט אַ געוויסן אַדרעס.
דאָס אָרט, וואו לוזי האָט געוואוינט, האָט זיך היטעלע דערפֿרעגט ביי איר מאַן משהן, וועלכער האָט איר פֿריער מיט אַ פּאָר טעג, אגב, איבערכאַפּנדיק, דערציילט, אַז די לעצטע צייט האָט ער, אין ענגעניש, שוין נישט איין מאָל לוזין באַזוכט און זיך מיט אים איבערגעבעטן... אויף וויפֿל גיטעלע האָט דעמאָלט געקאָנט הנאה האָבן, האָט עס איר הנאה געטאָן, ווייל כאָטש זי האָט זיך זייער און זייער געבויטיקט אין טרייסט און אין אַזאַ, פֿאַר וועמען זי זאָל איר אָנגעווייטיקט האַרץ אויסגיסן; און ווער איז דען מער מסוגל דערויף, אויב ניט לוזי, וואָס ווען זי וואָלט אים דערזען אין איר נאָענטקייט, וואָלט איר גלייך לייכטער געוואָרן און ס׳וואָלט פֿון איר אַראָפּ אַ שווער־דריקנדיקער שטיין. יאָ, ווער?... און דאָך האָט זי ביז איצט אַפֿילו זיין נאָמען ניט דערמאָנט, האַלטנדיק, אַז ווי באַלד משה האָט מיט אים איבערגעריסן, איז ניט איר זאַך זיך אַריינמישן און זיך אַריינלייגן אין שלום.
איצט אָבער, ווען זי האָט זיך דערוואוסט, אַז די פֿאַרבינדונג צווישן די ברידער איז ווידער אויאָגעשטעלט; איצט אויך, ווען ווי שוין אויבן געזאָגט, איז שוין דער מלאך־המוות אויף איר טאָכטערס שוועל געשטאַנען? איצט, אַז אַלץ, וואָס אַ מוטער איז פֿעאיק צו טאָן פֿאַר איר קינד, האָט זי אָפּגעטאָן און ס׳האָט ניט געהאָלפֿן: אַז אַלץ, וואָס מ׳האָט געקאָנט צעטיילן אָרעמעלייט פֿון איר קראַנקער טאָכטערס זאַכן, ווי שיך, קליידער — איז שוין צעטיילט געוואָרן: אַז אין אַלע מעגלעכע שולן און קלויזן איז שוין געשענקט געוואָרן געלט אויף ליכט און אויף משקה, מ׳זאָל אויף איר טאָכטערס געזונט בעטן; ↰ 99 אַז מ׳האָט שוין קברים געמאָסטן און, לסוף, אויך דער קראַנקער דעם נאָמען געניטן, און ס׳האָט ווייטער ניט געהאָלפֿן...
אָט דעמאָלט האָט זיך גיטעלע דערמאָנט אין איר לעצטן אָנהאַלט, אין לוזין... און נישט ווייל זי האָט געגלויבט, אַז ער וועט באַווייזן אַ מופֿת, אָדער אַז זיין תּפֿילה וועט זיין מער אָנגעגומענער, ווי איר אייגענע, אָדער ווי די תּפֿילות פֿון אַנדערע, גאָר פּשוט דערפֿאַר, ווייל זי האָט געוואָלט האָבן איינעם, צו וועמען זי זאָל קאָנען קומען מיט אירע געבראָכעגע טענות, און ווי אַ קינד צו אַ טאַטן — מיטן פּנים צו זיין ברוסט צופֿאַלן.
אַז זי האָט זיך פּלוצים באַוויזן אין ר׳ דודיס שטוב, סאַמע דעמאָלט, ווען ר׳ דודיס כעס איז דערגאָנגען דערצו, אַז ער האָט זיך ניט אָפּגעשטעלט פֿון אַזוי ווילד צו מבייש זיין לוזין, ווי מיר האָבן דערציילט; אָט דעמאָלט, אַז זי האָט זיך באַוויזן מיט איר טאָכטער אויף דער שוועל, אַזוי זיינען אַלע מיט אַמאָל אַנטשוויגן געוואָרן; ר׳ דודי מיטן כעס אין מויל, לוזי מיט זיין פֿאַרשטומטער פֿראַגע אויף די ליפּן, סרולי מיטן אימפּעט, מיט וועלכן ער האָט זיך אַ לאָז געטאָן צו ר׳ דודין, ווי אויך אַלע אַנדערע, וועלכע זיינען — ווער ביים טיש געזעסן און ווער — אין מיטן שטוב געשטאַנען, יעדערער, וועמעס צד ער איז ניט געווען — אין זיין פֿאַזע, ווי פֿאַרגליווערט... און אַז גיטעלע, וואָס איז אַריין פֿון פֿינצטערן דרויסן האָט, זיך איינקוקנדיק אין דער שטוב־שיין, דערזען צווישן איבעריקן עולם דעם, צו וועמען זי האָט געצילט און געגאַרט דערזען — לוזין, אַזוי האָט זי זיך אַ לאָז געטאָן מיט אַ גיכערן שפּאַן צו אים; נאָר איידער זי האָט צו זיין אָרט דערגרייכט, האָט זי זיך פֿאַרכאַפּט און זיך אַ ווענד געטאָן צום אויבנאָן פֿון טיש, וואו ר׳ דודי האָט זיך געפֿונען, און אויך צו די איבעריקע ביים טיש — אויך רבנים און אויך, ווי ס׳זעט אויס, חשובע — זיך געווענדט און אויסגעשריגן:
— יידן, רבנים!
— לוזי! — האָט זי זיך אָבער באַלד איבערגעריסן און איז אַרויס מיט איר וואָרט צו דעם, צו וועמען זי האָט דער עיקר באַדאַרפֿט האָבן, און וואָס צוליב אים איז זי אַהער געקומען.
מ׳האָט איר געוואָלט דערלאַנגען אַ 'בענקל, ווען מ׳האָט געזען, אַז זי איז געקומען מיט אַ בראָך, וואָס וועט איר ניט דערלויבן צו קאָנען בלייבן שטיין פֿאַרן רב, ווי ס׳פֿירט זיך... גיטעלע אָבער האָט אַוועקגעקוקט פֿונעם בענקל און עס מיט דער האַנט אַוועקגעמאַכט.
— לוזי־קרוין — האָט זי אויסגעשריגן — גאָטס צאָרן איז אויף אונדז... נחמהקע, דער יונגער כוים, ווערט אונדז פֿאַרשניטן... יידן, רבנים, בעט פֿאַר מיר, בעט פֿאָר משה מאַשבערס טאָכטער, וואָס איז אַ חולה מסוכן...
ביי אַלעמען זיינען די פּנימער ערנסט געוואָרן, ווען מ׳האָט זיך דערוואוסט, ווער דאָס איז — אַז משה מאַשבערם ווייב, און דערהערט, וואָס פֿאַר אַ צרה ס׳האָט זי געבראַכט אַהער. און אייניקע ביים טיש זיצנדיקע האָבן מיט מיטגעפֿיל די אויגן אַראָפּגעלאָזט און אָנטיילנעמענדיק, אַרויסגעמורמלט * אַזוי... אַזוי... משה מאַשבערס טאָכטער... דער אויבערשטער זאָל העלפֿן..?
— לוזי? — האָט זיך גיטעלע דעמאָלט נאָך אַמאָל אַ ווענד געטאָן צו לוזין, נישט קוקנדיק מער אויף קיינעם, גלייך קיינער איז אין שטוב ניטאָ — דו פֿאַרסט מיט מיר מיט: אַ פֿורל וואָרט אויף אונדז אונטן... און דער בזיון — האָט זי זיך געכאַפּט און דערמאָנט אינעם קריג, וואָס איז אַמאָל פֿאָרגעקומען צווישן לוזין מיט איר משה, ווי מיר געדענקען, ביי איר אין שטוב — און דעם בזיון, וואָס משה האָט דיר אָנגעטאָן, דאַרפֿסטו נישט געדענקען, ווייל ס׳שטייט צו דיר ניט צו קי\ן בזיון... פֿון קיינעם נישט, לוזי? — האָט זי צוגעגעבן, גלייך זי וואָלט געפֿילט, אַז אויך דאָ, ערשט, פֿאַר איר אָנקומען, איז ער נאָך אַמאָל פֿון עמעצן באַליידיקט געוואָרן אומפֿאָרדינט.
— יאָ, גיטעלע, כ׳פֿאָר... אַוודאי פֿאַר איך... — האָט לוזי אַ זאָג געטאָן, און אַלע אַרום, סיי אַליין ר׳ דודי, סיי די, וואָס האָבן זיך געפֿונען ביי זיין טיש אויסגעזעצט, האָבן מיט פֿאַרוואונדערונג דערזען, מיט וואָס פֿאַר אַ פֿאַרערונג גיטעלע האָט זיך באַצויגן צו לוזין, וואָס כאָטש ער איז איר אַזאַ נאָענטער קרוב, דאָך שטייט זי פֿאַר אים, ווי מיטן קאָפּ געבויגן.
ס׳איז דעיוט דער בזיון, וואָס ר׳ דודי האָט לוזין אָנגעטאָן דערמיט, וואָס ער האָט אים אויסגעוואָרפֿן אַזאַ זאַך, וואָס מ׳וואַרפֿט ניט אויס קיין ערגסטן
— איצט, נאָך גיטעלעס פֿאַרערנדיקער באַציאונג צו לוזין, ווי צערינען און אויס געוואָרן, און ווי גיטעלע האָט דאָ נאָר וואָס געזאָגט: צו אים ניט צוגעשטאַנען...
נישט נאָר ר׳ דודי אַליין האָט זיך איצט געפֿילט אַ ביסל נישט ווי ס׳געהער צו זיין, נישט געהויבן און אַ ביסל שולדיק פֿאַר לוזין, נאָר אויך אַלע ר׳ דודיס מקורבים האָבן געהאַט דאָס זעלבע געפֿיל, און אַפֿילו ביי אַזאַ, ווי אַ יונה, האָבן זיך די הענט אַראָפּגעלאָזט פֿון צו וועלן יענעם עפּעס שלעכטס טאָן, אַפֿילו ווען ער וואָלט איצט געקריגן אַ דערלויבעניש פֿון וועמען ער דאַרף... יאָ, ווייל אויף וויפֿל אַזאַ פּאַרשוין קאָן האָבן דרך־ארץ פֿאַר איינעם, וואָס כאָטש ער איז אויף אים אָנגעשטויסן רופֿט דאָך יענער ביי אים אַרויס מער אַכטונג, ווי צו זיך אַליין — אויף אַזוי פֿיל האָט לוזי טאַקע ביי אים אַרויסגערופֿן.
דער זייטיקער עולם האָט גלייך נאָך גיטעלעס אויסרופֿן, געווענדט צו לוזין, זיך גענומען פֿון שטוב אַרויסרוקן. צו ערשט ברכה, וואָס איז נישט ↰ 101 באמערקט פֿון קיינעם, אָן אַ זיי־געזונט, פֿון רבס שטוב אַרויס און פֿאַרשוואונדן: דערנאָך אויך שמואַלעקל, וועלכער האָט באַקומען אַ וואוגק פֿון סרולין, אַז אויך ער קאָן גיין, ווייל זיין שליחות איז פֿאַרענדיקט, און ווייל ער, שמואַלעקל, אַליין, האָט אויך פֿון זיין זייט, געזען, אַז יונה וועט איצט, נאָך דער נאָר וואָס פֿאָרגעקומענער סצענע, שוין קיין יונהשע שטיק נישט וועלן אַרויסווייזן, און ער האָט דערום דערפֿילט אויך זיין אייגענעם שלעגערשן אימפּעט אָפּגעקילט, געלאָשן און נישט צום געברויכן.
ער איז אויך אַרויס, און נאָך דעם, ווי לוזי האָט זיך אויפֿגעהויבן פֿון זיין זיץ־אָרט און האָט זיך האַלב־יא, האַלב־ניט אָפּגעזעגנט מיט ר׳ דודין און מיט די אַרומיקע, האָט ער, אין דער באַגלייטונג פֿון גיטעלען און יהודיתן איר טאָכטער, די שטוב פֿאַרלאָזט. אויך סרולי איז אים נאָכגעגאַנגען. און אַז מ׳איז אַרויס פֿון רב און מ׳איז אַראָפּגעקומען צום פֿורל, וואָס האָט די גאַנצע צייט אין דרויסן געוואַרט, האָבן צו ערשט לוזי מיט די פֿרויען פֿאַרנומען זיין־פּלעצער, און דערנאָך האָט לוזי אַ ווייז געטאָן אויף סרולין, אַז אויך ער זאָל זיך זעצן און פּלאַץ פֿאַרנעמען.
און אָט דעמאָלט האָט לוזי, נאָך אַזאַ לאַנגער צייט נישט־זיין און נישט באַזוכן זיין ברודערס שטוב. זיך דאָרט נאָך אַמאָל איצט באַוויזן... אויף וויפֿל אין יענער שטוב איז דעמאָלט מעגלעך געווען פֿאַרגעניגן צו האָבן, האָט מען געהאַט... מ׳האָט אים גלייך אַריינגעפֿירט צום חולה, וואוהין אַלע האָבן זיך פֿאַרזאַמלט, ווי גלייך מ׳וואָלט געוואַרט אויף הילף און אויף גענעזונג פֿון אים.
ווען ער האָט דערזען די האָפֿענונגסלאָזע לאַגע פֿון חולה, איר פּנים — פֿאַרענדערט, די באַקן־ביינער — פֿאַרשפּיצט, ערד ביי די נאָזלעכער, און אַז דער אָטעם קומט איר אַרויס מיט אַ כריפּ, און אָפֿט פֿעלט ער איר אויס און זי זוכט אים און וויל אים אויפֿכאַפּן, ווי אַ פֿיש אַליף דער טרוקן; זעענדיק דאָס אַלץ, האָט ער געטאָן, ווי מ׳טוט אין אַזוינע פֿאַלן ־ קיין סימן פֿון באַאומרואיקונג נישט אַרויסגעוויזן, נאָר פֿאַרקערט, זיך געהאַלטן אַזוי, גלייך ער קוקט אויפֿן חולה, ווי אויף אַלע איבעריקע, אָן חידוש און אַן אויסטיילן זי צום ערגערן, ווי ווען מ׳קוקט אויף אַ מענטשן, וואָס איז אין סכנה.
אויף אַ וויילע האָט אָט די לוזיס האַלטונג דעם חולה טאַקע פֿאַרגרינגערט. ווייל ווי שווער און באַרג־אַראָפּ זי האָט די מאַסע פֿון אירע לעצטע טעג ניט געצויגן, איז אָבער דאָך, ווען זי האָט דערזען פֿאַר זיך דעם, וואָס זיין אָנקומען און ווייזן זיך אין איר פֿאָטערס שטוב האָט אַלע מאָל געשאַפֿן יום־טוב, האָט דאָס אויף איר אַזוי גענעזנדיק געווירקט, אַז זי האָט אַ וויילע אין איר קרענק פֿאַרגעסן — אין אַזאַ זאַך, ווי אַז געוויינטלעכער אַטעם איז ביי איר אַ זעלטנהייט און אַ גליקלעכער אויסנאַם.
מ׳האָט פֿאַרבראַכט ביים חולה, וויפֿל ס׳האָט זיך געלאָזט און אַפֿילו מער, ווי ס׳האָט זיך געלאָזט. מ׳האָט גערעדט אַ קליין ביסל, צוליב יוצא וועגן, פֿון איר אַליין, אָבער מער פֿון זייטיקע זאַכן, פֿרי זי צו צעשטרייען און נישט אַרויסווייזן קיין באַזונדערע באַזאָרגטקייט פֿון איר קרענק.
יאָ, לוזי איז, ווי געזאָגט, גלייך נאָך זיין אָנקומען אין חולהס אַלקער אָפּגערופֿן געוואָרן, און סרולי איז געגליכן אויסוואַרטן אויף אים אין עס־ שטופֿ. דאָס איז געווען יענע עם־שטוב, אין וועלכער סרולי פֿלעגט פֿריער, אַמאָל זיין אַן אָפֿטער איינגייער, ווען ס׳האָט זיך אים געוואָלט, און ווען ניט געוואָלט — ניט אָפֿט, און ווי דאָס לעצטע מאָל, ווי מיר געדענקען, האָט ער, אָנקומענדיק פֿון זיין זומערדיקער וואַנדערונג, דאָרט זיין טאָרבע אָפּגעלייגט, און פֿון דאָרט ווידער, איז ער, בעת דער קריג פֿון לוזין מיט זיין ברודער, אַרויסגעיאָגט געוואָרן פֿון משה מאַשבער, און אַוועקגייענדיק, האָט ער זיין טאָרבע פֿון איינעם אַ ווינקל פֿארנומען.
ער איז איצט געזעסן און האָט זיך איינגעקוקט אין יענעם ווינקל...
ער האָט אויך די גאַנצע עס־שטוב באַטראַכט. און אויך די אַנדערע צימערן, אויף וויפֿל זיי האָבן זיך געלאָזט אָנזען דורך די אָפֿענע טירן, וועלכע האָבן געפֿירט אַהין.
ווען סרולי זאָל ניט געווען זיין סרולי, וואָלטן אים, געוויס, דעמאָלט מאָדנע געדאַנקען געקאָנט קומען אין קאָפּ, און באַזונדערס איינער, אַ טשי-קאָווער זייער, און נעמלעך; אַז ער, דער אַרויסגעיאָגטער, איז איצט דער באַלעבאָס פֿון אָט דעם עס־צימער, פֿון אַלע צימערן, פֿון גאַנצן הויף פֿון סאָד און פֿון דער גאָרער באַלעבאַטישקייט. וואָס געהער צו משה מאַשבער... יאָ, ווען סרולי זאָל ניט געווען זיין סרולי... ער וואָלט, צוליב באַשטעטיקן אָט דעם געדאַנק, זיך באַדאַרפֿט נאָר איין טאַפּ טאָן אין בוזים־קעשענע, אין וועלכער ס׳איז געלעגן דער אָפּמאַך, וואָס ער האָט ערשט ניט לאַנג אָפּגעשלאָסן מיט משה מאַשבער — אַ טאַפּ טאָן און זיך זאָגן: יאָ, באַלעבאָס...
צי ער האָט אָבער אַזוי געטאָן און געטראַכט — זיינען מיר ניט זיכער. זיכער ניט, ווי יאָ. ווייל אַ סימן — ווען משה מאַשבער האָט אים איאַט באַגעגנט מיט זיין ברודער, האָט ער אויף אים געכאַפּט כלויז אַ פֿאַרביילויפֿנדיקן קוק, ווי אויף איינעם אָן וואָג, אָן ווערט, אויף וועמען מ׳דערלויבט זיך לענגער ניט פֿאַרהאַלטן, וואָס דאָס וואָלט ער, געוויס, ניט געטאָן, ווען סרולי, פֿון זיין זייט, וואָלט בעת דער באַגעגעניש, אים, משהן, נישט געגעבן די מעגלעכקייט נישט צו געדענקען, אַז ער, סרולי, האָט יאָ וואָג, יאָ אַ ווערט, ווייל אַ גרויסע שטיק ווערט פֿון משה מאַשבער איז איצט אין דער האַנט ביי אים... אַ סימן, אַז סרולי איז אַן אַנדערער, און ניט אַזאַ, וואָס איז פֿעאיק אויסצונוצן יענעמס שלעכטע און זיין גוטע לאַגע, זיך צו גרויסן און זיך איבערנעמען ↰ 103 און דערמאָנען יענעם אין זיין נידערלאָגע — בכלל ניט- בפֿרט איצט, ווען ער האָט געוואוסט, וואָס ביי משה מאַשבער אין שטוב טוט זיך...
ער איז געזעסן אַליין אין עס־שטוב, אַ סברה, אַז ער האָט, זיצנדיק, בלויז זיך צוגעהערט צום פֿראָסטיקן דרויסן, וואו ער האָט באַמערקט, בשעת ער מיט לוזין מיט גיטעלען און יהודיתן זיינען, פֿארנדיק פֿון רב, אַרונטערגעקומען אונטער דער טונקעלער שיין פֿון איינעם אַ גאַס־לאַמטערן, ווי אַזוי ס׳האָט פּאַמעלעך גענומען שיטן פֿון דער פֿאָר6ינצטערטער הימל־הויך עפּעס אַ קליין שיטער שנייעלע — אַזאַ וואָס אַמאָל באַווייזט עס נאָר קוים־קוים צו פֿאַר־ ווייסן דעם אויבערפֿלאָך פֿון דער פֿארהאַרטעוועטער ערד אָנהויב ווינטער, און אַן אַנדערש מאָל קאָן דאָס דורך איין נאַכט אַזוי אָנשיטן און פֿון קליין־ווייניק אַזוי גרויס ־געדיכט ווערן, אַז אין דער פֿרי זאָל מען שוין די טירן פֿון נידעריקע הייזלעך ניט קאָנען עפֿענען, און אַפֿילו ניט נאָר פֿון נידעריקע...
ער האָט, זיצנדיק דעמאָלט אַליין אין עס־שטוב, אַ סברה, אויך געטראַכט פֿון משה מאַשבערס אַלטן און עובר־בטלדיקן הויף־היטער, מיכאַלקען, וואָס זיין קליין הילצערן שטיבעלע איז געשטאַנען אַנטקעגן משה מאַשבערס קיך־אַריינגאַנג, און פֿון וועלכן ער, סרולי, האָט איצט, אין הויף אַריינקומענדיק, באַמערקט אַ קליין מאָגער קאָניצל פֿון אַ דאָרטיקער פֿארשטויבטער שויב אַרויס-שיינען...
ער האָט זיך דערמאָנט דאָס לעצטע מאָל, ווען ער האָט דאָ, אין הויף, געוואַרט אויף לוזין, מיט וועלכן ער האָט זיך דעמאָלט אָקאָרשט, ערשט אין דער פֿרי, באַקאַנט, און דעם זעלבן טאָג, אין אָוונט, האָט באַדאַרפֿט מיט אים דעם ערשטן געשפּרעך האָבן — ווי אַזוי ער האָט יענעם פֿרימאָרגן פֿאר־ בראַכט אין מיכאַלקעס שטיבעלע, וואו ער איז שטיל און געשמאַק איינגע
' שלאָפֿן אויף יענעמס הילצערנעם באַנק־בעטל, און אַ סברה, אַז אויך איצט האָט זיך סרולין, נאָך היינטיקן גאַנצן מידפֿולן טאָג, געוואָלט דאָס זעלבע — איינשלאָפֿן ביי מיכאַלקען...
אָבער דאָ האָבן זיך מיטאַמאָל באַוויזן משה מאַשבערס בני־בית אַרויס־
קומען פֿונעם הולהס אַלקער, מיט לוזין, מיט גיטעלען און מיט משה מאַשבער אַליין. מ׳האָט זיך אָפּגעזעגנט מיט לוזין און אים געבעטן, ער זאָל נאָך אַמאָל און נאָך אַמאָל קומען — איצט, ווען, ווי ער זעט, וואו ס׳האַלט... און דערביי האָט גיטעלע שטיל די טרערן געמישט און אויך ביי אַלע איבעריקע כני-בית זיינען די אויגן נישט געבליבן טרוקן...
און דעמאָלט, אַז לוזי איז אַרויס אין הויף, באַלייט פֿון' זיין ברודער משהן, און אויך פֿון סרולין, וועלכער איז אים נאָכגעגאַנגען, האָבן ביידע ערשטע נישט באַמערקט, נאָר ער, דער דריטער, סרולי — יאָ, אַז ווען דער אַלט־געבראָכענער מיכאַלקע, וואָס האָט זיך גראָד דעמאָלט ביי זיינער אַ ↰ 104 פֿאָרשפּעטיקטער אָוונט־אַרבעט אין הויף געפּונען, האָט פּלוצלינג דערזען צו־ זאַמען מיט זיין באַלעבאָס אויך דעם ברודער, מיטן הויכן געשטאַלט, און מיטן פֿרעמדלעכן און דרך־ארץ־וועקנדיקן אויסזען, אַזוי האָט ער עפּעס אַן אומצופֿרידענעם בורטשע געטאָן... ער האָט דעם אַנטקעגנקומענדיקן באַלעבאָס און לוזין דעם וועג אָפּגעטראָטן, און אַז ער האָט זיי דורכגעלאָזט אַהין, וואוהין זיי האָבן באַדאַרפֿט — צו דער טויער־פֿאָרטקע, האָט ער די גאַנצע צייט ניט אוי6געהערט נאָכצוקוקן לולין, ווי נאָך אַזאַ, וואָס דערוועקט חשד און מורא...
ווייל יאָ, אַז מיכאַלקע האָט איצט דערזען לוזין, איז אים דורכגעגאַנגען אַ סקרוך איבערן לייב, אַקוראַט, ווי דעמאָלט, זומער, ווען יענער איז געקומען צוגאַסט, און ווען מיכאַלקע 5לעגט אים אַלע מאָל טרעפֿן איינעם אַליין אין הויף ביי נאַכט — אַמאָל אַרויפֿקוקן צו דער לבנה, ווען אַ לבנה איז אין הימל, און ווען ניט — איז גלאַט צום הימל און צו די שטערן... אַ כישוף־מאַכער — האָט מיכאַלקע זיך דעמאָלט געזאָגט — וואָס קיין גוטס פֿון אים וועט זיך דאָ פּאד קיינעם ניט באַקומען...
ריכטיק? אַ ביסל, האַלט ער, מיכאַלקע, איז זיין זומערדיקע נביאות שוין מקוים געוואָרן... כאָטש לוזי איז אים דעמאָלט גלייך פֿאַרשווינדן, און 6ון ניט וויסן פֿון דער קריג צווישן לוזין מיט משהן, האָט ער נישט געוואוסט, .וואוהין לוזי האָט זיך אַהינגעטאָן, דאָס אָבער, טראַכט ער, האָט יענעמס כישוף גלייך געלאָזט נאָך זיך געוויסע שפּורן... כאָטש ער איז שוין אַלט, אָפּגעלעבט און מיט פֿאַרקיסנעטע אויגן, דאָך זעט ער, קוקנדיק אוי6ן באַלעבאָס און אויף אַלע זיינע שטוביקע, אַז עפּעס גייען ביי זיי די געשעפֿטן די לעצטע צייט ניט, ווי סע דאָרף... ער זעט דאָס אין דער פּאָרציע מאכלים, וואָס מ׳טיילט אים אויס אויפֿן קיך איצט פֿיל־שפּאָרעוודיקער, ווי אַלע מאָל פֿריער... די מזלדיקע ראָד האָט זיך ביי זיי פֿארהאַקט... ער זעט דאָס אין דעם, וואָס דעם באַלעבאַם יינגערע טאָכטער האָט זיך אַוועקגעלייגט קראַנק און, ווי ס׳זעט אויס, שוין נישט צום אויפֿשטיין... דאָס זעט ער אין די פֿיל דאָקטוירים, וואָס האָבן גענומען באַזוכן דעם באַלעבאָס הויז צו אפֿט, פֿון די רפֿואות, וואָס מע ברענגט, און דער עיקר, פֿון אַלעמענס באַזאָרגטקייט, וואָס איבער דעם קלעקט ביי קיינעם קיין צייט נישט, מיט אים, מיכאַלקען, אַפֿילו אַמאָל אַ וואַרט אויסצוריידן...
יאָ, און נאָך ערגער פֿילס מיכאַלקע זיין נביאות אויף זיך אַליין, וואָס די לעצטע צייט חלומט זיך אפֿט, ווי בינען פֿאַרפֿלען זיך אין זיין פֿאַזוכע און זוכן אַן אָרט, ווי אַזוי זיך דערקלייבן צו זיין ברוסט, ווי צו אַ כלום, כּדי אירע זאפֿטן אויסצוזויגן...
— יאָ, ס׳ניט צום גוטן — האָט מיכאַלקע אויך איצט אַן עובר־בטלדיקן טראַכט געטאָן, ווען ער האָט דערזען לוזין מיטן באַלעבאָס. ער האָט זיך אָפּגעקערעוועט פֿון צו קוקן אויף לוזין, און דערביי האָט ער זיך פֿירגענומען, אַז באַלד, ווי נאָר ער וועט איצט אַריין צו זיך אין שטיבעלע אויף נאַכט, און אויף לייגן זיך שלאָפֿן, אַזוי וועם ער זיך אַ סך מאָל איבערצלמען פֿאַר דער פֿאַרשטויבטער און מיט שפּינוועבם־באָדעקטער איקאבע, וואָס אין זיין שטיבעלע־ווינקל...
— יאָ, זיך גוט־גוט איבערצלמען — האָט ער באַשלאָסן, און דערביי האָט ער זיך ניט איינגעהאַלטן און האָט ווידער אין לוזיס זייט אַ קוק געטאָן מיט אויסבאַהאַלטענעם פּחד.
II
צוויי טויטן, איין חתונה
מיכאַלקעס נביאות איז גלייך מקוים געוואָרן — פֿאַר אַלעמען אויף אים אַליין.
ער איז געווען אַלט, קוים אומגעקראָכן און די פֿיס געשלעפּט, און אָפֿט, ווען ער איז אויפֿגעשטאַנען אין דער פֿרי, האָט ער שוין דאָס האַרץ ניט געפֿילט, גליד ס׳וואָלט זיך אים אַרויסגעקליבן פֿונעם ברוסט־קאָסטן אין די עלנבויגנס אָדער אין די פּיאַטעס.
אין יענער נאַכט פֿון לוזיס און סרוליס באַזוך ביי משה מאַשבער האָט, ווי סרולי האָט פֿאָרויסגעפֿילט, טאַקע אַזוי אָנגעשאָטן, אַז ווען מ׳איז אויפֿגעשטאַנען אין דער פֿרי האָט מען דעם דרויסן ניט דערקענט. אַ שטאַרק. ווייסער בלענד האָט דאָס אויג פֿאַרכאַפּט ביז טרערן... די גיימער פֿון סאָד זיינען געווען ביז העכער די קני פֿאַרשאָטן, דאָס זעלבע — דער הויף ביז אַרויף די טרעפּ פֿון קיך און פּאַראַד־אַריינגאַנג; היינט דער דאַך פֿון שטוב און פֿון אַלע געכייען אין הויף, ווי אַלע דעכער פֿון אַלע שטיבער פֿון יענער גאַס, אויף וויפֿל דאָס אויג האָט זיי אָנגעזען; היינט די גאַסן אַליין, וואָס האָבן אויסגעזען ביז די בייכער פֿאַרזונקען.
אַז מיכאַלקע איז אויפֿגעשטאַנען יענעם פֿרימאָרגן, האָט ער געהאַט פֿיל צו טאָן, צו ערשט ביים עפֿענען די טיר פֿון זיין שטיבעלע אין דרויסן אַרויס: זי האָט זיך ניט געלאָזט און זיינע שלאַבערדיקע הענט נישט נאָכגעגעבן, מחמת דער פֿול־אָנגעשאָטנקייט, וואָס פֿון יענער זייט; דערנאָך — ביים אָפּרייניקן אַ סטעזשקע צווישן זיין שטיבעלע און צווישן דער קיך־טיר פֿונעם באַלעבאָס הויז, ווי אויך אַ סטעזשקע פֿון דאָרט ביז דער טויער־פֿאָרטקע, ווייל ווען ניט, איז זיך אַהין נישט געווען צו דערקלייבן. ער האָט אויך געהאַט פֿיל אַרבעט ביים אָנפֿאמפֿען און ברענגען וואָסער פֿון דער קרענעצע, וואָס איז אים היינט אָנגעקומען פֿיל שווערער, ערשטנס, איבער דער פֿריערדיקער אַרבעט ביים שניי־רייניקן, און צווייטנס, איבער דעם, ווייזט אויס, וואָס דער וועטער האָט זיך געניטן פֿון טרוקן אויף פֿייכט און האָט אים, ווי אַלע מאָל אין אַזאַ פֿאַל, פֿאַרשווערט דעם אָטעם, ס׳איז אים היינט אויך שווער געווען דאָס אָנטראָגן האָלץ, וואָס ס׳האָט זיך געפֿאָדערט מער ווי ביז אַהער, ווייל אַלע הרובעס אין שטוג האָבן שוין באַדאַרפֿט מער ווינטערדיק געהייצט ווערן.
קייטל־זייגער — דער הונט, וואָס אָנעם קול און מיטן אַראָפּהענגענדיקן באָמבלדיקן בייכל — איז דעם גאַנצן פֿרימאָרגן, ווי שטענדיק זיין שטייגער, פֿון זיין באַלעבאָס, פֿון מיכאַלקען, ניט אָפּגעשטאַנען: — שטייענדיק און אים נאָכקוקנדיק, ווען יענער האָט זיך געהאַלטן אויף איין אָרט, און נאָכגעגאַנגען און אים באַלייט ביי אַ זייט און פּאַמעלעך, ווען מיכאַלקע האָט זיך פֿון אָרט אויף אָרט גערירט. דאָס מאָל אָבער האָט קייטל־זייגער עפּעס באַזונדערס באַזאָרגט געקוקט אויף מיכאַלקען, ווי אויף אַ זאַך, וואָס מ׳דאַרף דערויף גוט אַכטונג געבן, ווייל אַ גיט קאָן מען דאָס, צווישן יאָ און ניין, אומגעריכט און מיטאַמאָל, נאָך אָנווערן.
קייטל־זייגער האָט געזען, ווי ביים האָלץ־ און וואָסער־טראָגן שטעלט זיך מיכאַלקע אַלע מאָל אָפּ אין מיטן וועג, גלייך ווי דאָרט, פֿת וואַנען ער איז אָנגעקומען מיט דער מאַסע, האָט ער עפּעס פֿאַרגעסן און האָט בדעה באַלד אַהין זיך אומצוקערןל ווען אין דער אמתן האָט אים אָפֿט גאָר פּשוט אָטעם אויסגעפֿעלט, און ער האָט אויסגעזען אַזוי, גלייך אָט באַלד וועט ער די מאַסע פֿון די הענט אַרויסלאָזן און שטיין בלייבן ווי אַ גולם.
קייטל־זייגער האָט אויך באַמערקט, ווי מיכאַלקע האָט היינט אויך ביים באַקומען די פֿרימאָרגנדיקע שפּייז אויפֿן קיך, נישט איבעריק זיך אָפּגעגעבן דעם עסן ווי אַלע מאָל, ווען ער קוקט אַריין אין שיסל מיט כוונה, שוויצט און ווישט זיך דעם שטערן און די פּאָטיליצע, גרונטעוועט און דערלאַנגט דעם דנאָ, וואו ער לאָזט קיין מאָל קיין לעק און קיין נדעקל ניט איבער. ניין, דאָס מאָל האָט ער מאַנקירט, און אַ גרויסן טייל, אַ פֿיל גרעסערן ווי באַשטענדיק, האָט ער אים, דעם הונט, אויסגעטיילט און אָפּגעגעבן.
קייטל־זייגער האָט אויך געזען, ווי נאָך דעם, ווען מיכאַלקע האָט זיך אָפּגעפֿאַרטיקט מיט אַלע זיינע אַרבעטן פֿאַרן באַלעבאָס קיך, שטוב און הויף ביז נאָך האַלבן טאָג, און איז שוין שפּעטלעך אַריין צו זיך אין שטיבעלע און גענומען זיין אייגן אייוועלע איינהייצן, האָט ער, הייצנדיק, ווי געוויינטלעך
— אויף די קני זיצנדיק און אַלע מאָל צום פֿייער אַריינקוקנדיק — דאָס מאָל זיך פֿאַרגעסן און ווי איינגעשלאָפֿן; און דערנאָך, אַז ער האָט זיך אויפֿגעכאַפּט און געוואָלט אויפֿשטיין, האָט ער ניט געקאָנט און זיך לעפּיש געמוזט אַוועקזעצן אויפֿן געזעס, און ערשט דערנאָך, קאָראַטשקענדיק זיך און אויף די הענט אָנגעשפּאַרט, האָט ער קוים־קוים פֿון דעם פֿאַל זיך אויפֿגע־ הויכן, ווי אַ קליין קינד, אָדער ווי אַ געליימטער, אומנאהאָלפֿן.
דעם זעלנן טאָג האָט — נישט ווי דער שטייגער איז נאָך אַ שניי —
אַ שטאַרקער פֿראָסט גענומען.
ס׳איז געווען ערשט צו פֿאַרנאַכט, ווען אין די הייזער האָט מען שוין גענומען אָנצינדן ליכט. מיכאַלקע, וואָס איז דעמאָלט צוליב אַ געוויסער אַרבעט נאָך אַמאָל אין דרויסן אַרויסגעגאַנגען, האָט דאָס דערפֿילט, און מורא האָבנדיק, ↰ 108 אַז ביינאַכט זאָל זיך אים דאָס אייוועלע ניט אָפּקילן, האָט ער נאָך אַמאָל האָלץ אונטערגעלייגט. ער האָט ניט געציילט, און ווי ס׳ווייזט אויס, האָט ער די מאָס איבערגעכאַפּט, ווייל אין שטיבעלע ביי אים איז שוין אַזוי הייס געוואָרן, אַז ער האָט פֿון גרויס היץ אַזש דעם העמד־קאָלנער צעשפּיליעט און מיט דער אַלטער צעטריפֿעטער נשמה געפֿאבעט.
ער האָט געמוזט אָפּגיין צו זיין באַנק־בעטל, זיך צוזעצן, ווייל אויך דער קאָפּ האָט זיך אים פֿארדרייט און אין די הענט און פֿיס האָט ער דערפֿילט אַ ברעכעניש ווי פֿון אַ טשאַד, ער איז צוערשט געזעסן אויפֿן באַנק־בעטל, ווי מ׳זיצט געוויינטלעך — אויפֿן ראַנד, דערנאָך אָבער, אַז דער טשאַד האָט זיך אים אין קאָפּ געמערט און אין אַלע אברים? צוגעקומען, האָט ער זיך גענייטיקט אין אַן אָנשפּאַר פֿארן קאָפּיאון רוקן און ער האָט זיך העכער אַרויפֿגערוקט. דאָס שטיבעלע האָט זיך אים געדרייט, און אין דער זעלבער צייט האָבן אים אין די אויגן גענומען שיין־רעדעלעך און ליכט־פֿינטעלעך אומשווינדלען, וועלכע האָבן זיך אים דערנאָך אין אַ פֿול כילד אויסגעאָורעמט און פֿאַרגאַנצט.
ער האָט איינגעדרעמלט און געזען:
ס׳איז ניט ווינטער, נאָר זומער, ס׳איז אַן אויאָדערנאַכט, דער גאַנצער הויף שלאָפֿט שוין, און נאָר ער איינער איז וואָך, און פּלוצים דערזעט ער אויפֿן דאָך פֿון שטוב, ביים קוימען, שטייט עפּעס אַ הויכער מענטש, אַ מין לאַנגער לוזי, דאַכט זיך, וואָס כישופֿט, שפּרעכט אין הימל אַריין און אין דער נאַכט דער זומערדיקער.
מיכאַלקע דערשרעקט זיך, וויל זיך צוריקציען, אַז יענער, וואָס אויאָן דאָך, זאָל אים אין הויף ניט דערזען, אָבער ס׳גיט זיך אים ניט איין: יענער באַמערקט אים, רופֿט אים, און ער ווייסט ניט — פֿאַרוואָס, נאָר ער מוז יענעמס רוף פֿאלגן און אַליין אויך אַרויפֿקומען צום קוימען... און פֿונעם קוימען פֿילט ער עפּעס אַ מין רויך אַרויסקומען, וואָס זעען זעט מען אים ניט, נאָר יענער, דער לאַנגער לוזי, מאַכט אים פֿילן מיט עפּעס מינים קונצן, וואָס זיינען אייגנטימלעך פֿאַר אַזוינע, וואָס כישופֿן אין שטילע זומער־נעכט ביי קוימענס... מיכאַלקע וויל דעם קאָפּ אָפּקערעווען, ניט צו שמעקן פֿונעם רויך, אָבער יענער פֿאַרבאָט דאָס אים, און ער מה און איז געצוואונגען — אַזוי לאַנג, ביז דער קאָפּ פֿאַרדרייט זיך אים און באַלד — באַלד האַלט עס שוין דערביי, ער זאָל פֿון דאָך אין הויף אַראָפּפֿאלן און קאָפּ און רוק־און־לענד אין שטיין צעברעכן.
דעמאָלט כאַפּט ער זיך אויף אַ ציטערדיקער, מיכאַלקע, און טרעפֿט זיך זיצן אויף זיין באַנק־בעטל אין זיין שטיבעלע, ביי אַ שטאַרק־אָנגעהייצט אייוועלע, ער אָילט, אַז ער וואָלט איצט עפּעס באַדאַרפֿט טאָן, עפּעס פֿיר־ נעמען — זיך אויאָהויבן, עפֿענען די טיר אויף אַריינלאָזן לופֿט, אָדער צו־ ↰ 109 זאַמען מיט קייטל־זייגער אין הויף אַרויס. אָבער ער קאָן ניט: די אברים זיינען אים שוין אַלט, און פֿון געדאַנק, ביז טאָן, פֿון וועלן, ביז טאָן זיין ווילן, ליגט אים די לעצטע צייט ווי אַ גאַס אַ לאַנגע, וועלכע ער פֿוילט זיך זי דורכצוגיין.
און אָט שלאַפּט ער ווידער איין, ער פֿילט, אַז קייטל־זייגער האָט זיך נאָר וואָס אַוועקגעשטעלט קעגן אים אויף די הינטערשטע לאָפֿעס און מיט די פֿעדערשטע טאָרעט ער אים, וועקט אים, מורא האָבנדיק פֿאַר זיין אַלטן, שוואַכן קאָפּ, וואָס רוקט זיך אים אַראָפּ אויף אַ זייט משונה, ווי אויך פֿאר זיינע שלאַבעריקע הענט, וואָס האָבן זיך אים אַראָפּגעלאָזט ווי פֿרעמדע.
ס׳דאַכט זיך מיכאַלקען, אַז אַזוי ווי קייטל־זייגער קאָן נישט פּועלן מיט זיינע לאָפֿעס גאָרנישט, פּרואווט ער זיך עפּעס מאַכן מיט זיין שטומען גאָרגל, און אַז ווען ער קאָן נאָר, קייטל־זייגער, ווען ער האָט נאָר אַ קול, וואָלט ער איצט, פֿון גרויס אומרו, אַרויס מיט אַ שאַרף־הינטישן ניל, וואָס ער האָט אים ערגעץ טיף אין די שטומע געדערים אויסגעהאַלטן.
ער צלמט זיך אין געדאַנק, מיכאַלקע, פֿילנדיק, אַז ער פֿאַרלירט דעם קאָפּ אומוויליק, אַז ער בייגט זיך אים אַראָפּ און ער טוט אים וואָס אַמאָל טיפֿער און טיפֿער אין אַ זייט אַראָפּזינקען.
ער שלאָפֿט איין און זעט ווידער דעם לאַנגן לוזי אוי6ן דאָך, ווי ער רופֿט אים אַרויפֿצוקומען, ער איז ווידער געצוואונגען, און ווידער איז ער מיט יענעם באַנאנד דאָרט: אָבער איצט שוין נישט נאָר ער אַליין מיט לוזין אין צווייען פֿון אויבן, נאָר אויך דעם באַלעבאָס גאַנצע הויז־געזינד, און אַלעמענט פּנימער זיינען פֿון יענעמס כישופֿן און שפּרעכן באַזאָרגט... אַלע שטייען שווייגנדיק, קאָנען זיך ניט רירן און האָבן ניט די מעגלעכקייט קיין וואָרט צו זאָגן און מוזן נאָך דערצו דעם געוויסן רויך פֿון קוימען אין זיך אַריינשמעקן, פֿון וועלכן אַלעמענס קעפּ פֿארדרייען זיך און אַלעמען ווערט פֿון אים אויפֿן האַרצן איבל; דער עיקר אָגער אים, מיכאַלקען, און אויך דעם באַלעבאָס יינגערער טאָכטער, דער קראַנקער, וועלכע ליגט שוין אַ צייט און, ווי ס׳ווייזט אויס, אָן שום האפֿענונג אויף צוריק ווידער אויפֿשטיין. ס׳ווערט זיי שלעכט, און ווי אַלע שטייען אַזוי שטיל און באַצוואונגען, אַזוי דערהערט זיך אַ ווילד געשריי פֿון אַלעמענס מיילער אַרויסקומען, ווען מען דערזעט, ווי צוויי פֿון צווישן אַלעמען — מיכאַלקע און דעם באַלעבאָס טאָכטער — פֿאלן מיט פֿארדרייטע קעפּ פֿון דאָך אין הויף אַראָפּ, אויף טויט אַנידערגעבראַכטע... און מיכאַלקע דערזעט גלייך אין הויף צוויי לוויות שטייען אָנגעגרייט פֿון דאָרט זיך אַרויסצוציען: — איינע אַ קריסטלעכע
— זיינע — און ער אין אַן אַרון מיט' אַן אָפּגעדעקט פּנים; די צווייטע אַ יידישע — דעם באַלעבאָס טאָכטער — אויף אַ מיטה, מיט אַ צוגעדעקט פּנים.
און דאָ האָט מיכאַלקע מיטאַמאָל דערהערט אַ קוויטש, וואָס ער ווייסט ניט, פֿון וואַנען איז ער געקומען — צי פֿון קייטל ־זייגערס אָנשטרענגונג אַ האַווקע צו טאָן און אים פֿון כיהן אויפֿצואוועקן, צי גאָר פֿון אַנטקעגנאיבערדיקער באַלעבאָס שטוב, וואָס אין דער שטילקייט פֿון דער נאַכט האָט ער זיך אַהער אַריינגעריסן — אַזאַ, ווי אַלע מאָל פֿון שטוב־מענטשן ביי אַ חולה ביינאַכט, ווען דער חולה איז גוסס און מע האַלט אים ביי אפֿשרייען.
דעמאָלט האָט מיכאַלקע אַ ציטער געטאָן און צום לעצט און צום איבעריקן דעם קאָפּ פֿאַרלוירן, האַלטנדיק אים קרום־קיילעכיק אין אַ זייט אַראָפּגעלאָזט, ווי אַ מאַסע, וואָס ער איז מער ניט אומשטאַנד צו טראָגן. און אַזוי איז ער פֿאַרשטאָרט געבליבן.
קייטל־ זייגער האָט אַ צייט לעבן אים געהאַלטן רואך * ער איז געשטאַנען מיט די הינטערשטע לאָפֿעס אויפֿן פּאָל און מיט די פֿעדערשטע אין מי־ כאָלקעס אָנגעשפּאַרט — אויך פֿאַרשטאָרט.
דאָס קאגיצל האָט זיי מידע אין זייער פֿארגליווערטקייט באַלויכטן. קייטל־זייגער האָט די גאַנצע נאַכט פֿון מיכאַלקען די אויגן ניט צוגענומען, ביז שפּעט, ביז אַזש פֿאָרטאָג. און אַז ער האָט צום לעצט אויף מיכאַלקען אַ קוק געטאָן און זיך איבערצייגט, אַז מיט זיין באַלעבאָס האָט דאָס לעצטע טרעפֿעניש געטראָפֿן, אַז יענעמס אומבאַוועגלעכקייט איז ניט מחמת שלאָף אָדער שיכרות, נאָר דערפֿאר, ווייל ער איז אויס — אָט דעמאָלט האָט קייטל־ זייגער צום לעצטן מאָל אויך מיכאַלקעס הענט באַשמעקט און דערפֿילט, אַז ס׳איז שוין פֿון זיי גאָרנישט ניט צו וואַרטן, זיי זיינען האַרט און קאַלט־ פֿאַרהילצערט — אָט דעמאָלט, איז ווען עמעצער וואָלט זיך געפֿינען נאָענט צו מיכאַלקעס שטיבעלע — וואָלט ער פֿון דאָרט אַרויס דערהערט אַ הינטיש קול, וואָס איז זיך פֿאַרגאַנגען אין אַ שטיל־שטילן, לעצט־ביטערן וואי...
יאָ, קייטל־זייגער האָט אויף אַ וויילע צוריק דאָס קול באַקומען... און אין דער פֿרי, אַז מ׳איז אויפֿגעשטאַנען מי משה מאַשבער נאָך אַ שווערער נאַכט וואַכן ביים חולה — מי זיין טאָכטער, וועלכע מען האָט אין אַ געוויסן מאָמענט שוין טאַקע אָפּגערואָן — אַז מ׳איז אויפֿגעשטאַנען, און די דינסט האָט זיך גענומען צו דער טאָג־אַרבעט און, ווי אַלע מאָל, זיך גענייטיקט אין מיכאַלקעס הילף ביים ברענגען האָלץ, וואַסער און אַנדערע נויטיקייטן, און זי האָט אים גענומען רופֿן, און ער האָט, נאָך איין מאָל און צוויי מאָל אַריבערשרייען צו אים אין שטיבעלע, זיך ניט אָנגערופֿן — האָט זי זיך פֿארחידושט, די דינסט, און אַז זי האָט אַ קוק געגעבן צו דער טיר פֿון זיין שטיבעלע, וועלכע איז געווען געשלאָסן, און אַז זי האָט דערהערט פֿון דאָרט עפּעס אַ נישט געוויינטלעך דראַפּען־זיך און אַ שטיל־שטיל וואָיען, איז זי צוגעגאַנגען, זי אויפֿגעעפֿנט, און דעמאָלט האָט זיך פֿאַר איר פֿארגעשטעלט אַ פֿילד, וואָס לאַנג האָט זי ניט געדאַרפֿט דערויף קוקן, זי זאָל פֿארשטיין, ↰ 111 וואָס דאָ איז פֿאַר דער נאַכט מיט מיכאַלקען געשען: ער איז געווען טויט, קרום־קיילעכיק אויסגעבויגן אין דער וואַנט אָנגעשפּראַט, און קייטל־זייגער האָט, קוקנדיק אויף מיכאַלקען אוין אויף דער אַריינקומענדיקער דינסט, מיט אַ שטילן מרוק צו פֿאַרשטיין געגעבן, וואָס פֿאַר אַ הינטיש אומגליק ס׳וזאַט אים דאָ היינט געטראָפֿן.
אַוודאי איז דאָס צו משה מאַשבערס רוטל אין שטוב דעמאָלט נישט אָפּגעגאַנגען. נאָך דאָס האָט דאָרט געפֿעלט!... ס׳איז אַזוי אויך געווען אַ פֿולע שטוב אומגליק פֿון ערג דעם, וואָס האָט דאָרט באַלד — היינט, מאָרגן
— באַדאַרפֿט טרעפֿן — דאָט, וואָס אַפֿילו נחמהקע און נחום לענטשערס פּיצלעך קינדער האָבן שוין געוואוסט דערפֿון. און אויף זייער קינדערשן אופֿן דאָס דערשפּירט, און נעמלעך: אַז זייער מאַמע איז שוין נאָר אויף געציילטע טעג זיי אַ מאַמע; און אַז זייערע יונגע לעבנס שטייט דאָ באַלד פֿאַר עפּעס אַ בראָך אָן אַ נאָמען.
זיי האָבן דאָס געפֿילט אין דעם, וואָס די מוטער האָט זיך שוין אַ צייט צו זיי ניט צוגעדירט, גיט בעת אָנטאָן און אויסטאָן, נישט בעת עםן־גיבן און שלאָפֿן־לייגן, וואָס דאָס האָבן שוין פֿאָר דער קראַנקער נחמהקע געטאָן אַנדערע: — אַמאָל די באָבע גיטעלע, שטאַרק געשריי, אַמאָל יהודית, וועלכע האָט ניט געמאַכט קיין חילוק צווישן אירע קינדער און דער שוועסטערס, און אַמאָל אויך אַפֿילו אַליין זייער טאַטע, וואָס פֿון נישט געוואוינט זיין צו קיין פֿרויען־אַרבעט, איז זי ביי אים יעדערס מאָל אַרויסגעקומען לעפּיש און מאַנצביליש נישט־געראָטן.
אָבער דאָס אַליין, האָבן די קינדער געפֿילט, איז נאָך גאָרנישט: ס׳מאַכט זיך, אַ מאַמע ווערט קראַנק, אָבער מען קאָן צו איר אַלע מאָל אין אַלקער אַריינקומען, קינדערשע נויט און פֿרייד אויסדערציילן און ביי איר אַ גוט וואָרט, אַ מוטערלעכן גליק אַרויסקריגן. דאָ אָבער האָט מען שוין די קינדער דאָס אין אַלקער־אַריינקומען פֿאַרווערט. זעלטן־זעלטן נאָר, אויף איין אויגנגליק, אי דאָס אויך נאָר פֿון אַ זייט, שטייענדיק אויף דער שוועל: און יעדערס מאָל האָבן די קינדער באַמערקט, ווי זייער מוטער דערווייטערט זיך פֿון זיי אַלץ מער און מער, איר אויסזען — נישט אירער, דער בליק — אָפּגעפֿרעמדט, און אַז זי כאַפּט יאָ ווען אַמאָל אַ קוק אויף זיי, ווען זיי באַווייזן זיך, קערעוועט זי זיך באַלד אָפּ, און באַזונדערס נאָך, ווען זי זעט זיי מיט זייער טאַטן, מיט נחום, לענטשער, צוזאַמען.
אַזוי ביז אַהער. די לעצטע טעג אָבער איז זיי שוין אַפֿילו אויך דאָס איבערגעכאַפּטע זען־זיך — פֿאַרבאָטן, און מ׳האַלט שוין גאָר אַלע מאָל אָנגעגרייט זייערע בורנעסלעך, כּדי זיי אַוועקצופֿירן צו אייגענע, באַקאַנטע, ↰ 112 ווייל דאָ .אין שטוב, וואו מע ריכט זיך אויף אומגעריכטס, האַלט מען נישט פֿאַר געהעריק, זיי זאָלן אין אַ געוויסן מאָמענט דאָ בלייבן.
מ׳האָט דאָס שוין מיט זיי געוואָלט טאָן נעכטן פֿארנאַכט, נאָר אין דער לעצטער מינוט האָט מען זיך נאָך באַטראַכט און זיי געלאָזן... און ביינאַכט, מעגן זיי שווערן, האָבן זיי פֿון מיטן שלאָף אויפֿגעריסן עפּעס ווילדע קולות פֿון פֿיל היימישע, אייגענע, קרובים און באַקאַנטע, וועלכע האָבן צוליב זייער מוטער ביי זיי אין שטוב גענעכטיקט און האָבן זיך אַלע מיטאַמאָל, קורצ־ ווייליק, אָבער וואָיענדיק צעליאַרעמט. זיי האָבן זיך אויפֿגעכאַפּט, און אויף זיי צו באַרואיקן האָבן זיי לעבן זיך געטראָפֿן שטיין אַ פּאָר היימישע שטופּ־ מענטשן, און צווישן די היימישע אויך עפּעס אַיעס אַ נישט־היימיש פּנים, דאַכט זיך, און דאָס איז געווען די באָבע שיינצי, די באָבע פֿון פֿאָטערס צד, וואָס, ווי ס׳ווייזט אויס, האָט זי זיך היינט ביינאַכט, ווען זיי, די קינדער, זיינען געשלאָפֿן, מיט אַ שפּעט־אָוונטיקן צוג צוגעשטעלט.
יאָ, דאָס איז טאַקע געווען זי, די באָבע שיינצי, נחום לענטשערס מאַמע, וואָס אַז זי איז געוואויר געוואָרן, וואָס פֿאַר אַן אומגליק ס׳דערנעענט זיך צו איר זון, האָט זי זיך פֿון איר ווייטער פּאָדאָליע, אַזש פֿון קאַמעניעץ, אַהער געלאָזט און אַ ווינטערדיק־אָפּגעפּעלצטע אין שטוב אַריין.
זי איז גלייך אַריין צום חולה, צו נחמהקען, וועלכע האָט זי שוין כּמעט נישט דערקענט, און אויב יאָ, איז זי איר שוין נישט אָנגעגאַנגען, צוזעענדיק נאָר, ווי זי שטייט ביי אירן אַ זייט בעט און אירע אויגן זיינען מיט קאַלט־ שווייגערישע טרערן פֿאַרפֿולט.
נחמהקע האָט אויך באַמערקט, ווי גלייך נאָך דעם, ווי יענע האָט זיך אויסבאַהאַלטענערהייט אַ ביסל אויסגעוויינט, האָט זי איר מאַן, נחומען, אין אַ זייט אָפּגערופֿן און מיט אים גענומען עפּעס ווי איינטענהן, אים טרייסטן, ווי געוויינלעך מסתם: אַז ערשטנס, קאָן נאָך גאָט העלפֿן: און צווייטנס, טאָר מען זיך אַזוי ניט אַוועקלייגן, ס׳געשעט, און וואָס קאָן מען מאַכןו
יאָ, טאַקע ־ דערזעענדיק, ווי ס׳האַלט, אַז ס׳איז עק און ביי אַלע לעצטן, האָט די כאכע שיינצי געזען פֿאַר אַלעמען אָפּהאַלטן איר זון נחומען וואָס ווייטער פֿון חולהס בעט און ווי ניט איז אים צו פֿאַרגרינגערן: ער זאָל ביי זיך רעכט מאַכן, ביי זיך פּועלן און אויף אַלץ גרייט זיין.
— ער איז אַ טאַטע, און אַ יונגער טאַטע, ער האָט קינדער און ער טאָר זיין וועלט גיט פֿאַרשפּילן.
— וואָס רעדט זיבי — האָט שוין איצט אַפֿילו ער, דער נישט געטרייער און קאַלטער מאַן, נחום, אַ געבראָכענער געטענהט:
— נחמהקע — האָט ער אונטערגעכליפּעט — אויף וועמען לאָזט זי אונדז איבער — מיך מיט די קינדער ן ↰ 113 — מיין קינד — האָט די באָבע שיינצי אים' געטרייסט — גאָט איז אַלעמען אַ פֿאָטער און אויך אַ פֿאָטער פֿאַר יתומים.
יאָ, אַפֿילו אין אָט דער לעצט־לאַגע האָט מען געקאָנט אַרויסזען דאָס ענגהאַרציקייט און זעלבסטפֿאָרליבטקייט פֿון נחומס בלוט־אייגענע און משפּחה
— אויב איצט גיט אויף נחומען אַליין, וועלכער האָט דאָך אין מיטן רעכטן אומגליק געשמעקט, איז אויף זיין מאַמע שיינצי, וואָס איז אין אַזוינע לעצטע מינוטן געקומען אַ גאַסט און האָט זיך גלייך גענומען אַזוי אויפֿפֿירן, אַז אין שטוב האָט מען פֿון איר אַוועקגעקוקט, זי כּמעט פֿאַר קיין אייגענער נישט גערעכנט, און זי ווי גאָרניט גיט באַמערקט. זי האָט זיך געהאַלטן אַזוי, גלייך די שטוב־צרה איז איר נאָר אויף האַלב נוגע און גלייך אויך איצט וואָלט זי זיך געפֿילט ווי אויף אַ חתונה — נאָר מעשה חתן־צד.
זי האָט אַפֿילו (ס׳אַוודאי אַ בזיון צו זאָגן), אין סאַמע געריכטן קאָך דעמאָלט, גענומען אַריינקוקן אין די שאַפֿעס און אין די גאָרדעראָבעם, ווי עפּעס צו שעצן מיט די אויגן און ווי אָפּצוטיילן איר זונט, נחומס, קליידער פֿון די איבעריקע, פֿונעם ווייבס, גלייך ס׳האַלט עפּעס ערב אַ גט, ווען מאַן און ווייב דאַרפֿן איבעררעכענען דאָס פֿריער צוזאַמען־אָנגעלעבטע, כּדי צו וויסן, וואָס און וויפֿל וועט אויספֿאַלן אויף יעדנס חלק נאָכן צעגיין זיך.
ס׳האָט דאָס קיינער פֿון די שטוב־לייט אין גרויסע צרות דעמאָלט, באַטירלעך, גיט באַדאַרפֿט באַמערקן< נאָר דאָך, אויף וויפֿל אַפֿילו אין אויסגענומענע פֿאַלן, ווען מ—איז פֿאַרנומען מיט פֿיל וויכטיקערס, קאָן מען אַמאָל דערזען אויך אַ קלייניקייט און אַ נישט זען־וויכטיקעס — אויף אַזוי פֿיל האָט מען דאָס יאָ באַמערקט, און פֿאַרשטענדלעך שוין, וואָס פֿאַר אַ געפֿיל דאָס האָט אַרויסגערופֿן ביי אַלעמען פֿון די שטוב־לייט. מ׳האָט, מחמת דער קאָפּ דערשלאָגן — דאָס גלייך פֿון געדאַנק אַרויסגעלאָזט, אַוועקגעקוקט, קיין אַכט ניט געלייגט און ווי זיך געטראַכט דערביי אַ אַז אויב זי, די באָבע שיינצי, הייסט עס, איז אַזאַ, וואָס ס׳קאָן איר איצט, אין אַזאַ, צייט, ליגן אַזוינע זאַכן אין זינען, איז זאָל זי... וואָרעם וועמען גייען דען איצט אָן שאַפּעס און גאָרדעראָבעסז...
ס׳אין געווען אין דער פֿרי, נאָך יענער שווערער נאַכט ביי נחמהקען, ווען מ׳האָט זי שוין איין מאָל טאַקע אָפּגערופֿן און וואָס דעמאָלט האָט אַפֿילו אַזאַ ווי די באָבע שיינצי אויך איר קול פֿאַראייניקט צו די קולות פֿון די איבעריקע שטוב־לייט — צו די אייגענע, באַקאַנטע און קרובים, וואָס האָבן דעמאָלט דאָרט גענעכטיקט.
די גאַנצע שטוב, אויסער קליינע קינדער, זיינען געווען נאָך אַ נאַכט ניט שלאָפֿן. מע האָט אויסגעזען געל, פֿאַרמאָרעט, פֿון וויסן און האָבן דאָס געפֿיל, אַז די פֿאַרגאַנגעגע נאַכט איז ניט קיין אויסגאַנג פֿונעם צער, נאָר ↰ 114 דבר נסתר
ערשט אַן אָנהויב, וואָס די רעכטע, געדיכטע פֿאָרזעצונג דאָרף ערשט — מעגלעך היינט בייטאָג, מעגלעך קומענדיקע נאַכט — נאָך קומען.
מ׳האָט זיך איצט געריכט אויף די דאָקטוירים, וואָס מ׳האָט נאָך דער שווערער נאַכט, גאַנץ פֿרי געשיקט נאָך זיי, און מ׳האָט געוואוסט, אַז זייערע וויזיטן וועלן שוין קיין בעסערונגען ניט ברענגען, אויסער נאָר לעצטע הייל־ מיטלען, וועלכע זיי וועלן נאָך פֿדואוון גינן, ווי קאָנפֿאָר און פֿיזעם.
אַ שטאַרק פּראָסטיקער דרויסן האָט אַריינגעקוקט דורך די פֿאַרכמד רעטע פֿענצטער, אויף וועלכע ער האָט שוין פֿון סוף נאַכט גענומען מאָלן זיינע טונקל־אָנגעברוגזטע געמעלן, וואָס די שיין אין שטוב איז פֿון. זיי אויף פֿיל געמינערט געוואָרן.
אין שטוב האָט געהערשט אַ געוויסער אומעט פֿונעם גאַנצן רוטל, וואָס האָט ניי אַלעמען ווי צוגענומען דאָס לשון.
דעמאָלט איז פּלוצלים נאָך באַוואוסט געוואָרן די מעשה מיט מיכאַלקען.
די עלטערע דינסט, וואָס האָט אים לאַנג גערופֿן אויף אַרבעט און זיך ניט געקאָנט דעררופֿן און וואָס האָט זיך, סוף־כּל־סוף, אַ לאָז געטאָן צו זיין שטי-נעלע, געעפֿנט די טיר און אים געטראָפֿן, ווי געטראָפֿן — איז גליד אין שטוב אַריינגעקומען, און צו אַלעם פֿיינעם, וואָס האָט שוין מער, דאַכט זיך, דאָרט ניט געפֿעלט, האָט זי נאָך אַ זאָג געטאָן:
— זאָל מען נאָר גיין אַ קוק טאָן צו מיכאַלקען... ער איז, דאַכט זיך, טויט, מיכאַלקע.
— טויט? וואו, וואָס, ווען איז דאָס געשען?
— זי ווייסט ניט, נאָר ס׳דאַכט זיך איר אויף געוויס...
ס׳זיינען באַלד דעמאָלט אייניקע אַוועק אַ קוק טאָן צו מיכאַלקען, און קומענדיק צוריק, האָבן זיי טאַקע אין שטוב די ריכטיקע תשוכה אַריינגע־ בראַכט, וועלכע האָט דער דינסטס ווערטער באַשטעטיקט און האָט שוין אַלעמען גאָר צום איבעריקן געפּלעפֿט.
— דאַרף מען דאָך עפּעס זען טאָן, צו וויסן געבן, אים צונעמען —
האָט עמעצער פֿון די שטונ־לייט אַ באַזאָרגטן זאָג געטאָן.
— ער האָט, דאַכט זיך, אַ טאָכטער ערגעץ — האָט אַ זאָג געטאָן אַ צווייטער.
ס׳איז דעמאָלט עמעצער טאַקע אַוועק צו טאָן פֿאַר מיכאַלקען, דאָס וואָס מ׳דאַרף: דאָס איז געווען איינער פֿון די קלייט־משרתים — אַן אליקום אָדער קאַטערוכע, וואָס אויך זיי האָבן די נאַכט, צוהילף די שטוב־מענטשן, גענעכטיקט ביים חולה.
דער איבעריקער עולם האָט — ווער יאָ, ווער ניט — די אינדערפֿרי. ענריקע טיי אָן טעם געטרונקען.
די פֿאַכע שיינצי, נאָך איר נעכטיקן קומען פֿון איר שווערער, ווייטער רייזע, אַזש פֿון קאַמענעץ, און נאָך דער שווערער נאַכט וואַכן ביי דער שנור, איז איצט, אין שלייער אָנגעטאָן און אין די וועג־קליידער, אין אַ זייטיקן אַלקער אָפּגעגאַנגען און האָט דאָרט, אַ מידע און אַ פֿרעמדלעכע, אויף אַ סאָפֿקע, איבערכאַפּנדיק, זיך צוגעשפּאָרט און אויף אַן ערנסט איינגעשלאָפֿן. זי האָט זיך אַרויסגערוקט אומבאמערקט, און קיינער האָט איר ניט נאָכגע־ קוקט, גלייך ס׳איז פֿון איר ניט צו פֿאָדערן און גלייך ווי אַזאַ ווי זי איז פֿון ניט איר אומגליק נישט מחויב צו ליידן.
די דאָקטוירים, וואָס מ׳האָט גאַנץ פֿרי גערופֿן, האָבן זיך איצט נישט קיין אויסגעשלאָפֿענע און פֿאַר דער צייט אויפֿגעשטאַנענע אין שטוב אַריינגעשטעלט נישט גערן, און ווי נאָר כּדי יוצא זיין פֿאַר אַ שטוב, וועלכע זיי גאַזוכן באַשטענדיק אווי וואָס די לעצטע צייט האָבן זיי, אָן שום הילף צו ברענגען, ביי איר היפּשלעך פֿאַרדינט... זיי האָבן שוין נישט געהאַט מער וואָס צו טאָן, אויסער נאָר, ווי געזאָגט, פֿיזעם צו פֿאַרשרייבן און האָבן כלויז מיט דעם טאַקע זיך כאַנוגנט און מער ווי דאָס טאַקע ניט פֿאַרשריכן.
זיי האָבן זיך דאָס מאָל נישט גערן געלאָזט כאָלייטן, און ביים טויער, ווען מ׳איז זיי פֿאָרט נאָכגעגאַנגען און וועגן חולה זיך געפֿרעגט, האָבן זיי געענטפֿערט, ווי זיי ענטפֿערן תּמיד, ווען געענגט: „גאָט קען העלפֿן...” וואָס אין מויל ביי זיי, ביי דאָקטוירים, קלינגט דאָס קאַלט, פֿאַלש און אַ סימן אויף האָפֿענונגסלאָזיקייט און אַז מער איבערפֿרעגן איז איבעריק.
פֿון די מאַנצפֿילן אין שטוב איז שוין קיינער, נאַטירלעך, אין שטאָט און אין די געשעפֿטן נישט אַרויס. פֿאַרקערט, ווער נאָר אַ משרת, אַן אָנגעשטעל־ טער, אַ נאמן, אַ בוכפֿירער, אָן וועמען מ׳האָט זיך היינט געקאָנט באַגיין אין יענע געשעפֿטן, איז איצט אַהיים גערופֿן געוואָרן, אָדער מ׳איז אַליין גע1קומען צו כייהילפֿיק זיין אין שטוב, אַז טאָמער וועט מען זיך נויטיקן אין עמעצן — אים ערגעץ־וואו שיקן, ווען מ׳דאַרף.
די טיר האָט זיך אַלע מאָל געעפֿנט פֿון אַ ניי־אַריינקומענדיקן, וועלכער האָט, נישט זאָגנדיק קיין „גוט־מאָרגן” און נישט פֿרעגנדיק ביי קיינעם „וואָס הערט זיך י” אַליין שוין, נאָר מיטן קוק, פֿאַרשטאַנען, און האָט זיך גלייך צוגערוקט צו אַ רעדל זייניקע — אָדער כּדי כלויז גאָר אַנדערע אויסצוהערן, אָדער אַליין אויך עפּעס אַריינצוגעבן אַ שטילן, פֿאָרזיכטיקן שעפּטשע אין רעדל.
דעמאָלט האָט משה מאַשבער, פֿון נישט האָבן און נישט וויסן וואָס מער פֿירצונעמען, זיך אַוועקגעשטעלט? דאַוונען. ער האָט אין מיטן עס־צימער גענומען אָנטאָן טלית און תּפֿילין, עפּעס זיך געאיילט היינט מער, ווי אַלע טאָג, גלייך ער האָט מורא געהאַט פֿאַר אַן איבערשלאָג, וואָס קאָן פּלוצלינג פֿון דער קראַנקערס צימער אַרויסקומען, ווען ער וועט שוין קיין צייט ניט ↰ 116 האָבן און ניט באַווייזן... געדאַוונט אָבער האָט ער, ווי מ׳דאַרף פֿאַרשטיין, אַן כוונה און נישט צו באַנעמען דעם טייטש פֿון די ווערטער, ווייל אַלע מאָל האָט ער זיך צו דער טאָכטערס אַלקער געלאָזט, זען, וואָס זי מאַכט און וואו זי האַלט דאָרט. ער האָט איין מאָל אַפֿילו אויך איר שוועל אַריבערגעטראָטן, ווען זי, די טאָכטער, אַרומגערינגלט פֿון אייגענע און קרובים, וואָס האָבן איר די נשמה געהיט, האָט די אויגן צוגעהאַלטן, נישט קוקנדיק אויף קיינעם, און פּלוצלינג האָט זי זיי געעפֿנט, דעם בליק צו דער טיר געווענדט און דערזען דעם פֿאָטער אין טלית־און־תּפֿילין, זי האָט זיך שטאַרק דערשראָקן, אים נישט דערקענט און געקוקט אויף אים ווי אויף אַ פֿרעמדן, אָדער ערגער: ווי אויף אַן אויסווייזעניש, אויפֿן מלאך־המוות אין אַ טלית.
— האַ, טאַטע... — האָט זי זיך אָבער באַלד געכאַפּט און אים אַ וואונק געטאָן צוגיין, האָט זיין האַנט אָנגענומען און זי ניט אַרויסגעלאָזט פֿון אירער, ווי בכלל זי איז געוואוינט געווען די לעצטע צייט צו טאָן — דעם פֿאָטערס האַנט פֿון אירער נישט אַרויסצולאָזן, בעטנדיק, ער זאָל שטיין לעבן איר, זיין מיט איר, ווייל האַלטנדיק זיין האַנט, האָט זי זיך געפֿילט זיכערער און פֿעסער.
אַז זי האָט אָבער ווידער די אויגן פֿאַרמאַכט און ווי זיך פֿאַרגעסנדיק איינגעשלאָפֿן, האָט משה מאַשבער דעם מאָמענט אויסגענוצט, זיין האַנט פֿון אירער אַרויסגענומען און איז צוריק פֿון אַלקער אַרויס.
דעמאָלט, שפּעטער, האָט דער מענטש — אליקום צי קאַטערוכע — וואָס איז געשיקט געוואָרן צו באַזאָרגן מיכאַלקען — אָפּזוכן זיין טאָכטער און איר וועגן איר טאַטן צו וויסן טאָן — זיך אין שטוב אומגעקערט און געלאָזט וויסן, אַז ער האָט זי געבראַכט, די טאָכטער.
יענע, די טאָכטער, האָט טאַקע אין דעם מאָמענט שוין ביי מיכאַלקען? אין שטובעלע זיך געפֿונען. זי איז אַריין, און ווען זי האָט אים דערזען זיצן אין זיין אויסגעקרימטער לאַגע, מיטן קאָפּ אין וואַנט אָנגעשפּאַרט, האָט זי אַ גרויס געוויין אַרויסגעלאָזט און אויף אַ קול גענומען אַזוי צו קלאָג-מוטערן, אַז ס׳האָט אַזש אויך אַהער, אין באַלעבאָס הויז, אין עס־צימער דערלאַנגט.
משה מאַשבער, וואָס איז דעמאָלט געשטאַנען ביים פֿענצטער אין טלית־ און־תּפֿילין, האָט, דערהערנדיק מיכאַלקעס טאָכטערס אויסגעשריי, אַ ציטער געטאָן.
זי, די טאָכטער, איז אָבער באַלד אַנטשוויגן געוואָרן. זי האָט זיך דאָרט גענומען, ווייזט אויס, מיט אים פּאַרען, מיט איר פֿאָטער מיכאַלקען: אים רעכט אַוועקלייגן, אים אויסטאָן און צו קבורה איבערטאָן.
שפּעטער אַ ביסל האָבן נאָך אַ פּאָר מענטשן — אייגענע אָדער געדינ־
גענע צוליב מיכאַלקען — מיט אַן אַרון און אַ פֿורל זיך באַוויזן. מ׳האָט אים ↰ 117 פּאַמעלעך אַרויסגעטראָגן, אויפֿן פֿורל אַרויפֿגעלייגט און פֿון טויער אַרויסגע6ירט, און קיינעם איז אין זינען נישט געווען, נאָך זייער אַרויספֿארן, צו פֿארמאַכן דעם טויער... און אָט, דורך אָט דעם זעלבן טויער, דעם נישט פֿארמאַכטן, האָט מען אין דער זעלבער צייט אויף מאָרגן, אויך נחמהקען, משר: מאַשבערם טאַפּטער אַרויסגעטראָגן.
אויף יענער לעצטער נאַכט האָט מען שוין, אָן שום ישוב, נחמהקעס קינדער פֿון שטוב אַוועקגעפֿירט. מ׳האָט פֿארנאַכט וויינענדיק, זיי די כור־ נוסלעך אָנגעטאָן, זיי פֿארשפּיליעט, מיט וואַרעמע שארפֿעלעך די העלדזער פֿאַרוויקלט און מ׳האָט זיי אויף נאַכטלעגער אַוועקגעשיקט אין אַן אָרט, וואָס מ׳האָט געפֿונען פֿאַר באַקוועם און פֿאר די קינדער מער רואיקער און בעסער.
יענע נאַכט האָט שוין קיינער — גאָר קיינער, אַפֿילו ניט די באָבע שיינצי — מיט קיין אויג ניט צוגעמאַכט. מ׳האָט די קראַנקע שוין נישט איין מאָל דעמאָלט אָפּגעשריגן און יעדעס מאָל, ווען די קולות האָבן זי צוריק אויפֿדערוואַכט, האָט זי אויסגעזען, ווי עפּעס ווילד פֿארחידושט און ווי שוין פֿון ערגעץ אַן אַנדער וועלט אַ צוריקגעקערטע.
אַלע האָבן זיך שוין דעמאָלט ביי דער קראַנקער אין אַלקער געפֿונען, , נישט אָפּגעטראָטן פֿון.איר און ווי שוין קיין מורא ניט געהאַט, אַז די באַזאָרגטקייט פֿון אַלעמען זאָל אויף דער קראַנקערס געמיט שלעכט ווירקן, ווי ווען ס׳פֿירט זיך, ווען ס׳איז נאָך פֿאראן אַ וואָסער ניט איז האפֿענונג, ווען מ׳זעט דעם חולה ניט אַזוי ענג אַרומשטעלן, כּדי פֿאַר אים זיין אייגענע סכנה נישט אַרויסצוווייזן.
ס׳האָבן דעמאָלט אויך אַלע קלייט־ און קאָנטאָר־אָנגעשטעלטע גענעב־
טיקט און וואָך געהאַלטן, כאָטש קיינער האָט זיך אין זייער הילף שוין נישט גענייטיקט, ווייל אַלערליי שליחותן און אַרבעטן זיינען שוין געווען איבעריק, אַזוי אַלע די גאַנצע נאַכט, ביז אין דער פֿרי, ו\ען פֿון דרויסן האָט שוין דער טאָג אַריינגעקוקט און ווען אין די שויבן האָט מען געזען, ווי אַ שטאָר־ קער, גריסיריקער פֿראָסט פֿארנעמט זיך אויפֿן טאָג... דעמאָלט האָט זיך פּלוצים דערהערט אַ קול פֿון דער קראַנקער, וועלכע האָט זיך גראָד די לעצטע מינוטן דערפֿילט פֿעסער און ביים פֿולן פֿארשטאַנד — אַ קול אַן אויסגעשריי:
— פֿינצטער!... אוי, וויי, פֿינצטער!... טאַטע, וואו פֿיסטן!
— מיין קינד — איז משה מאַשבער צו איר צו, זיך איבער איר איבערגעבויגן און איר דעם נויט־שווייס פֿון שטערן געווישט.
— ליכט! צינדט אָן ליכט!... האָט זי ווייטער אין לעצטן קראַמף געשריגן.
— מיין קינד — האָט זיך משה מאַשבער דאָ שוין פֿון אַפּענעם געוויין ניט געקאָנט איינהאַלטן און איר אַ זאָג געטאָן דערביי פֿון גרויס צער און פֿאַרצווייפֿלונג: — מיין קינד, ס׳איז קיינעם ניט פֿינצטער נאָר דיר... דיין וועלט גייט דיר אונטער...
און דאָ האָט זיך שוין אָנגעהויבן די גסיסה, מיט אַ כריפֿ, מיט אַ האַרץפֿאָכען, מיט אַ קרעכצן און מיט אַלע לעצטע חיותן פֿון דער ברוסט דורכן גאָרגל אַרויסגעבן.
דעמאָלט האָט עמעצער, ווי שוין לאַנג געהאַלטן אָנגעגרייט פֿאר יענעם מאָמענט, משה מאַשבערן אַ סידור דערלאַנגט, אויפֿגעמישט אויף אַ געוויס אָרט, און משה מאַשבער האָט מיט אים זיך צו דער קראַנקער צוגעבויגן און אַ זאָג געטאָן אין אַנגסט!
— קינד מיינס, זאָג מיר נאָך... — און ער האָט איר גענומען די ווידוי פֿארלייענען, ווי מ׳דאַרף — מודה אָני לאָניך ה׳ אלהי ואלוזי אָבותי שרפֿואתי בידך ומיתתי בידך,1 וואָס דאָס דערזעענדיק, זיינען אַלע אויף אַ וויילע אָנט־ שטומט געבליבן, נישט אויסגענומען קיינעם, סיי פֿון די שטוב־אייגענע, סיי פֿון די קרובים, ווי סיי אויך פֿון ידי אָנגעשטעלטע, וועלכע האָבן זיך אַלע איצט אין דער קראַנקערס צימער פֿארזאַמלט, און כאָטש אַלע, אַפֿילו די שטאַרקסטע, האָבן געהאַט נאַסע אויגן און טרוקענע גאָרגלען, דאָך האָט מען זיך געהאַלטן שטיל און פּ”ערלעך, און קיינער האָט דעמאָלט קיין הויך געוויין ניט אַרויסגעלאָזט.
ס׳האָט לאַנג ניט געדויערט, ביז דער קראַנקערס אָטעם האָט זיך גענומען באַרואיקן און אַלץ שטילער און שטילער ווערן — אַזוי שטיל, אַז ווער ס׳וואָלט זיך געוואָלט נאַרן, וואָלט געקאָנט מיינען, אַז זי איז אָט־אָט, גאָר גענעזנדיק, איינגעשלאָפֿן, ווען אין דער אמתן איז דאָס שוין קיין שלאָף נישט געווען, נאָר דער סוף פֿון אַלע סופֿן — טויט און דער שטאַנד פֿון ערב־פֿארשטאָרטקייט.
די מער דערפֿארענע האָבן דאָס גלייך דערזען, און אַ קוק געבנדיק אויף דער טויטערס פּנים, האָבן זיי גלייך גענומען די אייגענע פֿון איר בעט אָפּפֿירן — גיטעלען, וואָס האָט זיך צו דער טאָכטער, ווי אַ חיה, מיט אַ גוואַלד־געשריי אַ ריס געטאָן: — מיין וועלט... — אויך יהודיתן, די שוועסטער, וואָס אויך זי האָט זיך, כאַפּנדיק פֿארן קאָפּ, פֿון דער מוטער נישט אָפּגעשטאַנען אין געשריי... אויך משה מאַשבער אַליין, וואָס איז אַ וויילע פֿארגליווערט געבליבן, ביז עמעצער האָט אים מיט אַ שטילן זאָג אויפֿדערוואַכט, אים ווייטער אויפֿן סידור אָנגעוויזן, און יענער, משה, האָט אינעם
י כ׳דאבק דיר, גאָט, מיין גאָט און גאָט פֿון מיינע עלטערן, וואָס מיין היילונג איז אין דיין האַנט און מיין טויט איז אין דיין האַנט.
זעלבן סידור, פֿון וואַנען ער האָט נישט לאַנג פֿאַר דער טאָכטער די ווידוי אַרויסגעלייענט, איצט גענומען זאָגן און גאָטס דין באַרעכטיקט?
שוכני כתי המר, למה תשאו עין...
ה, נתן, ה׳ לקח, יהי שם ה׳ מבורך.1
און אויך ער איז אָפּגעגאַנגען.
דעמאָלט איז אַרויסגעטראָטן, ווי יעדער מאָל אין אַזאַ צייט, אַ נאָענטער, אָבער אַ זייטיקער — אַזאַ, וואָס ווייסט, ווי מ׳פֿירט זיך מיט אַ מת, איז דערפֿאַרן און האָט דעם נויטיקן מוט דערצו.
דא, אין דעם £אל, איז דאָס געווען אסתר־רחל — יענע, וואָס מ׳האָט זי גערופֿן „די לעדערנע צדיקת” — משה מאַשבערס אַ ווייטלעבע קרובה, וואָס האָט אַלע יאָרן געלעבט אין נויט און אין פֿרומקייטן, אַלע יאָרן פֿון איר מאַנס צווייענדיקער פּרנסה — פֿון איינבינדעריי אין דער וואַכן און אַ שמש זיין אין אַ קליין אָרעם באַלמעלאָכע־שולעכל אום שבת — האָט זי קיינמאָל ניט געהאַט קיין ברויט צו זאַט; אָבער זי האָט זיך קיין מאָל ניט געקלאָגט, קיין מאָל צו קיינע קרובים, אַפֿילו אויך צו משה מאַשבער, נישט אָנגעקומען נאָך גאָרנישט, אויסער נאָר נאָך באָרשטש אויף פֿסח, און וואָס תּמיד, ווען מ׳האָט זי געפֿרעגט: ,אסהר־רחל, וואָס הערט זיך י” — פֿלעגט זי יעדערס מאָל מיט אַ פֿרום וואָרט אָפּענטפֿערן: „אַ דאַנק... נישקשה... משה איינבינדער (איר מאַן) און דער רבונו־של־עולם פֿאַרלאָזן נישט, און יאקאש שלאָגט מען זיך דורך” ווי זי וואָלט זיך אָפּגעטרייסלט און זיך אַרויסגעמאַכט פֿון אַלע ענלעכע זי באַדויערנדיקע פֿראַגעס, כאָטש איר פּנים איז געווען אַ גענוגער עדות אויף דער מוראדיקער נויט, וואָס האָט עס געמאַכט פֿאַרהאַרטעוועט, ווי לעדער און ווי שוין נישט פֿעאיק אויפֿצונעמען קיין מינדסטע פֿריילעכע מינע.
פֿאַרמעגלעכע קרובים האָבן זי אויסגענוצט אויף חתונות — אויף אב־
סונג געבן ביים קאָכן, באַקן, אויף די סאַרווערם און סאַרווערינס; אָדער ביי קימפּעטאָרינס און ביי אַ חולה צו וואַכן; אָדער, ווי איצט דאָ, ביי משה מאַשבער, ביי זיין קראַנקער טאָכטער שוין צו לעצט.
דעמאָלט, זאָגן מיר, איז אַרויסגעטראָטן אסתר־רחל... נאָך דעם, ווי מ׳האָט די אייגענע — גיטעלען, יהודיתן און אויך די אייגענע מאַנצבילן — אַרויסגעפֿירט, איז זי צו דער טויטערם בעט צוגעגאַנגען, זיך איבער איר איבערגעבויגן און אַ זאָג געטאָן, ווי מ׳זאָגט צו אַ לעבעדיקער צום הערן און צום פֿאָלגן?
1 איר, וואָס וואוינט אין ליימיקע שטיבער, מיט וואָס נעמט איר זיך איבער... גאָט האָט געגעבן, גאָט האָט?{וועקגענומען, זאָל גאָטס נאָמען זיין געבענטשט.
— הייליקע נשמה פֿון נחמה ביז משה, גיי אַהין, פֿון וואַנען דו גיסט געקומען און לאָז דיין חומר דיך באַדינען. — און זי האָט איר גענומען די אויגן צומאַכן, די הענט און די פֿיס אויסציען, די קישן פֿון אונטערן צוקאָפּנס אַוועקנעמען און דאָס פּנים פֿאַרדעקן.
זי איז נאָך דעם, ווי זי האָט דאָס אַלץ אָפּגעטאָן, אויך צום שפּיגל, וואָס איז אויף דער וואַנט געהאַנגען, צוגעגאַנגען, אים פֿאַרדעקט, דערנאָך האָט זי זיך געווענדט צו די אַרום־שטייענדיקע און אַ זאָג געגעבן:
— זאָל מען הייסן אויסגיסן די וואָסער...
שפּעטער אַ ביסל האָט מען געטאָן מיטן מת, וואָס מ׳טוט געוויינטלעך:
אים אָפּגעהויבן, אויף דער ערד אַוועקגעלייגט און ביים צוקאָפּנס ברענענדיקע ליכט אַוועקגעשטעלט.
דאָס אָבער האָבן שוין געטאָן אַנדערע — מאַנצבילן, נישט אסתר־
רחל, און צו יענער צייט איז מען צו משה מאַשבערן, צו גיטעלען, צו יהודיתן און אויך צו נחום לענטשער צוגעגאַנגען און זיי געריסן „קריעה”; מי משה מאַשבער און מי נחומען האָט מען די לאצן פֿון די קאַפּאָטעס מיט אַ מעסער איינגעשניטן און דערנאָך מיט די הענט זיי טיף אַראָפּ אַ ריס געטאָן, זיי זאָלן זיך אַראָפּהענגען, און מי גיטעלען און מי יהודיתן האָט מען אַזוי אויך טיף די קאָפֿטלעך איינגעשניטן.
מיר ווילן ניט דערציילן, וואָס איז דעמאָלט ווייטער פֿאָרגעקומען, ווי אַזוי די אייגענע, קרובים און נאָענטע האָבן זיך אַרום מת אַרומגעזעצט און אים באַוויינט; מירן אויך ניט דערציילן, ווי אַזוי גיטעלע האָט, ניט זעצנדיק זיך, די גאַנצע צייט אין אַנדערע צימערן — אַמאָל אין איינעם, אַמאָל אין אַ צווייטן
— פֿון וואַנט צו וואַנט שטיל אַרומגעשפּאַנט און ווי געוואַרט, מ׳זאָל צו איר אָט־אָט פֿונעם מת' צימער מיט אַ ידיעה אַרויסקומען, אַז ס׳איז אוממעגלעכעס געשען, אַז די טאָכטער איז צוריק לעבעדיק געוואָרן...
זי איז אַזוי אַרומגעגאַנגען ביז מיטאָג, ווען חברה־קדישא האָבן זיך גענומען באַווייזן;? ווען דורכן אָפֿענעם טויער, דורך וואַנען מ׳האָט ערשט נעכטן מי־ כאָלקען אַרויסגעפֿירט און וואָס מ׳האָט ניט אין זינען געהאַט אים צו פֿאַרמאַכן, האָבן זיך איצט אַריינבאַוויזן אַ פּאָר אָרעם־אָנגעטוענע ווייבער מיט עפּעס מינים משונהדיקע שוין לאַנג ניט געשייערטע טעפּ און לאַנגע קאָנען צו דער טהרה< און נאָך יענע ווייבער האָבן זיך אויך די נושאי־מיטה באַוויזן: איינער אַ ייד מיט דריי דרענגלעך אונטערן אָרעם, דער צווייטער — מיט אַ שוואַרצן טוך, דערווייל נאָך אַ צונויפֿגעלייגטן, און דער דריטער מיט אַ קיל שטרוי — אויף דער מיטה אויסצושפּרייטן.
אָט דעמאָלט, ווען אין קיך און אין פֿאַרהויז האָבן שוין גענומען פֿאַר־
זידן די געשטעלטע סאַמאָוואַרן און די טהרה־ווייבער האָבן מיט פֿלינקע הענט און דערפֿאַרן זיי גענומען טאסקען אַהין, אין יענעם צימער, וואו דער ↰ 121 מת איז שוין געלעגן אויף צוזאַמענגעשטעלטע טישן און וואו מ׳האָט אים באַדאַרפֿט זיין „רעכט, טאָן? — אָט דעמאָלט האָט גיטעלע, ווי אַ טיגער־ מוטער זיך אין יענעם צימער אַריינגעריסן, וואו גאָר שטאַרקע, גאָר־גאָר אויסגעהאַלטענע, זיינען אַריינגעלאָזט געוואָרן — ווי אַן אסתר־רחל.
אסתר־רהל האָט איר ווילדעניש דערזען און איז צו איר צו. גיטעלע האָט עפּעס אַ ריטשע געטאָן און באַלד גלייך אַנטשוויגן געוואָרן, און שטיל ווערנדיק, האָט זי האַלב־דול און משונה־נאָכגעבנדיק ביי אסתר־רחלען אַ פֿרעג געטאָן:
— זאָג מיר, כ׳בעט דיך, אסתר־רחל לעבן, נאָר איינס: צי זעען דאָס באמת טאַקע מיינע אויגן?...
— יא — האָט איר יענע גלייך, אָן קרימעניש, געענטפֿערט — זעסט, און ווי אַ יידישע טאָכטער לאָז איר טאָן איר רעכט... גיי, גיי, פֿון דאַנען, גיטעלע.
דאָס האָט אסתר־רחל גערעדט אַזוי האַרט מיט גיטעלען, כּדי זי אומצוקערן צום זינען, וועלכן זי האָט שיר־שיר שוין נישט געהאַט אָנגעוואוירן און פֿאַרלוירן.
מ׳האָט באַלד דאָרט, נאַטירלעך, געטאָן, וואָס מ׳דאַרף, מ׳האָט מיט שטאַרק הייס וואָסער דעם מת אַרומגעוואַשן, תכריכים אָנגעטאָן, אויפֿן קאָפּ, ווי סע פֿירט זיך, דעם פֿרומען טשיפֿיק, און געזאָגט דערביי די געוויסע פּסוקים, וואָס געהערן צו דער לאַגע, ווי וורקתי עליכם ביים טהורים 1 אאַז״וו.
אין דרויסן דערווייל האָט מען שוין דעמאָלט די מיטה אויסגעפֿאַרטיקט, איינער אַ נושאי־מיטהניק האָט אייף אַ קיך־בענקל אָנגעשפּאַרט צוויי דרענג־ לעך און זיי אין מיטן דורכגעפֿלאָכטן מיט אַ שטריקל אין אלכסון.8 ער האָט פֿונעם געבראַכטן קיל שטרוי אַ קליין ביסל, וועדליק אַ זשמעניע, אַרויסגע-כאַפּט, און ווי מ׳מאַכט אַ גאַרטל צו אַ תבואה־גאָרב, אַזוי האָט ער פֿלינק און מיט אַ געניטער האַנט דאָס אַ דריי געגעבן, דערפֿון אַ מין קאָפּנקישעלע אויסגעמאַכט און פֿון אַ צווייט ביסל — פֿאַר די פֿיס אַן אָנשפּאַר, און די איבערגעבליבענע שטרוי האָט ער אין דער לענג פֿון דער מיטה אויסגעשפּרייט. באַלד האָבן אַנדערע צוויי נושאי־מיטהניקעס דעם מת, אין אַ ווייסן ליילעך איינגעהילט, פֿון שטוב אַרויסגעטראָגן. איינער האָט געהאַלטן דעם ליילעך אין אַ זשמוט צונויפֿגעדרייט צופֿוסנס, און דער צווייטער — צוקאָפּנס, און ביידע האָבן, זיך וואַקלענדיק, די שווערע מאַמע צו דער מיטה צוגעבראַכט.
דעמאָלט האָבן זיך אַלע היימישע, אייגענע, קרובים, און שכנים און ווער נאָר פֿון ווייבערשן געשלעכט ס׳איז צו משה מאַשבערס שטוב נאָענט געווען, 1 איך וועל אויף אייך שפּריצן ריינע תאסערן.
3 אַלאכסן — ויאָגאַנאַל.
צו דער מיטה זיך אַ לאָז געטאָן און זי אַרומגערינגלט; און פֿונעם ענגן רעדל, פֿונעם געדראַנג און פֿונעם ציטעריק־פֿאַרכטיקן פּלאָנטער, וואָס האָט זיך געבילדעט אַרום די נושאי־מיטהניקעס, וואָס האָבן זיך, איילנדיק, אַרום מת געפּאָרעט, אים איינגעמאָטטעט אוין צוגעדעקט — האָבן זיך פֿאַרשיידענע קולות און ווילדע געשרייען אַרויסדערהערט:
— גוטע מלאכים זאָלן דיר אַנטקעגנגיין...
— די טויערן פֿון הימל זאָלן פֿאַר דיר אפֿן שטיין...
— אַ יונגער גוים אַזאַ, וויי צו קלאָגן?...
— זאָלסט זיך מיען און זכות טראָגן...
און גיטעלע איז אויף דער שוועל, דורך וואַנען מ׳האָט נאָר וואָס דעם פֿת אַרויסגעטראָגן, שטיין געבליבן. זי איז צו דער מיטה גיט אַראָפּ, האָט אַ האַלב״דולע אויפֿן געדרענג, וואָס אַרום דער מיטה, אַראָפּגעקוקט, און די גאַנצע צייט, ווען אַנדערע האָבן געשריגן, האָט זי געהאַלטן אין איין פֿרעגן ביי זיך אַליין דאָס, וואָס זי האָט בשעת מעשה אַ פֿרעג געטאָן ביי אסתר־ רחלען:
— צי זעען דאָס באמת טאַקע אירע אויגן...
באַלד האָט זיך גערירט די לוויר.! באַלד האָט זיך אויך דערהערט דער געוויסער קלאַנג פֿון דער צדקה־פּושקע אין דער האַנט פֿון איינעם אַ חברה־ קדישא שמש. מ׳איז אַרויס דורכן טויער, דורך וועלכן מ׳האָט נעכטן אַרויסגעפֿירט מיכאַלקען און וואָס מ׳האָט ניט אין זינען געהאַט אים פֿאַרמאַכן, און מ׳האָט אים אויך איצט ניט פֿאַרמאַכט.
און שפּעטער אַ ביסל, ווען די לוויה איז שוין אַוועק, ווען די פֿיל באַלייטערס, וואָס זיינען געקומען משה מאַשבערס מת כבוד אָפּגעבן, פֿון מאַרק-לייט, פֿונעם קלויז און אַנדערע, זיינען פֿון גאַס און פֿון אויג שוין פֿאַרשוואונדן — האָט מען אַ ביסל ווייטער פֿון טויער, אַ קליין ביסל אין גאַס אַרויסגערוקט, איינעם נאָר אַ מענטשן, פֿון גאַנצן עולם אַ פֿאַרבליבענעם, געקאָנט זען...
דאָס איז געווען אַלטער, וואָס קיינער האָט זיך אויף אים די לעצטע טעג ,ניט אומגעקוקט — נישט ווען ער האָט זיך געוויזן אין שטוב און נישט ווען אויך נישט. מ׳האָט אים פֿון זינען אַרויסגעלאָזט, נישט באַמער־ קבריק, ווי ער האָט געוואַכט באַגלייך מיט אַלע אין יענער נאַכט, ווען מ׳האָט נחמהקען צום ערשטן מאָל אָפּגערופֿן, נישט אויך דעם צווייטן טאָג, ווען ער האָט, ווידער צוזאַמען מיט אַלע, ווי אַ שאָטן אַרומגעבלאָנדזשעט, און אויך נישט היינט, ווען מ׳האָט זיך אַרום מת*געעסקט, בעת ער, אַלטער, איז אונטן, אין עס־שטוב, געשטאַנען מיטן פּנים צו אַ וואַנט און שטיל געוויינט פֿאַר זיך אַליין, נישט צושטייענדיק אין שותּפֿות צו קיינעם און פֿון קיינעם ניט באַקומען געטרייסט. ער האָט זיך, מחמת ער איז נישט גע ↰ 123 וואוינט געווען צו מענטשן, נישט איינגעשטעלט מיט דער לןויך, מיטצוגיין, און ער איז גאָר אַרויס פֿון טויער אויפֿן גאַס און האָט לאַנג געקוקט און זיין בליק געווענדט אין יענער ריכטונג, וואוהין די לוויה איז אָפּגעגאַנגען.
ער איז געשטאַנען פֿאַרחושט, ווי אַ חיה, וואָס האָט דעם וועג פֿאַרלוירן..*
און באַלד האָט מען געקאָנט זען, ווי גלייך, אים צו טרייסטן, האָט זיך, פֿון וואַנען, פֿון וואו צו אים צוגעשטעלט דער הונט קייטל־זייגער, וואָס איז שוין פֿון נעכטן אָן געווען אָן אַ באַלעבאָס און וואָס אויך ער איז קיינעם פֿון די שטומלייט נישט אָנגעגאַנגען און פֿון אַלעמען פֿאַרגעסן, און ביידע זיי — אי אַלטער, אי קייטל־זייגער — האָבן זייערע בליקן געווענדט אין איין ריכטונג — אַהין, וואוהין מ׳איז מיטן מת אַוועק.
אַלטער וואָלט לאַנג אַזוי געשטאַנען — מעגלעך, מז אין דער נאַכט אַריין און מז ער וואָלט פֿון פֿראָסט פֿאַרסטאָרטשעט ווערן — נאָר באַלד האָט זיך פֿון הויף אַרויסגייענדיק, באַוויזן גנעסיע, דאָס אין דער שטיל פֿאַר אים פּאַרקנסטע דינסט־מיידל, וועלכע האָט אים צופֿעליק דערזען, איז זי צו אים צוגעגאַנגען, אים פֿון גליווער אויפֿגעוועקט און אין שטוב אַריינגערופֿן.
די שטוב האָט דעמאָלט אויסגעזען, ווי אַלע מאָל, ווען מ׳טראָגט אַרויס אַ מת! די טירן פֿון צימער צו צימער אויפֿגעפּראַלט, און נעץ־סימנים פֿון טהרה און פֿון פֿיל פֿוסטריט, וואָס זיינען ערשט נאָר־וואָס דורך די אויפֿגע-עפֿנטע טירן אַריין און אַרויסגעגאַנגען.
און דאָרט, אויפֿן „פֿעלד”, וואוהין מ׳איז אָנגעקומען מיט דער לוויה שוין -שפּעטלעך, ערשט פֿאַרנאַכט צו, מחמת צוגיין אַהין איז אַ גרויסער מהלך, האָט מען געטאָן, וואָס מ׳טוט געוויינטלעך: מע האָט זיך זיבן מאָל אין „אוהל, אַרום בר־מינן געדרייט, דערנאָך געזאָגט דעם „צירוק הדין” און דערנאָך, אַז מ׳האָט דעם מת צום קבר צוגעבראַכט, און דער קבר איז, מחמת דעם גרויסן פֿראָסט, וועלכער האָט פֿאַרשווערט דאָס גראָבן, נאָך ניט אין גאַנצן פֿאַרטיק געווען, האָט מען נאָך אַ ביסל געמוזט אויסוואַרטן, ביז מען האָט דעם מת שוין אין דער פֿינצטער, ביי אַ לאַמטערן, אין גרוב אַראָפּגעלאָזט.
דאָס מאָל איז ביי דער קבורה, ווי אַלע מאָל ביי חשובע שטאָט־מענטשן, מיגעווען אַליין הירשל ליווער, וועלכער, האָט, שטייענדיק ביים קבר־ראַנד, צוקאָפּנס, געהאַלטן דעם לאַמטערן, אַריינגעלויכטן מיט אים און אַהין אַריינגעקאַמאַנדעוועט מיט פֿלייס, זעענדיק, אַז אַלץ זאָל דאָרט געטאָן ווערן, ווי ס׳געהער און ווי אַלע מנהגים פֿאָדערן.
— דעק איר אָפּ דאָס פּנים — האָט הירשל ליווער, צולייכטנדיק מיטן לאַמטערן, אַריינגעשריגן צו דער שמשטע, וועלכע האָט זיך אין קבר מיטן מת געפּאָרעט.
— די שערבלעך... די גאפֿעלעך... — האָט ער ווייטער אַריינגעשריגן, ווען מע האָט באַדאַרפֿט פֿאַרדעקן דעם בר־מינן די אויגן און אין האַנט אים אַריינגעבן אַ צווייגל, ווי אַ גאפֿעלע, צוליב געוויסע סגולות.
באַלד האָט משה מאַשבער, מחמת זיין טאָכטער האָט קיין דערוואַקסענעם „קדיש, נישט געלאָזט, אַליין גענומען זאָגן דעם קדיש. דערביי האָט ער עפּעס אַ משונה כליפּ געטאָן שוין ביים ערשטן וואָרט „יתגדל” און אַלע איבעריקע ווערטער זיינען אים פֿאַרכליניעטע צווישן דער וויינענדיקער באָרד און ליפּן געבליבן.
מ׳האָט די אבלים געטרייסט, ווי געוויינלעך, אַלץ, ווי ס׳דאַרף צו זיין.
נאָר אַז אַלץ איז אָפּגעטאָן געוואָרן און דער עולם באַלייטער האָט גענומען אָפּגיין פֿון קבר, איז משה מאַשבער נאָך מיט האַלב־פֿאַרגליווערטע קדיש־ ווערטער אין מויל איבער דער שוין פֿאַרשאָטענער גרוב געשטאַנען, ווי אונטערגעריסן און ווי גאָר די וועלט האָט זיך אים דאָ, ביי אָט דעם בערגל ערד, אויסגעלאָזטן און אַז לוזי, וואָס איז, נאַטירלעך, געווען איינער פֿון די באַלייטער, איז צו אים צוגעגאַנגען און אים זיין צער געוואָלט לינדערן, האָט יענער, משה, אויף אים אַ פֿאַרחידושטן בליק געטאָן, ווי אויף אַ פֿרעמדן און גיט ווי אויף קיין ברודער, און אַ זאָג געגעבן דערביי האַלב טויט און ווי פֿון אַן אַנדער וועלט אַראָפּ!
— הא... לוזי... אַ האַלבע וועלט מיינע איז שוין דאָ — האָט ער, אויפֿן קבר אָנווייזנדיק, געזאָגט — און אויך די צווייטע וועט מסתם ניט פֿאַרזאַמען באַלד אַהין אַראָפּקומען.
— וואָס רעדט ער?
— יא — האָט יענער געענטפֿערט — ס׳האַלט איצט ביי אים, ביי משה מאַשבער אַליין, הייסט עס.
און משה מאַשבער האָט זיך גלייך גענומען גרייטן צו דער אייגענער באַגרעבעניש.
אָנגעהויבן האָט ער דערפֿון, וואָס באַלד נאָך „שבעה”, נאָך אין משך פֿון שלושים,1 האָט ער איין מאָל אַוועקגערופֿן גיטעלען אין אַ זייט און איר פּלוצים אַ זאָג געטאָן:
י— די וועלט אונדזערע, גיטעלע, איז שוין באַלד אויס, ס׳צייט אַ טראַכט טאָן פֿון יענער.
1 שלושים — דרייסיק. די ערשטע דרייסיק טעג נאָך עמעצנס שטאַרבן, רעכענען זיך פֿאַר טרויער־טעג.
— וואָס: — האָט גיטעלע, שוין אַזוי אויך אַ גענוג געשטראָפֿטע, איצט ווי עפּעס אַ נייעם אומגליק דערפֿילט און זיך געווענדט צו איר מאַן נאָך דערקלערונג — וואָס מיינט ער?
— ער מיינט, אַז פֿונדאַנען איז שוין נישט צו האָפֿן, און אַז מ׳דאַרף זיך זען פֿאַרגרייטן, מיט וואָס מ׳קאָן, אויף אַהין.
— יאָ, אָבער וואָס וויל ער?
— ער וויל, פֿאַר אַלעמען, חתונה מאַכן אַלטערן.
— אַלטערן? ... איצט, און אין אַזאַ צייט?
— יאָ, דווקא איצט. די צייט שטייט נישט, אונדזער לאַגע הענגט אויף אַ האַר און אַלטערס הענגט אָפּ פֿון אונדזערער: אויב ניט מיר, איז ווער, אויב ניט איצט, איז ווען דען?
— אָבער וואָס איז דאָס איילעניש? — האָבן זיך גיטעלען פֿרישע טרערן אין די אויגן געוויזן.
— ס׳איז אַ מצווה־זאַך, און קיין חתונה לייגט מען ניט אָפּו בפֿרט אַזאַ, ווי אַלטערס.
משונה, אָבער יאָ אַ ס׳טרעפֿט אַמאָל מיט איינעם, וואָס נאָך איינעם אָדער עטלעכע קלעפּ פֿון גורל, בלייבט ער אַזוי דערשלאָגן, אַז ס׳קלעקט אים ניט קיין כּוח אויפֿצושטעלן, וואָס אים איז חרוב געוואָרן, ער פֿאַרלאָזט אַלץ, און פֿון זיין אַלעם אייגענעם און דערוואָרבענעם מאַכט ער זיך נאָר אַ קליין פּעקעלע אויף זיין לעצטן, אָרעמען און געבראָכענעם סוף־וועג, וואָס שטייט אים פּאָר, ווען ער וועט אָפּגיין פֿון זיין געוועזענער גדולה.
וואונדערלעך, זאָגן מיר, ווי משה מאַשבער האָט איצט פֿון זיינע אַלע געשעפֿטן אַוועקגעקוקט, גלייך זיי וואָלטן שוין געווען אחר־יאוש, אין דער צייט, ווען אַן אַנדערער אויף זיין אָרט וואָלט נאָך געפּרואווט עפּעס טאָן, געפּרואווט זיך אַ וואַרף געבן, כאָטש ווי אַ פֿיש אויף דער טרוקן, ווי אַן עוף אויף דער העלפֿט געקוילעט — געפּרואווט עמעצן אין שותּפֿות אַרייננעמען אָדער צו באַקומען שטיצע אויף אַן אַנדער אופֿן.
ניין, משה מאַשבער האָט זיינע געשעפֿטן אין גאַנצן פֿון קאָפּ אַרויסגעלאָזט, און דער עיקר זאָרג, וואָס האָט אים באַהערשט נאָך זיין טאָכטערס טויט, איז געווען אַלטער... ער האָט אים איין מאָל, בשעת שבעה, דערזען אַריינקומען אין עס־צימער, זיך אָנטרעפֿנדיק אויף דער שוועל מיט דער אים־ פֿאַרשפּראָכענער גנעסיע, און ער האָט באַמערקט, ווי אַזוי אַלטער האָט אויף איר אַ קוק געטאָן, און ווי אַזוי צוריק גנעסיע אויף אים, און נישט געקוקט אויפֿן אומגליק אין שטוב, האָבן ביידע דעמאָלט אויף אַ שטומען אופֿן אויך צו אים, צו משה מאַשבער, מיט זייערע בליקן זיך געווענדט און ווי אים דערמאָנט, וואָס זיי קערן זיך אָן און וואָס זיי איז פֿאַרשפּראַבן געוואָרן זיך אָנצוקערן...
משה מאַשבער האָט דאָס גלייך אויפֿגעכאַפּט, און אַ סברה, אַז אין משך נאָך פֿון שבעה, ווען לוזי איז אים געקומען מגחם־אבל זיין, האָט ער מיט אים אַ געשפּרעך פֿאַרפֿירט — אין דער שטיל, פֿון אַלעמעגס אויערן פֿאַרשטעלט, און דערביי האָט עמעצער פֿון זיי אַ שטילן מורמל געטאָן דעם געוויסן זאַץ.. „מעבירין את המת מלפֿני הכלה”, וואָס דאָס האָט באַדאַרפֿט כאָטייטן, אַז אַ טויט פֿון אַ נאָענטן, ווען ס׳מאַכט זיך, איז פֿאַר קיין אָפּגעשטעלטער חתונה ניט קיין אָפּהאַלט, און אַז לויט דעם דין און לויט דער לאַגע דאַרף מען דאָ זען טאָן וואָס גיכער און נישט געקוקט אויף גאָרנישט.
און משה מאַשבער האָט דאָס גענומען דורכפֿירן אַמשנעלסטן, גלייך עמעצער וואָלט אים געשטאַנען איבערן קאַרק און אים דערצו אונטערגעיאָגט. ער האָט גענומען נאָכקוקן דער גנעסיען — און אַליין איר קערפּער, וואָס האָט געשפּאָרט פֿון אירע קליידער, האָט אים געזאָגט, אַז זי איז שוין צו לייטן, און אַז ווען ניט ער, משה מאַשבער, וואָלט זי ניט פּאַרקנסט פֿאַר זיין ברודער אַלטערן, וואָלטן זיך געפֿונען מענטשן פֿון איר, פֿון נגעסיעס, גראַד, וועלכע וואָלטן זיך מיט איר ניט געכרעקלט — אַ מין קאַטערוכע, אָדער אַן אַנדערער־ווער.
ער איז געווען גערעכט, משה מאַשבער, וואָס געהער אָט דער גנעסיען.
זי האָט ניט איין מאָל, ווען זי פֿלעגט קומען אין מאַרק צווישן קצכים, העקער און ענלעכע, נישט איין צואווינקענדיקן בליק אַרויסגערופֿן ביי אַ יונגער פֿריילעכער קאָמפּאַניע, וועלכע האָבן, קוקנדיק אויף איר, איינער דעט אָנדערן אין די זייטן געשטורכעט, דערביי מיט די צעגען אונטערגעקנאַקט, וואָס דאָס האָט געהייסן אויף קצבים־לשון: אָט אַ מויד, שוין איין מאָל...
אַ םכרה, אַז אַפֿילו אַזאַ, ווי מאַזשעווע, דער אונדז שוין באַוואוסטער קצב־יונג, מאיר בלאַס באַוואוסטער העקער, דער באַוואוסטער ווייבערשער שאָדן־ווינקל, האָט אויך נישט איין מאָל, אַ קוק טוענדיק אויף איר, זיך געריפֿן די הענט פֿון גאַלאַנטאַנישער לוסט.
יאָ, אַ ספֿרה, אַז זי איז טאַקע געשטאַנען אין זיין גאַלאַנטאַנישן צעטל.
ער האָט פֿון איר געטראַכט און געהאַט אין זינען זי אַמאָל צו פֿאַרטשעפּען און מיט איר אין אַ מער נאָענטער באַקאַנטשאַפֿט אַריינצוטרעטן.
יאָ, אַ ספֿרדאַ, אַז די לעצטע צייט, ווען ער איז געוואויר געוואָרן פֿון אַ קאַטערוכען אָדער פֿון אַן אַנדערן וועמען, אַז זי, אָט די גנעסיע, האָט אַוועקגעקוקט פֿון איר גראָד און זיך גאָר געלאָזט פּאַרקנסן פֿאַר עפּעס אַ גביריש־ קרענקלעכן שלימ־מזל, האָט עס אים שטאַרק פֿאַרדראָסן? ערשטנס, וואָס ער אַליין האָט דורכגעלאָזט אַזאַ געלעגנהייט, און צווייטנס, אויב זי וואָלט ניט אויסגעפֿאַלן פֿאַר אים, וואָלט זי אָנגעקומען, על־כּל־פּנים, צו אַ זיין גלייכןצי אַ באַלמעלאָכע אָדער אַ העקער; — איז אָט, געוואויר ווערנדיק דערפֿון, האָט ער איין מאָל, דערזעענדיק זי אין מאַרק, איר נאָכגעטשאַטעוועט, ער ↰ 127 האָט זי פֿון אויג גיט אַרויסגעלאָזט, און ווען זי איז אַרויס פֿון מאַרק, זיך לאָזנדיק אַהיים, האָט זי אים פּלוצים, אין איינעם אַ געסל, לעבן איינעם אַ טויכן טויער, דערזען פֿאַר זיך אויסוואַקסן.
זי האָט אים געוויס געקענט, ווייל ווער פֿון דינטט־מיידלעך און פּאַקא־ יאוועס האָבן אויף מאַזשעווען אַמאָל אַן אויג ניט געוואָרפֿן, אוין קוקנדיק אויף אים, די טרוקענע ליפּן ניט באַנעצט? נאָר דערזעענדיק אים איצט אויג אויף אויג לעבן זיך, האָט זי זיך שטאַרק דערשראָקן, דערצו נאָך האָט זי מאַזשעווע גלייך הינטערן טויער אַרונטערגערופֿן, וואָס אָפּזאָגן זיך און ניט פֿאָלגן זיין רוף איז ניט געווען שייך... זי האָט זיך דערפֿילט, ווי אַ פֿייגעלע פֿון אַ שלאַנגס אַ בליק געפֿאַנגען... זי האָט געפּרואווט די אויגן אַראָפּלאָזן און נישט געקאָנט, די הענט צום פּנים אויפֿהויבן — און מורא געהאַט, און פֿון זיין שרעקנדיקער נאָענטקייט איז איר געקומען די היץ העכער די קני, אין די שענקלען; און שטייענדיק אַ וויילע אַזוי געקלעמט און אין וואָרטע-ניש, ביז ער וועט איר דאָס ערשטע וואָרט זאָגן, האָט זי זיך אין גאַנצן, ווי אין זיין רשות דערזען; אַנטלויפֿן אוממעגלעך, שרייען — אַוודאי ניט, און דער.עיקר איז איר אי פֿאָרכטיק, אי אָנגענעם געווען די היץאַ פֿון העכער אירע קני...
— דו דינסט? — האָט זי מאַזשעווע אַ פֿרעג געטאָן.
— יאָ, — האָט גנעסיע געענטפֿערט. או־ן &'איז איר מיט אַמאָל שרעקלעך געוואָרן, זיך צו דערמאָנען, וואו זי דינט און מיט וועמען זי איז איצט פֿאַרכונדן... און מיטאַמאָל, נאָך יענער שטוב און יענער פֿאַרבינדונג, זיך גאָר טרעפֿן אין אַ הינטערגעסל, הינטער אַ טויכן טויער מיט אַ מאַנצביל, און נאָך מיט אַזאַ מאַנצביל, ווי מיט מאַזשעווען...
— וואָס וויל ער? — האָט זי אַ דערשראָקענע אַ פֿרעג געטאָן.
— גאָרנישט. ער וויל נאָר וויסן: ער האָט געהערט, אַז זי האָט חתונה פֿאַר עפּעס אַ גבירישן יאָלד, וואָס זי מיינט פֿון אים גליקלעך צו ווערן, וויל ער איר זאָגן, זי זאָל זיך באַטראַכטן, ווייל יענע קאָנען דאָך אַפֿילו ניט די מלאכה...
— וואָסער מלאכה;י — האָט גנעסיע ניט פֿאַרשטאַנען, קוקנדיק אויף מאַזשעווען אין פֿאַרלעגנהייט און געפֿרעגט נאָר צוליב פֿרעגן.
— אָט די... — האָט ער געענטפֿערט — און דערביי האָט ער זיך צו איר אַ שטאַרק נאָענטן רוק געטאָן און מיט זיין שטייף־בחורשן קערפּער איר אַ שטומע אָבער אַן אָפּשוילעכע דערקלערונג געגעבן.
— לאָז מיך אָפּ! — האָט זיך גנעסיע אַ האַלבן אומוויליקן דריי געטאָן, וועלנדיק זיך אַרויסרייסן פֿון זיין צו שטאַרקער נאָענטקייט, וואָס האָט זי געשטיקט און איר געמאַכט דעם אָטעם אויספֿעלן — לאָז אָפּ, כ׳וועל שרייען גוואַלד.
— פֿאָר שרייען פּאַטשט מען ביי אונדז אין פּיסק אַרן נאָך ערגעץ —
האָט געזאָגט מאַזשעווע, און זעענדיק, אַז אונטערן טויער קאָן מען מער קיין מחזקות ניט מאַכן, מחמת ער האָט מורא געהאַט פֿאַר פֿאַרבייגייער, וואָס קאָנען זיך דאָרט טרעפֿן, האָט ער זי גענומען ווי פֿון אונטער זיינע פֿליגל צו באַפֿרייען.
— גיי און באַטראַכט זיך — האָט ער איר אַ זאָג געטאָן — און זע, זאָלסט קיין חרטה ניט האָבן.
אַז גנעסיע איז דעמאָלט צוריקגעקומען אַהיים, האָט זי אויסגעזען בלאַס און דערשראָקן — ערשטנס, אַליין נאָר פֿון דער נאתואסיקער באַגעגעניש מיש מאַזשעווען און פֿון זיין וואַרנונג, וועלכע זי האָט פֿון איבערראַשונג האַלב יאָ, האַלב ניט געדענקט? דער עיקר אָבער איז זי געווען דערשראָקן פֿון יענעמס שטאַרקער נאָענטקייט, וואָס זי האָט זי נאָך אַלץ געפֿילט העכער די קני, אין אירע שענקלען, און וואָס דערפֿאַר האָבן זיך איר איצט געזעצט די פֿיס, גלייך ווי ביי אַ הון, ווען אַ האָן טוט זי אַררמרינגלען און איר דעם וועג פֿאַרלויפֿן...
זי האָט, קומענדיק פֿון מאַרק, טאַקע גלייך אין קיך אויף אַ בענקל זיך צוגעזעצט, און די עלטערע דינסט, וואָס האָט אַזוי גוט געקאָנט איר יעדער מינע, האָט גלייך פֿון איר פּנים אַראָפּגעלייענט, אַז עפּעס האָט מיט איר געטראָפֿן נישט געוויינטלעכס.
— וואָסי? וואָס געשען? וואָס ביסטו אַזוי בלאַס, מויד, און וואָס האָסטו זיך עס צוגעזעצט.
— גאָרנישט. — האָט יענע נישט געהאַלטן פֿאַר מעגלעך צו דערמאָנען וועגן מאַזשעווען און וועגן דער באַגעגעניש מיט אים אַפֿילו פֿאַר איר נאָענטס. טער, פֿאַר דער עלטערער דינסט, וואָס זי טיילט זיך מיט איר מיט אַלץ.
— אָבער פֿאַרטו זאָג, דערצייל, פֿאַררער ניט די ציין... געוויס אַ באַ,געגעניש מיט עמעצן — מיט אַ נהור... האַ, זאָג.
דאָ האָט גנעסיע די אויגן אַראָפּגעלאָזט... זי האָט ניט געקאָנט לייקענען און ניט געוואָלט זיך מודה זיין, און די עלטערע דינסט האָט, אַליין פֿאַרשטייענדיק און ניט וועלנדיק ציען קיין ווערטער מער ביי גנעסיען, זי גענומען טרייסטן, זי באַרואיקן און ווי זי פֿאַרזיכערן, אַזאַ נישקאשע, זאָל זי נאָר צואוואַרטן אַ ביסל, די באַלעבאַטים איז, ווי זי ווייסט, איצט ניט אין זינען, נאָכן אומגליק, אָבער זייער וואָרט איז אַ וואָרט, פּאַרקנסט איז זי, און אין גיכן וועט מען מסתם פּראַווען חתונה.
— דו דאַרפֿסט... — האָט די עלטערע דינסט איבער גנעסיעס קאָפּ מוטערלעך־געטריי און מיט מיטליT אַראָפּגעלייענט — אַוודאי דאַרפֿסטו...
ס׳שפּאָרט פֿון דיר... די רייפֿן האַלטן שוין ניט די פֿאַס... די קליידער — דאָס מויד־לייב, אָבער וואָרט צו, באַלד וועסטו שוין געהאָלפֿן ווערן.
אָט דאָס באַגעגעניש גנעסיעס מיט מאַזשעווען און די טרייסט־רייד פֿון דער עלטערער דינסט איז פֿאָרגעקומען פּונקט דעמאָלט, ווען משה מאַשבער האָט באַמערקט אויף אַלטערן און אויף גנעסיען דאָס, וואָס אויבן איז געזאָגט, און האָט, פֿון זיין זייט, וועגן דעם געהאַט דעם געוויסן געשפּרעך מיט גיטעלען.
גיטעלע האָט פֿריער אין גרויס צער פֿונעם טויט פֿון איר טאָכטער, נישט געוואָלט הערן; אָבער נאָך דעם, ווי איר מאַן, וועמען זי איז געוואוינט אין אַלץ צו פֿאָלגן, האָט איר אַ רייד געטאָן וועגן עולמות, וועגן הויכע דרכים און וועגן מיצוות, וועלכע מע טאָר גיט אַפֿלייגן, האָט זי נאָכגעלאָזט, נאָכגעגעגן, און די זאַך, וואָס איז איר ערשט אַזוי פֿרעמד געווען און אוממעגלעך אויפֿן געדאַנק צו נעמען — גלייך נאָך שבעה, אין מיטן שלושים, גאָר ריידן וועגן חתונה — איז איצט, וועלנדיק ניט אָפּשטיין און גיין האַנט ביי האַנט מיט איר מאַן, ביי איר רעכט געוואָרן.
— מ׳דאַרף זען — האָט משה מאַשבער, נאָך זיין ערשטן געשפּרעך מיט גיטעלען וועגן דעם ענין, אַ זאָג געטאָן — מ׳דאַרף זען זי מקרב זיע, זי זאָל זיך אָנהייבן פֿילן ווי אַן אייגענע.?
ס׳האָט טאַקע ניט לאַנג געדויערט, און נאָך דעם ווי גיטעלע האָט די זאַך נעענטער צום האַרצן צוגעלאָזט, האָט זי, צוזאַמען מיט משהן, אין איינעם אַ טאָג, גנעסיען אין אַלקער אַריינגערופֿן, און נאָך לאַנגן געוויינטלעכן הין־ און־הער, און נאָך שווערלעכן אויסגעפֿונען די נויטיקע ווערטער, וואָס מע געברויכט צו אַזאַ, וועלכע שטייט אויף פֿיל טרעפּ נידעריקער, און וואָס, איבער געוויסע אומשטענדן, מוז מען אים אין דער משפּחה אַרייננעמען און פֿאַררעכענען פֿאַר אַן אייגענעם — האָט זי צוזאַמען מיט משה מאַשבער זיך צו גנעסיען געווענדט און אַ זאָג געטאָן:
— ס׳איז, ווי דו ווייסט, ביז אַהער אין זינען ניט געלעגן, אָבער איצט גרייט זיך צו... זאָלסט אונדז גיין אין דרך־הישר... וועסט אונדז גערעכנט זיין פֿאַר אַן אייגן קינד. גיי, גנעסיע, אין גיכן רעכענען מיד פּראַווען חתונה.
גנעסיע איז אַרויס פֿון אָט דעם געשפּרעך מיט גיטעלען און משה מאש־
פֿער אין יענעם אַלקער מיט אַ פֿול פּנים רויטס און אַ פֿולן בוזים בושה. זי האָט זיך געהאַלטן פֿאַרן קאָפֿטל, גלייך זי וואָלט מורא געהאַט, ס׳זאָל זיך איר עפּעס ניט אויסשיטן, און אַז זי איז אַריין אין קיך צו דער עלטערער דינסט, האָט זי צו איר אַ פֿאַל געטאָן און אַרויס מיט אַ געוויץ־
— האַרצעגיוז... קרוינעניוו ↰ 130 — וואָסי? וואָס איז געשען; ווער האָט דיך געטשעפּעט: ווער אָנגערירט?
דעמאָלט האָט איר נגעסיע דערציילט, וואָס משה מאַשבער און גיטעלע האָבן מיט איר נאָר וואָס אין אַלקער גערעדט, דערביי האָט זי שטאַרק געוויינט און געכליפּעט און ווי נאָך אַמאָל די מעשה שידוך איבערגעלעבט.
זי האָט געוויינט דעמאָלט, ווען זי האָט זיך באַדאַרפֿט צום ערשטן מאָל באַשליסן, און איצט — דאָס צווייטע מאָל, ווייל באַלד איז איר, ווי אין אַלקער אָפּגעשמועסט, פֿאָרגעשטאַנען די חתונה און זי האָט נאָך אַלץ ניט געוואוסט, ווער אַלטער איז, ווי אַזוי זי וועט זיך מיט אים פֿאַרבינדן און ווי אַזוי מיט אַזאַ איר וועלט אויסלעבן.
ס׳איז איר שווער געווען צוערשט, ווען די עלטערע דינסט, ווי מיר געדענקען, האָט זי גענומען צוריידן צום שידוך. זי האָט זיך געלאָזט, ווייל דער אינטערעם אָנצוקומען פֿאַר אַ שנור אין אַזאַ שטוב, אַ שמאַלץ־גרוב, האָט איר די שיין פֿון די אויגן פֿאַרשטעלט. אָבער דאָס האַרץ האָט איר, ווי דעמאָלט, אַזוי אויך איצט, געשראָקן, וויסנדיק ווער אַלטער איז געווען פֿריער, און אויך אַפֿילו די לעצטע צייט, ווען ער איז שוין, קלאָמפּערשט געזונט.
— האַרצעניו \ קרוינעניו! — האָט זי איצט פֿאַר דער עלטערער דינסט געבליפֿעט — כ׳האָב מורא... מווייס ניט, אויף וואָס פֿאַר אַ וועלט איך בין... וואוהין גיי איך און וואָס טו איך...
די זאַך איז שוין אָבער געווען פֿאַרפֿאַלן. ווי דער עלטערער דינסט האָט ניט געשקראָכעט דאָס מייזעלע פֿון חרטה, ווען זי האָט זיך אַרומגעקוקט, אַז זי האָט אפֿשר טאַקע, מעגלעך, אַ נאַרישקייט געטאָן, גנעסיען צום שידוך צו־ צוריידן, איז שוין אָבער דער שידוך געווען שידוך, און צוריקכאַפּן שוין שפּעט. זי האָט דערום, ווי אַן עלטערע און ווי אַזאַ, וואָס איז אַ ביסל שולדיק אינעם גאַנצן ענין, אַליין ניט זיכער, דאָך זיך געמאַכט האַרץ:
— מאַך זיך ניט נאַריש — האָט זי קלאָמפּערשט אויף גנעסיען גענומען אָנשרייען — וואָס פֿאַר אַ וויינען איגמיצקעדערינעןו זע, גלייך מע וויל זי קוילען; מע וויל דיך חתונה מאַכןו איז וואָס, ווילסטו ניט?
— ניין, יאָ — האָט יענע וויינענדיק געענטפֿערט — אָבער כ׳האָב מורא.
— מורא? נו, איז לייען קריאת־שמע, צערייס דעם סטאָן... וואָס האָסטו מורא, אַז אַ פֿרינץ זאָל דיך ניט אויסכאַפּן, אָדער די יאַטקע־הינט זאָלן דיר דאָס זיידענע קלייד ניט צערייסן? ...
דאָס איז זי אויף גנעסיען אַזוי שטרענג אָנגעפֿאַלן — ערשטנס, כּדי יענער, גנעסיען, די געדאַנקען צו פֿאַרשלאָגן, און צווייטנס, כּדי אַ ביסל צו פֿאַרשרייען אויך איר אייגענעם געוויסן, וועלכער האָט זי געטאַטשעט און אויף איבערטראַכטערישע מחשבות געשטויסן.
פּאַמעלעך, פּאַמעלעך האָט זיך אָבער גנעסיע אויך איצט באַרואיקט, זי האָט נאָכן געשפּרעך מיט משה מאַשבער און מיט גיטעלען אין אַלקער זיך געלאָזט אַריינרופֿן אויך פֿון יהודיתן, פֿון משה מאַשבערס עלטערער טאָכטער, און פֿון איר, ווי שוין אַ שטיק אייגענע, אויפֿגענומען ווערן, און זיך לאָזן עצהן פֿון יענער, ווי אַזוי זי זאָל זיך נעמען גרייטן צום שניידער, וואָס וועט זיך די טעג באַווייזן איר נעמען אַ מאָס אויף חתונה־קליידער.
זי האָט זיך געלאָזט, גנעסיע, דערביי האָט זי זיך גאָר שטאַרק גערויטלט, צוהאַלטנדיק זיך פֿאַרן קאָפֿטל, מחמת זי האָט זיך געפֿילט ניט איבעריק פֿריי מיט יהודיתן, און מחמת יענערס. עצהט זיינען איר אַראָפּגעגעבן געוואָרן ווי פֿון אַ לייטער, נישט געקוקט דערויף, וואָס יהודית האָט זיך געפּרואווט האַלטן מיט איר, ווי אַ גלייכע צו אַ גלייכן.
יאָ, יהודית האָט זיך געמיט און אַלערליי פֿעולות פֿאָרגענומען, כּדי טאַטע־ מאַמע צו.׳צוליב טאָן, ווי אויך צו טאָן, וואָס זי האָט אַליין געהאַלטן פֿאַר נייטיק. זי האָט פֿאַרשטאַנען, אַז פֿון אַלטערס וועגן, פֿאַר אַזאַ פּאַרשוין אין אַזאַ לאַגע, מוז מען זען פֿון דער אייגענער, הויכער מעלה אַראָפּנידערן, ביז אַפֿילו זיך שטעלן אויף איין ברעט מיט גנעסיען — זי מקרב זיין און איר גענז אַ מער ברייטערן אַריינגאַנג אין דער משפּחה און אין איר יחוסדיקן שטאַנד. זי האָט זיך געמיט, יהודית, ווי אַלע אַנדערע אין שטופֿ? ווי אַפֿילו די איידעמס, וואָס אַז זיי האָבן זיך די לעצטע טעג דערוואוסט פֿונעם שידוך און פֿון דער פֿאַרשטייענדיקער חתונה, האָבן זיי גענומען קוקן אויף גנעסיען פֿיל מילדער און קרובישער, און נישט אַרויסווייזן דעם גרויסן אונטערשייד, וואָס האָט זיי געהאַלטן ביז אַהער אַזוי ווייט אָפּגעטיילט פֿון איר, ווי געוויינלעך, פֿון אַ דינסט.
יאָ, אַלע. מ׳האָט שוין פֿאַרשטענדלעך, דעמאָלט ניט געקוקט אויך אויף די קורצע מזומנים, און אויף וויפֿל נאָר די קאַסע האָט דערלויבט, האָט מען ניט געציילט, ניט געקאַרגט, זיך געלאָזט קאָסטן, און אין די נאָענטע טעג, נאָכן געשפּרעך פֿון משה מאַשבער מיט גיטעלען, און פֿון זיי ביידע מיט גנעס־ יען, האָט מען געלאָזט רופֿן אי מענערשע, אי ווייבערשע שניידער. און נאָך דעם, ווי מ׳האָט זיי באַוויזן די איינגעהאַנדלטע סחורה אויף די קליידער, און נאָך דעם, ווי מ׳האָט מיט זיי אויסגענומען, אַז די באַשטעלונגען מוזן אויסגעפֿאַרטיקט ווערן וואָס שנעלער — איז מען צוגעטראָטן חתן־כּלה די מאָס אַראָפּנעמען.
די מאָסן זיינען גענומען געוואָרן אין צוויי פֿאַרשיידענע אַלקערס — אין איין אַלקער דער כלה, גנעסיע, און אין צווייטן — אַלטערן.
צו גנעסיען איז גערופֿן געוואָרן יהושע חסיד, אַ שטאַרק־פֿרומער שניידער, מיט אַ זויבערער, פּיין־געקעמטער באָרד, שטענדיק אינעם שבתדיקן היטל און קאַפּאָטע, וועלכער נעמט קיין מאָל אַליין קיין מאָס ניט — ניט נאָר ↰ 132 מחמת מורא זיך אָנצורירן אין ווייבער, נאָר אויך אַפֿילו אויף זיי אַ קוק טאָן, ווען זיי מוזן זיך פֿאַר אים ווייזן עטוואָס נאַקעטלעך אָנטבלויזטן און וואָס צוליב אָט דעם צוועק, צוליב נעמען אַ מאָס, &לעגט ער קיין מאָל ניט קומען אַליין, נאָר מיטברענגען מיט זיך אַן עלטערן שניידער־יונג, אַ פֿאָב־ מאַן” און יענער פֿלעגט מעסטן, און יהושע פֿלעגט נאָר, ווען ניט ווען, כאַפּן אַ קוק הינטן אַרום אויף זיין יונגס מלאכה, און גשעת מעשה פֿלעגט ער 6ירן אַן אָנשטענדיקן שמועס מיט די באַלעבאַטים, די באַשטעלער, און אויך פֿאָר־ שרייבן אין זיין שניידער־ביכעלע אויף צו געדענקען די לענג, גרייט אאַז״וו פֿון די מלבושים.
אויך דאָס מאָל איז יהושע נישט געקומען אַליין, נאָר מיט אַ יונג, און יענער, אַז ער איז צוגעטראָטן נעמען אַ מאָס דער גנעס יען און, וויסנדיק, וואָס דאָ אין שטוב קומט פֿאָר און וואָס דאָס איז פֿאַר אַ סאָרט כלה, האָט ער זיך דערלויבט אַ ביסל דרייער צו „אַלטן, ווי מ׳האַלט זיך געוויינטלעך מיט אַ באַלעבאַטישער אָדער גבירישער טאָכטער, ווען אַן איבעריקער ריר איז פֿאַרכאָטן, ווייל יעדער שטיקל לייג איז ביי זיי ניט צום אָנרירן... ניין. דאָ האָט זיך דער יונג דערלויבט, אי ביים אויפֿהויכן די הענט, ווען ער האָט באַדאָר6ט מעסטן 6ון אונטער די פֿאבוועס, אי ביים הויכן בוזים, ווען ער האָט איר געמאָסטן דעם פֿון פֿאָרנט, און אַזוי ווייטער אויך אַנדערע ערטער, ווי די קליבעס און דעם רוקן, ווען ער האָט זיך דערלויבט אַ ביסל מיט די הענט זיך לעעער פֿאַרהאַלטן און אַ מער נעענטערן גלעט טאָן — קלאָמפּערשט נייטיק צו דער מאָס, אָבער אין דער אמתן, אין זינען האָבנדיק, אַז ווען ער וועט קומען אַהיים, זאָל ער האָבן וואָס צו דערציילן און פֿאַר די איבעריקע שניידעריונגען זיך באַרימען...
גנעסיע האָט די גאַנצע צייט ביי דער מאָס־נעמען, וואָס איז פֿאָרגעקומען אין דער אָנוועזנהייט 8ון גיטעלען און אויך פֿון איר אייגענער — 8ון דער עלטערער דינסט — זיך'געפֿילט שלעכט, געענגט און צעמישט. טרערן זיינען איר געשטאַנען אין די אויגן... אַלע מאָל, ווען יהושעס שניידער־יונג האָט זיך דערלויבט זי נאָענט אָנצורירן, האָט זי זיך געכאַפּט פֿאָרן קא8טל, אוי8־ ציטערנדיק, און מיינענדיק, אַז דאָס וויל איר טאָן מאַזשעווע עפּעס אומאָנשטענדיק... די אויגן זיינען איר געווען ערצויגן, נישט זעענדיק קיינעם, נישט גיטעלען, און אַפֿילו אויך נישט די עלטערע דינסט, וואָס איז איר געווען אַמנאָענטסטן, נאָר ווי דורך אַ דין שלייערל האָט זי, שטייענדיק אָנט־ בלויזט און שרעקנדיק זיך פֿאָר איר הוילקייט, געזען פֿאָד זיך אים, מאַזשעווען, וועלכער רו8ט זי הינטערן טויכן טויער אַרונטער...
גיטעלע האָט די גאַנצע צייט, בעת דער שניידער־יונג האָט זיך מיט גנעסיען געפּאָרעט, נישט געקוקט אויף איר, ווי אויף אַ צו געזונטער און 6ול* לייביקער, וואָס שפּאָרט 8ון איר דורך אַלע נאָטן, און וואָס אויף אַזאַ איז ↰ 133 אַפֿילו פֿאַר אַ פֿרוי נישט אָנשטענדיק צו קוקן... זי האָט אַוועקגעקוקט פֿון גנעסיען און האָט נאָר געהאַלטן אין איין אַרומשפּרעכן מיט יהושען דעם הויפּט־שניידער די פֿאַרשיידענע מאָדעס און פֿאָדערונגען, וועלכע זי האָט צו אים אַרויסגעשטעלט. יהושע האָט פֿאַרשפּראָכן און בשעת מעשה האָט ער, נישט קוקנדיק אויף קיינעם פֿון די ווייבער, פֿאַרשריבן דאָס, וואָס זיין באַל־מעלאָכע־יונג האָט, מעסטנדיק, אים דיקטירט אויף צו פֿאַרצייכענען אין זיין כיכעלע.
און אַזוי איז דעמאָלט אין פֿלה־אלקער פֿאַר גנעסיען די מעסט־מלאכה אָפּגעטאָן געוואָרן, און אַזוי אויך אינעם צווייטן אַלקעה אין זעלבן טאָג, דורך אַן אַנדערן שניידער — פֿאַר אַלטערן.
אַהין איז גערופֿן געוואָרן גרשון דער ליטוואק, אָדער גרשון שטאַנליץ, ווי מען האָט אים גערופֿן. אַ קליין נישטיק שניידערל, שוין אויף דער עלטער” האַלב תט, האַלב באַה מיט רויטע קאַליע אייגעלעך, מיט אַ דין פּישטשענדיק קולעכל, וואָס האָט אַלע מאָל אַרויסגערעדט אַ הין אָנשטאָט אַ שין.
ביי קיין פֿאַרנעמע און רייכע האָט ער קיין מאָל קיין באַשטעלונגען ניט באַקומען, אָבער ער איז ביי זיך ניט אַראָפּגעפֿאַלן, האַלטנדיק, אַז ער, גרשון, קאָן גיט ערגער פֿון אַלע אַנדערע, וואָס נייען יאָ פֿאַר רייכע, ווייל ער נייט, ווי אַלע פֿעסטע, נאָר סטאָגליץ. וואָס איז דאָס אַזוינס סטאָגליץ — האָט ניט געוואוסט קיינער, אויך גיט ער אַליין, נאָר געמיינט האָט דאָ גרשון, דאָס צוגעשלאָגענע שניידערל, געוויס? ערשטער סאָרט און לעצט־וואַרטיקע N־אַ מאָדע.
ער האָט טאַקע געמאַכט „טטאָגליץ”, נאָר אָפֿט פֿלעגט ביי אים דער קאָלנער צופֿיל אַפֿשטיין, און אַמאָל אויך צופֿיל אַרויפֿקריכן; אַמאָל דער סטאָן פֿון דער קאַפּאָטע, צי פֿון אַ בורנעס, קורצער פֿון הינטער־טייל, און אַמאָל פֿאַרקערט — דער הינטער־טייל קירצער און דער סטאָן לענגער? אָבער ס׳מאַכט ניט? אַהער, צו אַלטערן, איז אויך גרשון געווען נישקאשע. מ׳האָט באַדאַרפֿט מאַכן אי כיליקעה אי שנעלער, און נישט אָנהויכן זיך מיט די מער־ באַוואוסטע שניידערס, וואָס זיינען אי יקרנים, אי זיי האַלטן קיין וואָרט ניט, האַלטן לענגער.
ביי אַלטערס מאָס־נעמען איז בייגעווען אַליין נאָר משה מאַשבער, וועל. כער היאָט האַלב אויפֿמערקזאַם, האַלב צעשטרייט צוגעקוקט, ווי גרשון דרייט אַלטערן אין אַלע זייטן, בייגט זיך אַראָפּ, הויבט זיך אויף, און דאָס עלטערלעכע פֿיסל בלוט קומט אים אין פּנים און אין די קאַליע אויגן? פֿאַרשרייבט אין שניידער־כיכעלע מיט אַ קאַטשערעוואַטער. שניידער־כתיבד” וואָס ער האָט, כּלומרשט, נייטיק און וואָס, קומענדיק אַהיים, וועט ער געוויס פֿאַרגעסן און זיך שוין באַגיין אָנעם פֿאַרשריכענעם...
קוקנדיק אויף גרשונס מלכה, האָט משה מאַשבער אי האַלב ערנסט ↰ 134 מיט אים גערעדט, אי האַלב אַפֿילו אונטערגעשמייבלט, אָבער דער עיקר האָט ער ביי אים, נאָך אַלע שניידערשע טועכצן, געפֿאָדערט, ער זאָל זען מאַכן וואָס בעסער און נאָך מער דער עיקר — וואָס גיכער, און דערויף האָט אים גרשון מיט זיין פֿאַרצאַפּעטן ליטווישן לשון און מיט דער הין אָנשטאָט דער שין אָפּגעענטפֿערט.
— יע, געוויס. מ׳פֿאָרספֿאָרט אים זאָגן. מ׳פֿאָרסטייט אַליין־ סטאָגליץ, און וואָס סנעלער.
און די אַרבעט איז אַוועק, ביידע שניידער האָבן זיך געמיט, און באַלד גלייך די נאָענטע טעג, האָט מען שוין געבראַכט די קליידער אויף דער ערשטער פֿראָכע אי דעם חתן, אי דער כלה, וואָס ביידע זיינען דערפֿון, יעדערער אין זיין אַלקער, ווי אין טשאַד געווען. מע האָט דאָס געזען מאַכן אויף גיך, און ביי דער ערשטער מאָס האָט מען די שניידער ווידער אונטערגעאיילט — סיי גיטעלע יהושע חסיד, סיי משה מאַשבער דעם ליטווישן גרשון — זיי זאָלן זען וואָס גיכער די אַרבעט אַרויספֿאָרענדיקן.
מ׳האָט נאָך געטאָן — און אויסער די שניידער האָט מען באַלד גענומען אויך אַנדערע זאַכן צו באַזאָרגן, ווי אַלטערן אַ טלית, למשל, צוליב וועלכן מ׳האָט גערופֿן איינעם אַ יידן, אשר טליתניק, וועלכער האָט אָנגעבראַכט אין שטוב אַ שאַרפֿן, האַרב־טערפֿיקן ריח פֿון עסיק און פֿון אַ מין צוגעלעגערטן קעז, וואָס ס׳האָט אַראָפּגעשמעקט אי פֿון אים אַליין, אי פֿון זיין ווייס־פֿרישן, נאָר וואָס פֿון דער זאָלע אַרויסגענומענעם טליתים־פּאַק.
ווען די טעג פֿון דער חתונה האָבן זיך דערנעענט און ווען אַלץ איז שוין געווען פֿאַרטיק פֿון וועש, קליידער און אַנדערע זאַכן, האָט מען אויך צו דער כלר” צו גנעסיען, וואָס זי האָט געקענט קנאַפּ ענדי און האָט מיט גרויס שוועריקייט געלייענט אין סידור — צוגעשטעלט אסתר־דחלען, יענע פֿרומע קרובה, וועלכע מיר האָבן שוין אויבן דערמאָנט, זי זאָל מיט איר איינ* שטודירן די געוויסע ווייבערשע דינים, וואָס יעדע יידישע טאָכטער דאָרף אומבאָדינגט וויסן, ווען זי גייט חתונה האָבן.
יענע, אסתר־רחל האָט מיט איר צוערשט איינגעלערנט די ברכות פֿון ליכט־בענטשן און חלה־נעמעןז דערנאָך האָט זי זיך מיט גנעסיען אין אַן אַלקער אָפּגעשלאָסן, האָט גענומען דעם ווייבערשן „קרכן־מנחה”, אויפֿגעמישט דאָס אָרט, וואו ס׳געפֿינט זיך דער „מעין טהור” — דער ריינער קוואַל, הייסט עס — און איר פֿון דאָרט אַרויסגעלייענט די רעגעלן און גע* באַטן, וואָס אַ פֿרוי דאָרף אָפּהיטן, ווען זי איז מיטן מאַן צוזאַמען, און וועט ניט, ווען זי איז אָפּגעשיידט פֿונעם מאַן... אַלץ אַרויסגערעדט אָפֿן און אָנגערופֿן ביים נאָמען אַזוינע זאַכן, אַז גנעסיע האָט זיך אַרומגעקוקט אין אַלע זייטן, צי זעט ניט קיינער, צי הערט ניט קיינער, און אויסהערנדיק וועגן ↰ 135 אַלעם יענעם, האָט זי זיך גערויטלט, זיך געדרייט און רואיק אויפֿן בענקל ניט געקאָנט איינזיצן.
מ׳האָט באַלד אין איינעם אַן אויפֿדערנאַכט, אייניקע טעג פֿאַר דער חתונה, אויך געשריגן תנאים, אין דער אָנוועזנהייט פֿון גאָר ווייניק מענטשן, אַממערסט אייגענע, אַן איבעריקן רעש און געוויינטלעכע צערעמאָניעס.
און אָט איז די חתונה.
די כלה איז פֿריער מיט אַ טאָג איבערגעענטאָערט געוואָרן צו אסתד־ רחלען און דער עלטערער דינסט, וועלכע האָבן זי גענומען יידישלעך באַאַרבעטן — זי פֿירן אין באָד און אין מקווה, וואו זיי האָבן זי, ווי דער שטייגער, איבערגעגעבן צו די טוקערנס, און יענע האָבן איר גענומען שניידן די נעגל פֿון די הענט און פֿיס, זיי טוכלען און שרייען אַ „כּשר! פֿשרן” פֿאַר אַ געוויס געצאָלטס, אויף וועלכן זיי האָבן אויסגעשטעלט אַ אָבער אחוצן געצאָלטס, האָבן זיי, די טוקערנס, איר ווייס־געשפּיקעוועט לייב באַוואונדערט, און ביי איר אַריין און אַרויס פֿון טכילה, האָבן זיי זיך איינס דאָס אַנדערע ווייבערישגעניט אונטערגעוואונקען, ס׳הייסט; אַזאַ יאָר, אַזאַ מזל און אַזאַ אוצר אויף אַלע מאַנעןן...
גנעסיע האָט זיך געלאָזט טאָן, וואָס מ׳טוט אַ כלה, נישט אויסגענומען גאָרנישט, נאָר אַז זי האָט זיך דערזען נאַקעט, אויסגעוואַשן און דורכגע-זויבערט, האָט זיך איר דער קאָפּ פֿאַרדרייט פֿון איר אייגענע לייכיקער גדולה.
און דאָס זעלבע, וואָס פֿריער אַ טאָג האָבן געטאָן די ווייבער מיט דער כלה — זי געפֿירט אין באָד און מקווה, האָט שפּעטער אַ טאָג, אינעם טאָג פֿון דער חופּה, געטאָן מיטן חתן, מיט אַלטערן, אַליין משה מאַשבער, וועלכער האָט, ווי אַן עלטערער ברודער, דאָס געהאַלטן פֿאַר זיין חוב.
דעם טאָג פֿון דער חופּה האָבן חתן־כּלה, ווי ס׳פֿירט זיך, געפּאַסט. גנעסיע האָט זיך געלאָזט פֿון אסתר־רהלען און פֿון דער עלטערער דינסט אָנטאָן, פֿאַרפּוצן און צוקלייבן, און אַלטער איז פֿון זיין ברודער משה אין אַ באַזונדער אַלקער געבראַכט געוואָרן, וואו נאָך דעם, ווי אַלטער האָט אָפּגעזאָגט דעם „על חטא” און זיך אויסגעוויינט אויף זיין נישט געראָטן לעבן פֿון ביז אַהער, און נאָך דעם, ווי ער האָט, ווי ס׳פֿירט זיך, די פֿאַרשטאָרבענע פֿאָטער און מוטער דורך געוויסע תּפֿילות אויף זיין אייגענער חתונה איינגעלאַדן — איז נאָך דעם אַלעם האָט משה מיט אים נאָך מער אָפּגעזונדערט .באַדאַרפֿט גלייכן, כּדי אים איבערצוגעבן האַלב פֿאַרשטעלט אין קורצע ווער-מער דאָס, וואָס אסתר־רחל האָט פֿאַר גנעסיען פֿון „קרגן־מנחה” אַרויסגעלייענט, דאָס מיינט מען, דברים שגין איש לאָשתו — ווי אַזוי מ׳דאַרף זיך אויפֿפֿידן ביים צוזאַמענלעכן מיט דער פֿרוי און אויך ווען מ׳דאַרף זיך פֿון איר אָפּשיידן.
יערגיי איז אַלטער שטאַרק בלאַס געווען, אי פֿון זיין קרענק, אי פֿון תענית און האָט נישט געהערט פֿטעט וואָס מען זאָגט אים, ביז מ׳האָט אים גענומען אָנטאָן די חתונה־קליירער, און פֿון אויבן, אויף זיי, בעט ווייסן קיטל, ווי אַ העמר מיט גרייטע אַרנל, וואָס פֿון רעם האָט ער נאָך בלאסער אויסגעזען, שוין אַ האַלבער מת, כּמעט.
ער האָט דעמאָלט אַ פֿאַל געטאָן פֿריער צו משהן זיין נרורער, רערנאָך צו לוזין, וועלכער איז אויך נייגעווען ביים חתונד׳־פֿוץ — אָן ווערטער, נאָר מיט זיין שטיל־בלאַסן פּנים, און מער האָט ער נישט געהאַט נישט רעם ערשטן, משהן, צו זאָגן, ווי אויך נישט רעם צווייטן — לוזין, ווי נאָר די ווערטער־ לוזי... משה... נרירער... און ווער ס׳וואָלט יעמאָלט אָט רי קורצע, שטומע סצענע נייגעווען, וואָלט גלייך געקאָנט מערקן, אַז קיין איבעריקן נחת איז פֿאַרן חתן אַליין פֿון דער חתונה ניט צו וואַרטן, ווי אויך ניט פֿאַר די, וואָס רינגלען אים איצט אַרום און ווילן אים זעען כאָטש אַ קליין ניסעלע אַ נאָגליקטן...
דאָס זעלנע אַן ערך, איז פֿאָרגעקומען אויך אינעם צווייטן אַלקער, נעתן פֿלה־פֿוץ, ווען ניי אסתר־רחלען און ביי יער עלטערער דינסט, וועלכע האָבן זיך געפּאָרעט ביי דער כלה, זיינען די גאַנצע צייט געשטאַנען טרערן אין די אויגן, און די כלה אַליין, גנעסיע, איז אַז זי האָט זיך דערזען אין גאַנצן אַ פֿאַרטיקע, אַן אויסגעפּוצטע, האָט זי מיט אַמאָל אַ פֿאַל געטאָן צו דער עלטערער דינסטס נרוסט מיט אַן אויסגעשריי: מאַמעניו, האַרצעניו! וואָס האָט נאַטייט פֿאַרלוירנקייט און נישט וויסן, וואָס דער מאָרגעדיקער טאָג וועט איר ברענגען.
די חתונה איז געפּראַוועט געוואָרן, ווי אַלע שטוניקע חתונות, ווען אינער געוויסע מינות קאָן מען ניט, אָדער מע וויל ניט זיי אַרויספֿירן אין דער עפֿנטלעכקייט, אין אַ ספּעציעלן חתונה־זאָל, כּדי קיין איבעריקן רעש נישט מאַכן.
מ׳האָט איינגעלאַדן נאָר אַ קנאַפּ פֿיסל מענטשן, אי דאָס אויך ניט פֿון קיין נאָענטעאַ ניט קיין מאַרק־מענטשן, אויך ניט פֿונעם קלויז, וואו משה מאַשבער האָט געדאַוונט, נאָר אַ קליינעם מנין, אָדער עטוואָס מער, פֿרעמדע, און זע, מאָדנע — אַזוינע, וואָס האַס צו משה מאַשבער און צו זיין שטוב גאָר קיין מאָל קיין שייכות ניט געהאַט, און דהיינו — גאָר פֿון די לחי-לייט אַ מנין.
גיטעלע און די שטונלייט האָבן זיך געהאַלטן אי ווי מחותנים, אי' ווי אָנלים, באַזונדערס גיטעלע און יהודית, וואָס איידער זיי האָבן זיך באַדאַרפֿט אָנטאָן צו דער חתונה, האָבן זיי דאָך באַדאַרפֿט אויסטאָן די שוואַרצע פֿאַרטענער, און ווי נאָר די חתונה וועט זיך ענדיקן, וועלן זיי ווידער זיי דאַרפֿן אָנטאַז.
ס׳איז דאָך געווען ערשט נאָך „שלושים”. פֿאַרשטענדלעך, אַז קיין אי־ בעריקע פֿרייד איז ניט געווען צו זען אויף קיינעם פֿון די-שטוב־לייט, ווי אויך נישט אויף משה מאַשבער אַליין, וואָס ער האָט אַלץ, ווי עפּעס אין אַ חלום, געאיילט, סיי פֿריער מיטן חתונה מאַכן, סיי איצט מיט דער חופּה, ווען ער האָט דעם איינגעלאַדענעם בדחן זיך ניט געלאָזט צעגיין, נישט גייט באַזעצן דעם חתן, ווי אויך ביים כלה־באַזעצן, און אויך די קלעזמער, דאָס קליינע אָרעמע ביסל, וואָס איז איינגעלאַדן געוואָרן, האָט ער קיין איבעריקס ניט געלאָזט שפּילן, נאָר סאַמע דאָס נויטיקסטע, און גלייך האָט ער אוי6געפֿאָדערט דעם שמש, ער זאָל אַרויס מיט די שטאָנגען, ווי אויך דעם חזן, ער זאָל וואָס גיכער מסדר־קידושין זיין.
מ׳האָט אַזוי געטאָן, דערנאָך איז פֿאָרגעקומען די וועטשערע, ביי וועלכער ס׳איז בייגעווען משולם דער שדכן, און וואָס אים, וועלכער האָט אויסגעפֿירט דעם שידוך, איז איצט ניט געווען אויסצומיידן.
ער האָט זיך דאָס מאָל געפֿילט ביי משה מאַשבער אין שטום גאָר־גאָר היימיש, מחמת די כלה האָט ניט געהאַט קיין עלטערן, קיין אייגענע און קרובים, אויסער די איר נאָענטסטע דינסט, און דערום האָט זיך ער, משולם, געהאַלטן ווי אַזאַ, וואָס פֿאַרבייט טאַטע־מאַמע.
ער האָט לכּבוד אָט דער היימישקייט אַריינגעכאַפּט אַן איבעריק ביסל משקה, פֿון וועלכן זיין פּנימל, וואָס איז אַזוי אויך רויט געווען, איז נאָך מער רויט געוואָרן און זיין ווייס בערדעלע האָט זיך איצט נאָך מער ווייס אויסגעטיילט. זיין פֿוטערן מיצל האָט זיך אים שטאַרק צעשוויצט, און ווען ער האָט דאָס געוואָלט אַראָפּנעמען און בלייבן אין דער יאַרמעלקע, ווי ער טוט געוויינטלעך, האָט ער דאָס מאָל מער ווי געוויינטלעך געהאָרעוועט, זיי אָפּצוטיילן איינס פֿונעם אַנדערן; דערפֿאָר, אָבער ווען דאָס איז אים געראָטן, האָט ער זיך אַוועקגעלאָזט אין אַ טאַנץ — שיכּורלעך נאַריש און שדכניש-אומבאַהאָלפֿן — אַזוי, אַז ווען אַן אַנדערש מאָל, ווען ס׳איז אַ ביסל מער אויפֿגעלייגט אויאַן האַרצן, וואָלט מען, זעענדיק אַזאַ איינעם אַזוי טאַנצן, געוויס זיך צעלאַכט, מ׳וואָלט אים אָפּגעפֿירט אין אַ זייט און זיך אים געהייסן זעצן...
איצט האָט מען אים געלאָזט, ס׳האָט אָבער אויסגעזען גענוג משונה משולמס טאַנצן, וועלכן ער האָט דורכגעפֿירט האַלב פֿאַרשלאָפֿן, מיט צוגעמאַכטע אויגן און מיט עפּעס ציגךבאָקישע תנועהס און הוועיות? ווי משונה ס׳האָט אויסגעזען דער גאַנצער אַרום, און ווי, פֿאַר אַלעמען, אַליין די חתן־ כלה, וועלכע מ׳האָט, גלייך נאָך דער חופּה, באַזעצט איינס לעבן איינס, און וואָס זיי האָבן איצט געגעסן, וואָס מ׳האָט זיי דערלאַנגט נאָכן תענית, האָבן זיי זיך קיין וואָרט ניט געזאָגט, זיך ווי אונטערגעוואָרגן און אין פֿאַרשיידענע זייטן געקוקט.
משונה האָט אויך אויסגעזען דאָס, וואָס גיטעלע האָט דאָס מאָל געלאָזט לעבן זיך באַזעצן די עלטערע דינסט, וועלכע איז געווען דער פֿלה אַמנאָענטסטן: משונה אויך דאָס גאַנצע קנאַפּ־ביסל עולם, וואָס איז באַשטא-נען פֿון אַן אָנדערהאַלבן מנינים לוזי־לייט, וועלכע משה מאַשבער האָט דורך לוזין געלאָזט איינלאַדן, ווייל קיין נעענטערע, קיין מער היימישערע און אַזוינע, וואָס נעמען באַשטענדיק אָנטייל אין משה מאַשבערס שמחות, איז מען דאָס מאָל ניט גערן געווען, טאַקע ווייל היימישע, טאַקע ווייל באַשטענדיקע, כּדי קיין אייגענע אויגן זאָלן דאָ אויף דער משונהדיקער חתונה, גיט קוקן משונה.
משונה האָט אויך אויסגעזען דאָס, וואָס אַז די לוזי־לייט האָבן געוואָלט חתן־כּלה דערפֿרייען, האָבן זיי זיך אַוועקגעלאָזט אין אַ טאַנץ — אין אַזאַ, וואָס די ווענט פֿון משה מאַשבערס שטוב האָבן קיין מאָל ניט געזען — אַזאַ ענגע געשלאָסנקייט, מיט קעפּ אַזוי הויך פֿאַרריסן, אָדער אַזוי טיף צו דער ערד אַראָפּגעלאָזט, ווי זיי וואָלטן געוואָלט הימל און ערד מיט זייערע גליקן פֿאַראייניקן.
משונה אויך, וואָס נאָך דעפּ, ווי די לוזי־לייט האָבן אָפּגעטאַנצט, זיינען אַרויס אויך משה מאַשבער און לוזי צום טאַנץ. משה, נישט געקוקט, וואָס אַן אבל, האָט דאָך געוואָלט אַלטערן משמח זיין, און לוזי האָט משהן ניט געוואָלט לאָזן אַליין און האָט באַשלאָסן מיט אים מיטצוגיין...
ס׳איז געווען אַ מאָדנע בילד צוצוקוקן, ווען זיי ביידע זיינען זיך איינס דעם אַנדערן אין אַ ראָד נאָכגעגאַנגען — פֿריער משה פֿאָראויס און לוזי הינטער אים, און דערנאָך לוזי פֿאָרויס, האָבנדיק הינטער זיך משהן, און די גאַנצע צייט האָבן זיי זיך כּמעט מיט די פּנימער באַגעגנט.
ס׳איז אויך מאָדנע געווען, ווי נאָך אָט די צוויי זיינען אַרויס גיטעלע מיט דער עלטערער דינסט, ווי צוויי גלייכע מחותנתטעס, ווען גיטעלע האָט זיך געפֿירט מיט יענער, בעת־מעשה, מעשה איר גלייכן, טאַנצנדיק איר אַנטקעגן און נישט אַרויסגעוויזן קיין מינדסט פֿון איר מער־יחוס און העכערן גראַד, און וואָס דערפֿון האָט ביי יענער, ביי דער דינסט, זייער און זייער דאָס פּנים געפֿלאַמט, און זי האָט, בעתן טאַנצן, מיט דער יום־טובדיקער פֿא־ טשיילע, וואָס זי האָט געטראָגן לכּבוד דער שמחה, זיך אַלע וויילע די אויבערשטע ליפּ געווישט...
ס׳האָבן דערנאָך געטאַנצט אויך אסתר־רחל מיט יהודיתן... אסתר־
רחל מיט איר לעדערנעם פּנים פֿון לאַנגער דחקות און פֿון ניט האָבן קיין ברויט צו זאַט, וועלכע מ׳נוצט אויס, ווי געזאָגט, אין אַ פֿאַל, חלילה, ביי שלאַפֿקייט, ביי אַ מת פֿאַרן אָפּהייגן, אָדער ביי אַ חתונה — ווען געוויינטלעך — נאָר אויף אַכטונג געבן:ויף די סאַרווערס, און ווען נישט געוויינטלעך, ווי איצט דאָ, ביי אַלטערן מיט גנעסיען, אויף צו נעמען אַ מער טיכטיקערן אָנטייל, ווי צו לערנען מיט דער כלה די ווייבערשע דינים, ווי דערנאָך זי ↰ 139 צופֿירן אין באָד און אין מקווה, און איצט, ביי דער חופּה־וועטשערע — צו טאַנצן מיט איינעם פֿון די בני־יהום, ווי איצט מיט יהודיתן. זי האָט געטאַנצט שטיל, קיין איין אָדערל אין פּנים האָט זיך איר אין פּאָרלעדערטן פּנים ניט געניטן, גלייך ווי קיין איין שטראַל שמחה האָט שוין צו איר אינע־ ווייניק ניט געקאָנט אַריינדערלאַנגען, נאָר דערפֿאַר אָבער אויף אירן אַן אייגענעם או6ן 6ריילעך, וואָס האָט זיך אויסגעדריקט אין עכטער שטילקייט, וואָס איז אפֿשר העכער און פֿיל־באָדייטנדיקער פֿון אַלערליי אַנדערע ליא־ רעמדיקע סאָרטן שמחות.
ס׳איז דערנאָך אויך אַרויס איר מאַן, משה איינבינדער, וואָס קיין מאָל לאָדט מען אים נישט איין אויף קיין חתונה, און ווען יאָ — קומט ער אַליין נישט, נעמט ניט אָן די איינלאַדונג, מחמת ער גלויבט און איז זיכער: אַז קיינער נייטיקט זיך נישט אין אים, ער זאָל עמעצנס אַ שמחה באַשיינען. דאָס מאָל אָבער איז ער אי גערופֿן געוואָרן, אי ער איז אַליין געקומען, ווייל עפּעס האָט ער זיך דאָס מאָל געפֿילט נעענטער, באַרעכטיקטער, אַז אויף אַזאַ סאָרט שמחה זאָל אַפֿילו ער זיך קאָנען אָנזען און זיך פֿאַרשפּאָרן שעמען און זיך דאַרפֿן אָפּרוקן אין אַ ווינקל מיט זיין נידעריקער וואוקס, מיט זיין אָרעם־שמייכלענדיקן פּנים און מיט זיינע קויטיקלעכע הענט, וואָס לאָזן זיך ניט דערוואַשן פֿון אייגבינדערשן פּאַפּ און קלעי.
ער האָט געטאַנצט מיט משולמען. יענער, משולם, אין דער יאַרמעלקע, אָנעם מיצל, וואָס ער האָט זיך דערלויבט אויסצוטאָן צוליב היימישקייט, צו־ ליג שדכנישער גדולה און מחמת ער האָט שוין פֿיל, צו6יל אויסגעטרונקען: און משה איינבינדער, איז אַנטקעגן, אינעם היטל, וואָס אַן אַנדערער וואָלט דאָס שוין געמעגט טראָגן אינדערוואָכן און ער האָט דאָס געהאַט אויף שבת, יום־טוב און אויך אויף חתונות, אויף וועלכע ער איז קיין מאָל ניט גערופֿן און ניט איינגעלאַדן געוואָרן.
משולם האָט געטאַנצט שדכניש־נאַריש און שיכּורלעך־צעפֿלאָסן, און משה איינבינדער שטיל, באַשיידן און אַזוי אָרעמזעליק, גלייך ער וואָלטימורא געהאַט מיט זיינע קבצנישע פֿיס דעם דיל צו באַטרעטן.
דערנאָך האָט לוזי, ווי דער עלטערער, געטאַנצט „פּויליש, מיט דער כלה. גנעסיע האָט געהאַלטן די רויטע פֿאַטשיילע פֿאַר איין עק, און ער ביים צווייטן, און ער האָט זי געפֿירט און בעת־מעשה האָבן אַלע אָנטיילנעמער און דער שמחה זיי אַרומגערינגלט, צוקוקנדיק, ווי לוזי וואָלט אַן אַנדערש מאָל געקאָנט ווייזן מייסטערשאַפֿט אין אַזאַ טאַנץ, איצט אָבער האָט ער, לויט אַ וואונק, אַפּנים, פֿון זיין ברודער משה, דאָס געמאַכט בקיצור.
בקיצור האָט מען אויך געמאַכט אַלע אַנדערע זאַכן, וועלכע זיינען אויף אַנדערע חתונות, ווי דער מינהג פֿאָדערט, איינגעפֿירט. דאָ האָט מען זיי פֿאַר־ בויגן.
מען האָט דאָ, למשל, קיין דרשה־געשאַנק נישט אויסגערופֿן, ווייל ס׳איז גאָר געווען חתן־צד, און פֿלהס־צד האָט דאָ קיינער, אויסער דער עלטערער דינסט, ניט פֿאָרגעשטעלט. אַזוי אויך אַנדערע זאַכן, ווי למשל: באַזונדערע וויוואַטן און טענץ לכּבוד פֿאַרשיידענע מחותנים... דאָ איז דאָס ניט געווען שייך, און מע האָט, כּדי ניט צו באַליידיקן כלהס־צד, אויך חתן־צד מיט יענע ליאַרעמדיקע זאַכן ניט באַערט. מ׳האָט געזען צו גאצאָלן די קלעזמער, די כּלי־קודש, ווי שמש, חזן, א׳א. וועלכע האָבן די חתונה באַדינט, הינטן־אַרום, ווי ס׳ניט איז, אָן שום אויסרופֿעניש און אָן שום הויך־אויסשרייענדיקע כיבודים.
און אַזוי האָט מען די חתונה פֿאַרענדיקט. דער עולם — די לוזי־לייט און אַנדערע — האָבן זיך שטיל געזעגנט און פּריצייטיק זיך צעגאַנגען, און געבליבן זיינען נאָר אייגענע, וועלכע מע האָט אויך אונטערגעאיילט, מע זאָל זיך יעדערער צעגיין אויף נאַכט, ווער וואוהין ס׳דאַרף.
בעת־מעשה האָט אסתר־רחל און די עלטערע דינסט אין איינעם אַן אַלקער פֿאַרגרייט אַ בעט און דערביי עפּעס געשפּראָכן איבער די קישנס און געזאָגט פּארשיידענע זאָגעכצן, וואָס געהערן צום באַלייגנס פֿון אַ יונג פֿאַר־פֿאָלק, ווי דער מינהג איז.
און אָט איז אין שטוב שטיל געוואָרן, די שטוב איז איינגעשלאַפּן...
און דאָ וואָלט מען באַדאַרפֿט, ווי מע זאָגט, אַראָפּלאָזן דעם פֿאַרהאַנג און מער וועגן איבעריקן קיין וואָרט שוין ניט אַרויסברענגען.
אָבער, אַזוי ווי מיר האָבן דאָ צו טאָן מיט אַן אויסגענומענעם פֿאַל, מיט אַזאַ ווי אַלטערן, זיינען מיר געצוואונגען אָנדייטן אויף אַ זאַך, וואָס געוויינטלעך וואָלט מען דאָס פֿאַרהוילן... און נעמלעך, אַז, ווי ס׳ווייזט אויס, איז אין אָפּגעזונדערטן אַלקער, צווישן יונגן פֿאַר־פֿאָלק אין יענער נאַכט אין אָפּגעזונדערטקייט, פּארגעקומען עטוואָס אומגעוויינטלעכס... מירן זיך באַנוגענען מיט צוגעבן בלויז פֿאָלגנדעס: אַז וואָס געהער אַלטערן, האָט מען זיך אויף אַלץ געקאָנט ריכטן...
און איצט נאָך אַ וואָרט: אינדערפֿרי, ווען אַלץ אין שטוב איז שטיל געווען און אין דרויסן האָט שוין אָנגעהויבן טאָגן, האָט זיך גנעסיע אויפֿגעהויבן, זיך אָנגעטאָן, אַ ביסל זיך אין אַלקער אַרומגעדרייט, צונויפֿגענומען אירע זאַכן און געמאַכט אַ פּעקעלע; און ווען די עלטערע דינסט, וואָס איז, ווי געוויינטלעך געשלאָפֿן אין קיך, וואָלט ניט געווען אַזוי מיד פֿון נעכטן, פֿון דער חתונה, אַזוי וואָלט זי געוויס דערהערט, ווי פֿון שטוב איז עמעצער דעמאָלט אין קיך אַריינגעגאַנגען, זיך דאָרט אַרומגעדרייט אַ קליינע וויילע און באַלד שטיל די טיר געעאַנט און אין דרויסן אַרויס.
דאָס איז געווען גנעסיע, וואָס וואוהין זי איז יענעם פּרימאָרגן, אַן אָנגעטוענע, פֿון משה מאַשבערס שטוב אַוועק, קאָנען מיר ניט זאָגן אַ צי צו באַ־ ↰ 141 קאָנטע, צי צו אַ דינסט־מעקלערין, צי גלאַט ערגעץ־וואו צו גלאַנדזשען אָן אַ ציל — ווייסן טיר נישט. נאָר דערטאָר אָבער דעם איינדרוק פֿון איר פּארלאָזן משה מאַשבערס שטוב אינעם ערשטן פֿרימאָרגן נאָך דער ערשטער נאַכט פֿון דער חתונה — ווייסן מיר יאָ, און וועגן דעם ווילן מיר דאָ אייניקע ווערטער צוגעבן.
אַז מ׳ר״אָט אינדערפֿרי, שוין שפּעטלעך, אַרויסגעקוקט אויפֿן פֿאַרפֿאָלק, זיי זאָלן זיך, ווי געוויינטלעך, ווייזן פֿון אַלקער, און זיי זיינען נישט אַרויס — האָט מען אויף אַ צנועותדיקן אופֿן אַ וואונק געטאָן אסתר־רחלען, וועלכע מ׳האָט געלאָזט איבערנעכטיקן צוליב חתונה־ענינים, זי זאָל זיי אָנקלאַפּן און צו וויסן געבן, אַז ס׳איז צייט אויפֿשטיין... און אַז אסתר־רחל האָט אָנגעקלאַפּט און מ׳האָט איר ניט געענטפֿערט, און זי האָט אַליין די טיר אַ פּרואוו געטאָן און דערזען, אַז זי שטייט אָפֿן, איז זי אַריין און האָט אַלטערן געטראָפֿן שוין אַן אָנגעטוענעם, אָבער אַזוי אויסזעענדיק, אַז איין קוק אירער איז גענוג געווען, זי זאָל פֿאַרשטיין, אַז עפּעס איז דאָ געשען, וואָס ס׳געשעט זעלטן.
צי אַלטער איז געשלאָפֿן און ניט געזען, בשעת גנעסיע האָט זיך גע. קליבן אין וועג, צי ער האָט יאָ געזען, ווי זי קלייבט זיך און האָט זיך געמאַכט שלאָ0ן — אַזוי צו אַזוי, נאָר אַלטער איז שוין פֿון לאַנג, ווייזט אויס, אין מיטן שטוב געשטאַנען, אַ בלאַסער און אַזוי פּאָרטראָגן, ווי אָדער עס וואָלט געווען נאָך זיינעם אַ קראַנקן־אָנפֿאַל, אָדער ערב אַזאַ...
אסתר־רחל האָט אים אַ פּרעג געטאָן אויף גנעסיען, אָבער מיט איר געניט־ווייבעריש אויג האָט זי דערזען, אַז ס׳איז שוין נישטאָ אויף וועמען צו פּרעגן, ווייל ניט נאָר איר אָרט איז פּארקילט, נאָר אַז אויך איר געדעכעניש איז, דאַכט זיך, אויסגערונען.
אַלטער, האָט כּמעט איר פּראַגע ניט געהערט... דעמאָלט איז זי גלייך אַרויס זמן האָט משה מאַשבערן עפּעס אין אויער איינגערוימט, און באַלד איז אין שטוב אויף אַלעמענס פּנימער אַן אומרו געווען צו באַמערקן, ווען זויגער גייט אַנדערן האָט פּאַרוואונדערט זיך גענומען דערפֿרעגן: ”וואָס הייסט? ווי געשיקט זיך און וואוהין האָט זי געקאָנט אַהינקומעןז” מ׳האָט זיך באַלד אַ לאָז געטאָן צו דער עלטערער דינסט, צו פּרעגן מי איר אין מורא און אויף איר לעצט וואָרט צו וואַרטן: צי ווייסט זי עפּעס: און צי האָט איר אַזוינס אוי6ן זינען געקאָנט קומען; — און אויך זי, די עלטערע דינסט, האָט נישט געוואוסט תאס צו זאָגן.
— נישטאָ ו... איז פֿון אַלעמענס דערשראָקענע פּנימער געווען אַראָפּ־ צולייענען און מ׳האָט אַפֿילו ניט געדענקט זי נעמען זוכן, ווייל אַלע האָבן גע8ילט, אַז אויב אַזאַ זאַך איז געשען, איז שוין זוכן ניט שייך, ווייל דער ↰ 142 כזית פֿון אַרומלויפֿן און זיך נאָכפֿרעגן וועט זיין גרעסער און די כושה פֿאָר לייטן געטאָפּלט.
אַ נערה, פֿונדעסטוועגן, אַז מ׳האָט אַ ביסל יאָ .געזוכט. אַ סברה, אַז שטילערהייט האָט מען די עלטערע דינסט און אסתר־רחלען אַרויסגעשיקט איבער דער שטאָט, אַז טאָמער; אפֿשר, וועט מען זי דאָך אָפּזוכן, ערגעץ אָנטרעפֿן, געפֿינען און זי 8אָרט צוריק אומקערן.
מ׳האָט זיך, ווידער אַ סברה, אויך אַפֿילו געווענדט צו געוויסע טרעפֿער און „נביאים”, צו וועלכע מ׳ווענדט זיך בעת אַ גנבֿה, ווען עפּעס ווערט פֿאַרפֿאַלן, און קיינער פֿון זיי האָט ניט געוואוסט פֿון גנעס יעס געביין צו זאָגן, און זיי האָבן נאָר פֿאַרשפּראָכן זען געוואויר ווערן, און דערווייל האָבן זיי זיך פֿאַר דער שפּעטערדיקער טירחה געהייסן באַצאָלן.
ס׳איז דערפֿון גאָרניט אַרויסגעקומען, גנעסיעס שפּורן זיינען פֿון יענער שטוב פֿאַרשוואונדן אויף שטענדיק, און איבערגעלאָזט האָט זי נאָך זיך נאָר אירע חתונה־קליידער, וואָס („נאָך אַ לייטישקייט פֿון איר זייט, האָט מען אין שטוב געשמועסט) זי האָט זיי גיט פֿאַרנומען און האָט זיך כאַנוגנט נאָר מיט אירע אייגענע, וואָס זי האָט זיך אויף איר שטעלע דערוואָרבן, אי דאָס אויך נישט מיט אין גאַנצן... זי האָט איבערגעלאָזט נאָך זיך אויך אַלטערן — אַ מאַן אָן אַ ווייב, אָבער דערפֿאַר שוין אין אַ טלית, וועלכן ער האָט באַדאַרפֿט אָנטאָן פֿון היינט אָן ביים דאַוונען... זי האָט איבערגעלאָזט אויך אַ פֿרישן בראָך פֿאַר משה מאַשבער. אַ שטיק פֿון זיין יורד ישן גורל, וועלכער האָט אים ניט פֿאָרגונען א8ילו אַזאַ זאַך, ווי צו האָבן די הנאה 6ון אַ מצווה — אַ קראַנקן ברודער חתונה צו מאַכן.
יאָ, ווער ס׳וואָלט יענע טעג געזען משה מאַשבער און אויף אים אַ רעכטן קוק געטאָן, וואָלט ער באַמערקט, ווי די בלאָנדע האָר פֿון זיין קאָפּ און באָרד זיינען אים אַ סך סיווער און טונקעלער געוואָרן? און אויך — אַז ער האָט זיך ערגעץ ביי דער פּלייצע אַן עלטערלעכן בויג געטאָן און אַז פֿון אָט דעם בויג, דעם קוים־באַמערקכאַרן, איז זיין וואוקס אויף 6יל געמינערט געוואָרן, ווי אַ שטוב אַמאָל ערג אַלט־ווערן און אַראָפּזינקען...
III
באָנקראָט
אייגנטלעך, איז שוין דער משה־מאַשבער־בוים געווען אין גאַנצן אונטערגעהאַקט — אַ האַר איז אָפּגעגאַנגען, אַ מינדסטער שטויס האָט זיך געפֿאָדערט, ער זאָל זיך איבערקערן צום קראָבן... מ׳האָט אים אָבער נאָך געשאַנעוועט.
— ווער?
— אַפֿילו אַזוינע ווי אַ צאַלי דערבאַרעמדיקער און שלום־שמאָדיאן, וואָס האָבן זיך געקאָנט פֿויען פֿון דין חורבן, און ווי פֿון יעדער אַנדער באַנקראָט, פֿאַר זיך היפּש נוצן ציען. יאָ, כאָטש דאָס איז זייער באַרוף און עבודה — הינטיש נאָבגיין נאָכן שטאַרקן, ווען יענער איז שטאַרק און ווען מ׳קאָן 6ון יענעמס רויג אַ ביינדל אַריינפּאַקן, און פֿאַרקערט, ווען ער ווערט שוואַך און ווערט אַליין צו רויג פֿון אַ מער שטאַרקערן — אויף אים אָנפֿאַלן און אַ געשמאַקן ריס און צום טאָן אומרחמנות; — כאָטש דאָס איז דער באַרוף פֿון די צאַליס און שמאָריאָגס, דאָך האָבן זיי זיך דערפֿון איצט אָפּגעהאַלטן.
פֿאַרוואָס?
— ווייל ערשטנס, האָבן זיי דאָ אַליין געשמעקט מיט גרויסע סומעס, און וויסנדיק די ריזיקע פֿון יעדער סוחרישן קראַך, האָבן זיי געהאַט אַ גרונט צו צווייפֿלען, צי וועלן דיאַרויס בשלום מיט זייער אייגן געלט; און צווייטנס, ווייל ווער זיי זאָלן גיט זיין, איז אויף די דאָך עפּעס אָנגעפֿאַלן אַ מורא פֿאַר משה מאַשבערס שלעק, פֿון הימל אים געקומענע — ווי פֿריער דער טויט פֿון זיין טאָכטער, דערנאָך די געוויסע חתונה פֿון זיין ברודער פֿאַר אַ שפֿלהמדרגה — פֿאַר אַן אייגענער דינסט, וועלכע האָט אים, אין דער נאַכט פֿון דער חופּה, ווי אַלעמען איז באַוואוסט געוואָרן, געוואָרפֿן, און וואָס האָט אויך, נאַטירלעך, משה מאַשבערן קיין איבעריקן נחת ניט פֿאַרשאַפֿט און אים געצוואונגען האַלטן דאָס פּנים טיף צו דער ערד אַראָפּגעלאָזט? און ווייטער, טאַקע אַליין זיינע געשעפֿטן, מיט וועלכע ער איז שוין געקומען צום מויל פֿון אָפּגרונט — אָט דאָס אַלץ האָט אַפֿילו, זאָגן מיר, ביי אַזאַ, ווי אַ צאַלי און שלום שמאַריאָן געקאָנט אַ ביסל רחמנות דערוועקן.
און... לאָמיר דאָס דערלאָזן, לאָמיר דערלאָזן, אַז ווען צאַלי דערבאַרעמדיקער האָט, צוזאַמען מיט אַלע אַנדערע, באַלייט משה מאַשבערס טאָכטער
אויפֿן בית־עלמין און נאָך דעם, ווי מע האָט שוין פֿאַרשאָטן דעם קבר און אַלע זיינען צוגעגאַנגען צו אים, מיט טרייסט־ווערטער, ווי ס׳פֿירט זיך, און אויך ער, צאַלי, האָט דעמאָלט דעם געוויסן זאָג געטאָן: „ער זאָל שוין באַהיט זיין פֿון צער, משה מאַשבער”... איז לאַמיד דערלאָזן, אַז אויך צאַלי איז דעמאָלט גערירט געווען, ווען ער האָט געזען, ווי יענער האָט דאָ אַ שטיק פֿון זיין לעבן אונטערן אָנגעהויבטן, ליימיקן בערגל געלאָזט...
לאַמיד דאָס דערלאָזן בנוגע אַ צאַלין, און אַ פֿשיטא שוין בנוגע אַלע אַנדערע, פֿיל מער מענטשן, ווי יענער? ווייל פֿאָרט האָט מען זיך נאָך דעמאָלט געפֿירט אַ היפּש ביסל אורפֿאָטעריש און אַלטפֿדענקיש אַפֿילו אין מקח־וממכר 1— נישט, ווי שפּעטער, ווען האַנדלשאַפֿט, האָט מען געזאָגט, איז ניט קיין ברודערשאַפֿט און ווען רחמנות אין געשעפֿט איז שוין ניט געווען שייך... ניין„דאָרט און דעמאָלט איז אין אַזוינע פֿאַלן, ווי דאָ, ביי משה מאַשבער, אַ מער בעסערע באַציאונג, מער פֿילבאַרקייט און מער רחמנות נאָך יאָ אַמאָל געווען צו דערלאָזן.
ניו, איז האָט מען דערום אויסגעוואַרט, משה מאַשבערן — סיי די פֿאַרמעגלעכע, וואָס זיינען אומשטאַנד צו וואַרטן, און סיי אויך אַפֿילו די, וואָס ניט, און וואָס, ווי מיר והאָבן שוין אין אַן אַנדער אָרט געזאָגט, האָבן די לעצטע ניסלעך אָפּגעשפּאָרטע געלטן צו אים געטראָגן, ווי צו אַ גרויסן בטוח, און אין וועלכע זיי האָבן זיך איצט, אין אַ געענגטער צייט, שטאַרק געבויטיקט.
יאָ, די צייט איז געווען אַ שווערע. דאָס יאָר אַן אומגערעטעניש. די קויף־
און פֿאַרקויף־פֿעאיקייט פֿון די פּויערים פֿון גאַנצן קאָנט אַרום אַ נישטיקע, .און סוחרים, אַפֿילו גרויסע, זיינען אומגעגאַנגען מיט אַראָפּגעלאָזטע קעפּ, בפֿרט קליינע, ביי וועלכע ס׳האָבן די לעצטע גראָשנס אין די בייטעלעך געטאָגט.
ס׳פֿאַרשטענדלעך, אַז ווער פֿון אָט די קליינע האָט ווען אַמאָל עפּעס אָפּגעלייגט אויפֿן שלעכטן טאָג, האָט עס איצט געמוזט אַרויסבאַקומען — אָדער פֿון דער אייגענער באַהעלטעניש, אָדער פֿונעם רייכן בטוח, וועמען ער האָט פֿאַרטרויט.
די צרה פֿאַר אַזוינע לייט איז דעמאָלט געקומען אין צווייען? אויסער וואָס מ׳האָט נישט פֿאַרדינט, ווייל ס׳איז ניט געווען ביי וועמען, איז נאָך דער יקרות געוואַקסן, און ביי די קלייטן פֿון מעל, אַ זונטאָג אָדער אַן ערג־ שבת, ווען מ׳האָט ניט געדאַרפֿט באַקן כרויט אויף אינדערוואָכן, אָדער חלה אויף שבת, האָט מען געקאָנט זען פֿיל פֿאַרזאָרגטע פּנימער פֿון ווייבער, 1 ד&גדל.
וועלכע זיינען געקומען מיט געמיינע מזומנים, אין אָרעמע קנינולעך געבונדן, וואָס האָבן אויף זייערע מעל־באַדערפֿענישן נישט געקלעקט.
דאָס זעלבע איז געווען צו זען אין יאַטקע, ביי די קצבים, וואו אַזוינע סאָרטן ווייבער פֿלעגן מוזן אַוועקקוקן פֿון פֿריש פֿלייש פֿון אַ היינטיקער שחיטה, מחמת זיי האָבן נישט געקאָנט קומען צו דעם, און דער עיקר פּלעגן זיי האַלטן געווענדט די אויגן צו אַ נעכטיקן, אייערנעכטיקן נשאר, אַ פֿאַרשוואַרצטן, אַ פֿאַרטריקנטן, צו אַ בלויען מילץ, אָדער צו אַ העסלעך־אויסזעענדיקער פֿליאקע. זיי האָבן זיך מער ניט געקענט פֿאַרגעען, און אויב אַ גאַנצע וואָך האָט מען זיי בכלל ניט געקאָנט געפֿינען ביי די קלעצער פֿון די קצכים, איז אָבער אַ דאָנערשטיק אָדער אַ פֿרייטיק, ווען מ׳האָט כאָטש איין מאָל אין וואָך — שבת — געוואָלט פֿאַרזוכךדעם טעם פֿון פֿלייש, זיינען אויך דעמאָלט די גוטע חלקים נישט געווען צוטריטלעך פֿאַר זיי, נאָר דאָס פֿאַרלעגערטע און דאָס לעצט כיליק־קאָסטנדיקע.
אַזוי אויך ביי די שטעלן פֿון גרויפּן, וואו אָט די ווייבער פֿלעגן שטיין, קוקן, אָפּקומען מיט אַ זי6ץ פֿון נישט האָבן די מעגלעכקייט זיך דערשלאָגן צו עפּעס רעכטס, אויסער צו אַ ביטל הירזש פֿול מיט קוקיל און צו רעטשענע גרויפּן צוזאַמען מיט סיטשקע.
ס׳איז געווען ווינטער, און מ׳האָט באַדאַרפֿט זען אָט יענע מינים ווייבער ביי אַ שטאָטישן סקלאַד פֿון האָלץ, וואָס קהל האָט געעפֿנט אוייף צו באַזאָרגן אָרעמע לייט מיט הייצונג.. וואָס פֿאַר אַ האָלץ, און וויפֿיל, אַזאַ אַ פֿרוי האָט אַמאָל אַליין, און אַמאָל מיט דער הילף פֿון אַ קליין קינד, פֿון דאָרט אַרויסגעטראָגן? אַ הוליאַק אָדער אַ פּאשינע, אַמאָל צוויי, אָבער אַלנפֿאַלס נישט אויף איבערהייצן זיך...
מ׳האָט אויך באַדאָר8ט הערן די געשפּרעכן, למשל, פֿון שוסטער — ווען זיי פֿלעגן זיך אַ פֿרייטיק פּארנאַכט צונוי5קלייבן צו אַ שלום־אהרון דעם וויינשענקער, ווי מ׳איז געוואוינט אין די גוטע צייטן, ווען באַשטעלונגען זיינען לרוב און ווען מ׳קומט נאָכן אָפּטראָגן די אַרבעט צו שלום־אהרונען אויסטרינקען, — איצט אָבער, ווען באַשטעלונגען ווייניק און נאָר אייניקע גליקלעכע האָבן געהאַט צו צאָלן פּאר דער משקה, זיינען זיך פֿונדעסטוועגן אויך פֿיל נישט־גליקלעכע צונויפֿגעגאַנגען — אָדער מיטן מיין, אַז די גליקלעכע זאָלן זיי מככד זיין, אָדער אַז שלום־אהרון זאָל געבן אויף באַרג, ווייל אויב ניט, וואָלט איצט, אין אַ צייט פֿון קורצע פּארדינסטן, דער „ווימא-ראַזעלף — דאָס שוסטערשע געטראַנק — געשימלט פֿון אומגעברויך און פֿון נישט האָבן וועמען דאָס צו פּארהאַנדלען.
נדהאָט באַדאַרפֿט הערן די רייד און אויסגעשרייען פֿון די שוסטערס, איידער זיי האָבן זיך אָנגעטרינקען, בפֿרט שוין בעתן טרינק, ווען די אויגן האָבן גע8לאַמט און די צונגען האָבן זיך אוי8געבונדן, ווי אַזוי מ׳האָט אין ↰ 146 שיכרות זיך די צרות אויסגערעדט, דערמאָנענדיק מיט מורא די ווייבער, וואָס אַז זיי וועלן אַהיים קומען מיט ליידיקן, וועלן יענע זיי כאאָאלן פֿון האַרצווייטאָג, ווייל זיי האָבן ניט געהאַט מיט וואָס שבת צו מאַכן.
— אַ רוח אין אייער באָבעס געפֿגרטן שקראַב אַריין! — האָט זיך דעמאָלט ביי שלום־אהרונען אין וויינשענק אַ קול איבער אַלע קולות אַמאָל אַרויסדעדהערט. — שוסטערס זענט איר? פֿלענט און למדנים! שיך און פֿאגטאָפּל גייט איר? באָרוועס וואָלטן זיי געגאַנגען! די גאַנצע שטאָט כאַר־ וועס! וואָסי? ר׳ דודי איז קליין דאָס מויל עפֿענען-און זאָגן אַ גוט וואָרט פֿאַר קנצנים, און יעקב־יוסי איילכירטן איז קראַנק אויפֿשנורעווען דעם נייטל!...
— גערעכט — האָבן זיך געוונען בעלנים פֿון צווישן די טרינקער, וואָס האָבן דעם שרייער אונטערגעהאַלטן, אָבער מ׳האָט געזען, אַז ווייטער גייט עס ניט און אַז ביי אָט דעם אָנמעכטיקן „גערעכט, וועלן זיי בלייבן, מחמת די נויט האָט זיי דערשלאָגן און זיי זעען ניט קיין אַנדער אויסוועג, ווי נאָר צו טרינקען דעם „ווימאָראַזעק” פֿאַר מזומן אָדער אויף באַרג ניי שלום־אהרונען...
אָט אַזוי די לאַגע דעמאָלט ניי שוסטערם, אַזוי אויך ניי אַנדערע נאַל־ מעלאַנעם, ווי אויך ניי נישט באַלמעלאָכעס, ביי קליינע קרעמערלעך, ביי שטעל־הענדלער, וועלכע לעבן איינס פּונעם אַנדערן און אַלע צוזאַמען — פּונעם דאָרף, און דאָס דאָרף — טויט און אין שטאָט ווייזט זיך ניט קיין פֿוס פֿון קיין פּויער...
פּארשטענדלעך שוין, חזרן מיר אינער, אַז ביי וועמען פֿון אָט אַזוינע לייט און אָרעמע מענטשעלעך ס׳האָט זיך אָנגעקלינן אַ קליין קניפּל אויף אַ שלעכטער צייט און זיי האָבן דאָס אַוועקגעלייגט ניי גרויסע נטוחים אויף קליינע פּראָצענט, האָכן דאָס איצט געמוזט צוריק אַרויספֿאָדערן.
פּארשטענדלעך דערום אויך, אַז צו משה מאַשבער אין קאָנטאָר האָבן זיך די לעצטע צייט אַזוינע אָרעמע בעלי־חובות גענומען ווייזן וואָס אָפֿטער און פּאראומערטער? — אויב די זמנים פֿון זייערע וועקסלען זיינען זיי שוין אויסגעגאַנגען — איז מיט רעכט, און אויב ניט — איז מיט נקשות און האַלבע תחנונים, אַז טאָמער, הייסט עס, קאָן מען זיי פּאר דער צייט זייערע חובות סילוקן, אויב ניט אין גאַנצן, איז כאָטש אַ טייל.
דעמאָלט אָבער, ווען משה מאַשבערס טאָכטער איז געווען קראַנק, פּלעגן זיי אין קאָנטאָר ניט טרעאָן נישט משה מאַשבער אַליין, ווי אויך ניט זיין איידעם נחום לענטשער, צו וועמען זיי זאָלן זיך קאָנען ווענדן, און די אָנגעשטעלטע האָבן זיי אַלע מאָל אָפּגעשטופּט מיט אַ שטרוי, זיי געראָטן דאָרטן: „זיי זעען דאָך... ס׳איז איצט ניט אין זינען...” דערנאָך, ווען די. טאָכטער איז געשטאָרבן און אַז מ׳איז געקומען צו דער טיר פֿון קאָנטאָר און מ׳האָט זי ↰ 147 געטראָפֿן געשלאָסן, האָט מען זיך אויסגעקערעוועט צום אַוועקגיין און מ׳האָט זיך אַליין געזאָגט: נו, יאָ, אַן אומגליק... דערנאָך, אין משך פֿון „שלושים” ווען אויך דעמאָלט פּלעגט זיך משה מאַשבער און זיין איידעם שיטערלעך און גאָר זעלטן ווען ווייזן אין קאָנטאָר, איז נאָך אויך געווען אַ תירוץ, אַז מ׳זאָל אין אַזאַ צייט ניט איבעריק צושטיין און זלירגיש נישט וועלן מאַנען.
אָבער שפּעטער אַ ביסל, נאָך דעם, ווי אויך יענער חודש איז אַריבער און ווען פֿאַר די אָרעמע בעלי־חובות איז שוין קיין תירוץ נישט געווען, און די נויט איז זיי צום גאָרגל צוגעטראָטן — אָט דעמאָלט האָבן זיי זיך שוין גענומען אָנגיין גאַנצע שיירות, ווען זיי האָבן ניט געטראָפֿן משה מאַשבער אין קאָנטאָר, האָבן זיי אויף אים לאַנגע שעהן געוואַרט, און ווען יאָ, האָבן זיי אים באַלאַגערט און ניט געוואָלט אָפּטרעטן; יענע, וואָס זייערע טערמינען זיינען שוין געקומען, האָבן געפֿאָדערט, און די, וואָס נאָך ניט, האָבן געבעטן און געכניקעט... אָט דעמאָלט האָט איין מאָל נחום לענטשער, משה מאַשבערס איידעם, אָפּגערו6ן זיין שווער משה מאַשבער אין אַ ווינקל און אים פֿאַרגע־ לייגט, אַז אַזוי ווי ס׳איז לעצט און אין ברירה און קיין הילף פֿון ערגעץ אַנדערש איז ניט צו זען, איז אַפּשר וואָלט מען זיך געווענדט צו יעקב־ יוסי איילבירטן נאָך הילף...
ס׳איז גרינג צו' זאָגן „צו יעקב־יוסין,...
אַ קליינע פֿאַר שטריכן צו יעקב־יוסיס פֿאַרטרעט:
ווי זעט ער אויס?
שוין אַריבער די זעכציק, מיט פֿול־געפּאַקטע, גלייכע אַקסל, מיט אַ ווייסער זאַט־זויבערער, נישט לאַנגער באָרד, אַ גאַנצע וואָך אין אַ שוואַר־ צער קאַפּאָטע פֿון גוטן ענגלישן שטאָף, און שבת — אין אָטלאָס, איז שטאַרק רייך, דער רייכסטער אין שטאָט, מיט דער גרעסטער ליי־קאָנטאָר, אויך מיט אַנדערע געשעפֿטן.
אויסערלעך זייער שטיל און באַשיידן, אָבער אויך מיט שטאַרק גבירישע קאַפּריזן.
מיט אַ פּיינער השגה, צו האָבן די שענסטע ספֿרים מיט די רייכסטע איינבונדן און מיט גאָלד־געפֿרעסטע אותיות אויף די טאָוולען און רוקנס! אויך מיט גוסט צו שטייגער־ און קולט־זאַכן, ווי צו אַ גרויסער, גאָלדענער אתרוג־פּושקע מיט אינקרוסטירטע בילדער, ווי דער באַרג ציון און ירו־ שליט, ספּעציעל ביי יידישע באַלמעלאָכעס באַשטעלט; ווי אויך אַ חנוכה־ לאָמפּ, וואָס האָט פּארנומען אַ האַלבע וואַנט מיט זיין שווער־וואָגיקן זילבער־
1 שאיאָרויס — כאַפּטעס, ↰ 148 נעם געשטעל און מיט די גרייט צעוואָרפֿענע רערן, אויך פֿון זילבער, אין דער פּארם פֿון הירשענע האָרנס.
אויך מיט אַ פֿאַרגעניגטער נטיה צו נגיגד.... יעדערס טאַל, שבת אָדער יום־טוב, נאָך דעם, ווי ער האָט פֿריער אָפּגעדאַוונט אין זיין קליין שולעכל מיט אַ געציילטן מנין אין גביריש־אָפּגעזונדערטער מנוחה, פֿלעגט ער זיך אַוועקלאָזן אין דער באַוואוסטער אַלטער שול, צום באַוואוסטן חזן, „ירוחם דעם גרויסן”, וואו ער פּלעגט זיך כסדר אַוועקשטעלן אין מערב־זייט און זיך ניט לאָזן אַרויפֿבעטן אין מזרח, וואוהין דער שמש און די גבאים פֿלעגן אים אַרויפֿרופֿן! און דאָרט, אָנגעשפּאַרט אין אַ וואַנט אָדער אין אַ שטענדער, פּלעגט ער מיט פֿאַרמאַכטע אויגן זיך גוט־גוט איינהערן אינעם געזאַנג אַמאָל אַליין פֿון חזן און אַמאָל אין דער באַגלייטונג פֿון זיין משוררים-כאַר אַ דערביי האָט ער אַלע מאָל געהאַט זיין אַטלעסענע זשיפֿעצע נאָר אויף איין אדבל אָנגעטאָן און דער אַנדערער האָט אים ליידיק אַראָפּגעהאַנגען — ווי ס׳ווייזט אויס אויך איבער עפּעס אַ גבירןצן קאַפּריז.
אויך אַ שטיק למדן — נישט נאָר פּאד קליינע רבנים נישט פּארשעמט צו ווערן, נאָר אַפֿילו ניט פֿאַר אַזאַ, ווי ר׳ דודי — סיי מיט וויסן ווי אַזוי אַ געוויינטלעכע שאלה צו פּסקענען און טיי צו קענען אויף אויסנווייניק גאַנצע טיילן פֿון „חושן משפּט, און „יורה דעה”. ער איז אויך געווען אַ ידען אין אַנדערע זאַכן, אין וועלכע רבנים שטייען אָפּ, ווי אין „תכונה” און „מרידה”,1 וואָס ער האָט שוין געהאַט זיינע אָפּגעדונגענע קבצנים־קענער, מיט וועמען ער פּלעגט זיך אַמאָל וועגן יענע ענינים אַמפּערן.
אויך אַ בעל־יחוס, ער האָט אַליין געשטאַמט נישט פֿון אַבי וועמען און דער עיקר האָט ער זיך געבונדן און געטאָן שידוכים מיט הויך־שטאַמענדיקע
— מיט גרויס־באַוואוסטע, גוטע יידן פֿון הי, פֿון ראָכמיסטריווקע און קאָרלין, און פֿון אויסלאַנד — פֿון סאַדיגורע און שטיפֿיגעשט.
מ׳האָט אים, נאַטירלעך, מקנא געווען, און אַז מ׳האָט אים געזען שטיין שבת־יום־טוב אין דער אַלטער שול אין מערב־זייט אין דער אַטלעסענער זשיפֿעצע אויף איין אַרבל אָנגעטאָן, ווי ער לאָזט זיך ניט אַרויאָבעטן אין מזרח, האָבן פּיל אויגן געקוקט אויף זיינע געפּאַקטע אַקסל, ווי אויך אויף זיין ווייסן למדנישן שטערן, וועלכער האָט זיך אים געמינעט אין מתיקות פֿון פּארשטיין און הנאה האָבן פֿון נגינה.
דער עיקר אָבער האָט מען אים מקנא געווען אויף זיין רייכקייט, וואָס מען האָט דאָס געשאַצט אין גרויסע אַל5ים 2 און וואָס ער האָט דאָס געהאַט הן אין מזומן, .הן אין זיינע אייגענע געשעפֿטן און הן אין פּארשיידענע שות5ותן
1אסטראַנאָמיע און געאמעטריע.
- טויזנטער.
מיט פֿרעמדע. אויסער פּריצישע מאַיאָנטקעס. ביי אים פֿאַרזעצט, אויסער מויערן, פּלעצער, דירות פֿון היגע באַלעבאַטים, איבערגעשריבן אויף זיין נאָמען, האָט ער נאָך געהאַט זיין אייגענעם באַוואוסטן מויער אין שטאָס׳-א שטיק פּאַלאַץ, מיט עטלעכע שטאָקן, וועלכע ער האָט אויסגעבויט פֿאַר זיך און זיין משפּחה — פֿאַר יעדערן פֿון זיינע היגע, אָדער אויסלעגדישע, שניי און איידעמס אַ באַזונדער שטאָק, ווי זיי זיינען געוואוינט געווען ביי זייערע גוט־יידישע רייכע טאַטעס.
ער האָט זיך אַפֿילו פֿאַרגוגען צו האָבן צוויי פֿאיעטאָנען: איינעם אַ קליינעם, מיט אַ הויכלעכן געזעס, אַ מין קאבריאָלעט, צו זיין אייגענעם געברו־יךן און אַ צווייטן, אַ פֿלאַך־צעעפֿנטן, מיט ווייס־טייערן שטאָף געכעט דער פֿון פֿאָרנט און דער אַנטקעגן, וועלכן ער פֿלעגט נוצן זעלטן, אויסער נאָר ווען אַ יונגער אויסלענדישער שנור האָט זיך אַמאָל פֿאַרוואָלט אַ זומער פֿאַרנאַכט צו מאַכן אַ שפּאַציד; אויך ווען אַ גרויסער גוטער ייד איז אָנגעפֿאָרן און זיינע אָנהענגער האָבן אים באַדאַרפֿט מקבל־פּנים זיין מיט גרויס כבוז־ן און אַמאָל אויך האָט די שטאָט־אַדמיניסטראַציע און כאאמטע אים געליען, ווען מ׳האָט באַדאַרפֿט באַגעגענען אַ גובערנאַטאָר, אַן אַרכירעי אָדער אַ מיטראָפֿאַליט, ווען יענע זיינען געקומען צו באַזוכן די קריסטלעכע עדה פֿון שטאָט.
מיט איינעם וואָרט, מקנא זיין איז אים געווען אויף וואָס אַ תּורה וגדולה במקום אחד — תּורה און רייכקייטן אין איין האַנט — האָט מען געזאָגט — און די מערסטע טייל שטאָט האָט דערום געהאַלטן די אויגן צו אים און צו זיינע גליקן פֿאַרריסן און פֿיל מיילער זיינען געווען פֿול וואונטש אַ קרופּ זיין שאָדן, אויף זיי געזאָגט געוואָרן כאָטש אַ צענטל, כאָטש אַ הונדערט־חלק פֿון זיין גוטס.
יאָ, אַלץ אמת... אָבער אויסער זיין רייכקייט, אויסער זיין געלערנטקייט און יחוס האָט ער נאָך געהאַט נאָך איינע אַ מעלה, אָבער שוין גאָרניט קיין געהויבענע, וואָס וועגן איר פֿלעגן זיך די זעלבע, וואָס האָבן אים מקנא געווען, שטילערהייט, צווישן זיך, אַמאָל אַ סוידע טאָן און זי אויך אָנרופֿן ביים נאָמען די מעלהאַ אַ שטילער קוילער... — און זע, ווי אַזוי פֿאָרט זיך דאָסך... האָט מען זיך געסוידעט. יאָ, ער האָט געדינט פֿאַר אַ שטיק סטראַשידלע און ווי אַ שאַרף־ציינעריקער העכט פֿאַר אַ געוויסן סאָרט בלאָטע־פֿישעלעך, פֿאַר פֿלאַטעטשקעס — דאָס מיינט מען, פֿאַר די, וועמען ס׳איז באַשערט געווען אין זיין ציין־געכיס אַריינצוטרעפֿן.
ס׳איז שוין געווען אַ שעה נאָך זיי? דווקא מיט גוטן, דווקא ניט קיין הויך וואָרט צו זאָגן, נאָר אויב עמעצער האָט זיך שטאַרק געבויטיקט און יעקב־יוסי האָט דאָס געוואוסט, ווייל ער האָט געהאַט זיינע מענטשן, וואָס האָבן אים שטענדיק אָפּגעטראָגן, וואָס ער האָט באַדאַר9ט וויסן — האָט מען ↰ 150 גלייך געקאָנט זען, ווי אַזוי די גבירישע אַקסל האָבן אים גענומען פֿון דער קאַפּאָטע וואַקסן, דאָס פּנים, ווי אַ פּנים, נאָר אין די קאָרע אויגן און אונטערן הויכן, ווייסן שטערן האָבן אים גענומען אומשפּאַנען עפּעס שאָטנדלעך פֿון חשבונות, וואָס ער מאַכט דעמאָלט אין מוח: נו, יאָ — האָבן די אומשפּאַנענדיקע שאָטנדלעך דעמאָלט באַטייט — ס׳געשעפֿט לוינט...
יאָ, ס׳גרינג צו זאָגן, ,צו יעקב־יוסיך... אָבער ווער ס׳האָט גאַוואוסט זיין דאַלע אין שטאָט און אין גאַנצן קאָנט אַרום, דער האָט אויך געוואוסט זיין שווערע האַנט, וואָס אַז עמעצער כאַפּט זיך אין איר אַריין, איז אַרויסרייסן זיך פֿון איר שוין פֿיל שווערער ווי פֿון אייזעדנע צוואַנגען.
ער האָט דווקא יאָ געליען, דווקא אַנטקעגן געקומען אין אַ נויט —
ניין, דער עיקר טאַקע אין אַ נויט — ווען יענעם איז שוין דער שטריק אויפֿן האַלדז און אָט באַלד הויבט ער אַן כאַרכלען — אָט דעמאָלט האָט ער זיך מיט זיין הילף באַוויזן, און פֿאַרשטענדלעך שוין, ווי אַזוי דער האַלב־דערשטיקטער, איז דאַנקבאַר געווען, און וואָס פֿאַר אַ געזונטע שטיק פֿעל ער האָט געמוזט לאָזן פֿון זיך אָפּשינדן אויס „דאַנקבאַרקייט,.
אַזוי מיט פּריצים, ווען ער האָט. געוואוסט, אַז זיי האַלטן ביי ווערן אויס... אַזוי אויך מיט מלוכהשע באַאַמטע, ווען זיי האָבן זיך פֿארשפּילט אין קאָרטן אָדער זיך פֿאַרלעבט ניט לויט זייערע מיטלען און האָבן צע-טרענצלט מלוכיש געלט; און אַזוי אויך מיט שטאָט־סוחרים, ווען יענע זיינען אַריין אין קלעם, ניט אַרויסצוקריכן — אָט דעמאָלט פֿלעגט ער זיך אַרויסווייזן ווי אַן אויסלייזער, און דערפֿאַר פֿלעגט ער אַריינכאַפּן אַ שטיק שותּפֿות אין געשעפֿט, אָדער דאָס אין גאַנצן אויף זיין נאָמען איבערשרייבן און דערנאָך אַפֿקומען דעם אייגנטימער מיט שיה־פֿיהו און אים אין גאַנצן דערפֿון באַזייטיקן. אַזוי תאָט ער געטאָן מיט געלט־קאָנטאָרן און האָט אויף אַזאַ אופֿן זיך באַפֿרייט פֿון זייער קאָנקורענץ, גענוי אַזוי, ווי ער פֿלעגט טאָן מיט פֿארשווינדלטע און ערב־באַנקראָטירטע פּריצים, ווען זייערע מאַיאָנט־
קעם פֿלעגן צו אים איבערגיין פֿאר האַלב די ווערט און אויף גאָר לוינבאַרע קאָנדיציעס: גענוי אַזוי ווי ער פֿלעגט טאָן מיט גרויס־אַדמיניסטראַציע און מלוכה־באַאַמטע — ניט אויף זיי אָפּצוירשהנען, ווי אַנדערע פֿאַרשולדיקטע, נאָר כּדי זיי צו האָבן אין די הענט און זיי אויסנוצן, ווען מ׳דאַרף: אָדער צוליב זיך אַליין, אָדער צוליב אַ שטאָט־ענין, ווען מ׳האָט באַדאַרפֿט זייערע אַ טובה.
ער האָט שוין נישט איינעם אַזאַ אַריינגעכאַפּט, נישט איין באַוואוסטער -: נאָמען איז געוואָרן אויס און איבער אים אַ יורה מ׳האָט דאָס געוואוסט און זיך געהיט פֿון זיין //הילף”, און געווענדט האָט מען זיך נאָר ווען שוין לעצט און בלית־כרירד.: און יעדערס מאָל, ווען זיין קרכן האָט זיך דערפֿילט ענג פֿאַדקוועטשט פֿון אים אויף נישט אַרויסצוקומען און זיך קיין מאָל נישט ↰ 151 צו ראַטעווען, און ער האָט זיך גענומען געטן און פֿארשטיקטע תחנונים אַוועקלייגן, אַז יענער, יעקב־יוטי, זאָל זיין לאַגע נישט אויסנוצן און אים צום איבעריקן נישט וועלן דערוואַרגן, טענהנדיק שטיל און געבראָכן!
— ס׳טייטש, ר׳ יעקב־יוסי? אַזאַ ווי איר... ’איר קוילעט דאָך אָן אַ מעסער... וואו איז יידישקייט? מענטשלעכקייט?
דעמאָלט 8לעגט יעקב־יוסי זיך אויפֿהויבן פֿון זיין אָרט און בענקל, אויף וועלכן ער איז פֿריער געזעסן און האָט געפֿירט די אונטערהאַנדלונגען מיט זיין קליענט, זיין קרכן, און אַ זאָג טאָן קאַלט, גלייך ער שטייט ניט אין געשעפֿט און גלייך ס׳איז אים אַלץ אייגס, צי וועט ער דאָס יאָ אָדער ניט מאַכן!
— ס׳לוינט ניט? איז ניט... מ׳באַשטייט ניט? דאַרף מען ניט!...
און וואָס איז שייך יידישקייט זאָל מען עס זוכן אין „יד־החזקה”, און נאָך מענטשלעכקייט זאָל מען קומען צו אים אַהיים, ווייל דאָ, אין קאָנטאָר, וואו ס׳האַנדלט זיך וועגן געשעפֿט, איז ער — יאָ, — אַ גזלן — אויב יענעם וועלן אַ סוכה טאָן און אויב געבן קרעדיט אַ וישט־קרעדיט־פֿעאיקן און אים אַרויסשלעפּן פֿון דער בלאָטע הייסט קוילען מיט אָדער אָן אַ מעסער...
מ׳איז געווען געצוואונגען און מ׳האָט געמוזט איינגיין אויף זיינע באַדינגונגען, און וויי איז אַוודאי געווען אַזאַ איינעם, אַזאַ כּלומרשט געהאָלפֿענעם פֿון יעקב־יוסין, וואָס אַריינקומען צו יענעם אין קאָנטאָר פֿלעגט ער נאָך מעשה אייגנטימער און אַ ביסל נאָך מיט אַן אויפֿגעהויבענעם קאָפּ, און אַרויס פֿון איר פֿלעגט ער שוין האַלב מענטש, אַן אויסגעבייטלטער און מיט די אויגן צו די שפּיצן שיך אַראָפּגעלאָזט.
און אָט, צו אָט דעם יעקב־יוסין האָט נחום לענטשער דעמאָלט געראָטן זיין שווער, משה מאַשבער, אַריבערצוגיין און נאָך הילף זיך ווענדן.
ס׳גרינג צו זאָגן... משה מאַשבער איז שוין אַזוי אויך געווען פֿארשול-דיקט ביי יעקב־יוסין, ווי יעדע קלענערע קאָנטאָר, וואָס אַפֿילו אין גוטע צייטן איז זי געבויט אָנצוקומען צו דער מער גרעסערער און רייכערער: איצט אָבער, ווען ער וואָלט זיך באַוויזן נאָך אַ גייער הלוואה — איצט, ווען אַלעמען איז שוין באַוואוסט, אַז ער איז ניט אומשטאַנד צו דעקן אַפֿילו די קליינע געלטער פֿון די קליינע בעלי־חובות — איצט וואָלט זיין באַזוך זיך אַנדערש נישט געלאָזט אויסמייטשן, ווי נאָר: אַז ס׳האַלט שוין דערביי, ביי וואָס אַלע אין אַזוינע לאַגעס האַלטן, ווען מע גיט אָפּ אַלץ און מע לאָזט זיך ריידן אַפֿילו פֿון אַזאַ זאַך, ווי צו ליקווידירן דאָס געשעפֿט אויף אַזאַ אָדער אַנדער אופֿן, ד״ה אָדער אין גאַנצן דאָס אָפּטרעטן, אָדער אַרייננעמען אַ שותּף מיט גרויס געלט און אַליין אָפּגיין אין אַ זייט און ווערן אַ מין אָנגעשטעל-טער, מיט קליינע פּראָצענטן און מיט אַ קליינער דעה.
יאָ, און דאָך איז משה מאַשבער באַשטאַנען זיך לאָזן צו יעקב־יוסין, דאָס האָט ער אָבער געטאָן נישט פֿון קיין שטאַרק־אָנגעשטרענגטן ווילן, ווי אַ מענטש, וואָס שטרעבט זיך ראַטעווען ביי אַלע אומשטענדן און קוקט נישט אויף קיינע גוטע אָדער. שלעכטע מיטלען, וואָס מע לייגט אים פֿאַר אָנצונעמען צוליב זיין ראַטונעק, ניין, נאָר פֿון שלאַבעריקייט און פֿון אַזאַ אָפּגעלאָזנקייט, ווי אַ מענטש, וואָס ס׳איז אים שוין אַלץ איינס — צי אַ רעטער צי אַ תלין.
— האַ, צו יעקב־יוסין, זאָגט ער? גוט, זאָל זיין צו יעקב־יוסין...
מ׳דאַרף דאָ צוגעבן; משה מאַשבער האָט שוין דעמאָלט בכלל אויסגעזען ווי איינער, וואָס ס׳האָט אים עפּעס אין קאָפּ איבערגעברענט און וואָס אַלץ, וואָס ס׳געשעט, גייט אים גיט אָן, רירט קוים זיינע קליידער אָן, ווייל ער איז נישט אויפֿנאַם־פֿעאיק.
מ׳האָט דאָס געקענט זען פֿון זיין אויפֿפֿירונג אין שטוב, וואו ער האָט די לעצטע צייט מיט קיינעם, אַפֿילו ניט מיט זיין ווייב גיטעלע, קיין וואָרט ניט אויסגערעדט. גלייך די ווערטער פֿון מויל זיינען אים אויסגערונען, און אָנשטאָט רייד האָט ער זיך גאָר געמאַכט אַ געוואוינשאַפֿט אומצושפּאַנען ביי די ווענט, זיך רוקן אַמאָל ביי איינער, אַמאָל ביי אַ צווייטער, גלייך ער וואָלט געהאַט עפּעס נאָענט־געהיימע געשעפֿטן מיט זיי...
מ׳האָט אויך געקאָנט זען, ווי ער פֿלעגט די לעצטע צייט אָפֿט מאָל פֿאַרבלאָנדזשען אינעם זאָל, דאָרט וואו מ׳נעמט אויף געסט, און וואו אַלע פֿיר זייטן פֿון פֿאַל זיינען אויסגעלייגט מיט סטעזשקעס און ביי איינער אַ וואַנט שטייט אַ שפּיגל, וועדליק אַ מענטש די גרויס, און ווי אַזוי אַז ער פֿלעגט דאָרט אומשפּאַצירן און איז פֿאַרבייגעגאַנגען אָט יענעם שפּיגל, פֿלעגט ער זיך מיט אַמאָל פֿאַרהאַלטן, זיך אין אים דערזען, זיך נישט דערקענען און זיך דערשרעקן... ער האָט געקוקט אויף זיך, ווי אויף אַ פֿרעמדן און ווי אויף אַזאַ, וואָס מ׳דערזעט פּלוצלים קומען פֿון עולם־התוהו... ער פֿלעגט אַ וויילע שטיין און קוקן אויף זיין געשטאַלט, האַלב אומזיניק, האַלב אָפּהענטיק, גיז ער האָט פּאַמעלעך — פּאַמעלעך זיך אויפֿגעהערט צו באַמערקן און אַזוי, פֿאַרטראַכטערהייט, פֿון דאָרט ווידער אַוועקשפּאַנען און זיך מיט אַמאָל ווידער דערזען און ווידער זיך דערשרעקן.
מ׳האָט אויך באַדאַרפֿט זען, ווי אַזוי ער האָט זיך די לעצטע צייט אויפֿגעפֿירט מיט די אייניקלעך פֿון שטוב, דער עיקר אָבער מיטן עלטסטן, מאירלען, ווען ער פֿלעגט מיט אים זיך אָנשלאָגן.
ער האָט זייער געהאַלטן פֿון מאירלען, פֿילנדיק אין אי: אַ געקרענקטן אָנטיילנעמער אין אַלעם דעם, וואָס אין שטוג איז פֿאָרגעקומען גיז אַהער און וואָס ס׳שטייט אויך ווייטער פֿאַר.
ער האָט דאָס געזען אין בליק, וואָס יעדערס מאָל פֿלעגט מאירל אָפּ* ווענדן, ווען ער פֿלעגט זיך מיט אים באַגעגענען, און יעדערס מאָל נישט מיט ליידיקן, נאָר מיט טרערן פֿון צער, צוזעענדיק ווי דער לאָמפּ פֿון זיין זיידנס לאַנגאָניק גליק צאַנקט שוין און האַלט ביי אוימלעשן זיך.
משה מאַשבער האָט אים אָפֿט דעמאָלט אָפּגעשטעלט, גלייך ער וואָלט אים געהאַט עפּעס צו זאָגן. יענער פֿלעגט שטיין בלייבן, קוקן און אויס־ וואַרטן, אָבער אויסגעלאָזט האָט זיך עס תּמיד מיט — „ניין, גאָרניט... האַ, ס׳איז דו, מאירל?” פֿלעגט משה מאַשבער אַ פֿאַרטראָגענעם פֿרעג טאָן, גלייך ער וואָלט מאירלען גיט דערקענט, און ווען יאָ, האָט ער אים מער ניט באַדאַרפֿט, ווי אויף נאָר אַ קליינעם גלעט טאָן און מיט אַ גאָרנישט־זאָגנדיקן וואָרט אים אָפּקומען.
אַזוי מיט מאירלען, אַזוי אויך מיט אַלטערן, וועלכער האָט די לעצטע צייט, נאָך דער חתונה, זיך צוריק אין זיין אָפּגעזונדערטן אויבער־שטיבל פֿאַרקליבן, זעלטן ווען זיך אין שטוב געוויזן, און וואָס צו אים פֿלעגט משה מאַשבער דעמאָלט אָפֿטע באַזוכן פּראַווען, אַרויפֿגיין, אָבער לאע זיך ניט זאַמען; און סיי ביים אַרויפֿגאַנג, סיי ביים אַראָפּגאַנג האָט ער אויסגעזען ווי פֿאַרטשאַדעט, נישט וויסנדיק נאָך וואָס און צוליב וואָס, אייגנטלעך, ער האָט באַדאַרפֿט צו יענעם.
אַזוי אין שטוב, און דאָס זעלבע אויך אין קאָנטאָר, וואו ער פֿלעגט זיך ווייזן אַלע מאָל נישט, ווי געוויינטלעך אַ באַלעבאָס, נישט רעגלמעסיק, נאָר אין פֿאַרשיידענע שעהן. ער האָט זיך אַלע מאָל געווענדט צו אַן אַנדער אָנגעשטעלטן מיט אַ פֿראַגע, און איידער יענער האָט באַוויזן ענטפֿערן, האָט ער זיך אָפּגעקערעוועט און דעם געפֿרעגטן מיט האַלבע ווערטער אין מויל געלאָזט.
צעטראָגן... זייער צעטראָגן... אַזוי ווייט, אַז די לעצטע צייט איז ער אין קאָנטאָר קיין מאָל אויף קיין אָרט ניט איינגעזעסן, נאָר געהאַלטן אין איין אומגיין פֿון זיין אויפֿנאַם־צימער צו די אָנגעשטעלטע, און פֿון דאָרט, ווידער, צוריק, נישט דאָרפֿנדיק נישט דאָ, נישט דאָרט, גאָרנישט; אַזוי ווייט
— אַז ער האָט קיין מאָל די טיר פֿונעם געוויינטלעכן קאָנטאָר־אַרויסגאַנג נישט געפֿונען, און יעדערס מאָל האָט ער גראָד אָנגעטראָפֿן צו דער הינטערטיר, וואָס איז שטענדיק געשלאָסן און אַז מ׳האָט אים אויפֿמערקזאַם געמאַכט און אַ זאָג געגעבן: „נישט דאָ... נישט דורך דאַנען, באַלעבאָס...” פֿלעגט ער זיך אַ כאַפּ טאָן: „אַך, ניין, טאַקע נישט דורך דאַנעך. און דאָך האָט ער די קליאַמקע פֿון די הענט ניט אַרויסגעלאָזט, און ווען די טיר איז געווען אויפֿן קייטל פֿאַרשלאָסן, פֿלעגט ער אים אַראָפּנעמען, און דווקא דורך דאָרט, דורך וואַנען קיינער גייט קיין מאָל נישט, האָט ער זיך איצט זיין אַרויסגאַנג געמאַכט...
יאָ, צעטראָגן... זייער צעטראָגן... און אָט אַזאַ האָט ער זיך איצט, לויט זיין איידעמס עצה, צו יעקב־יוסין אַוועקגעלאָזט, און פֿארשטענדלעך שוין, וואָס פֿאַר אַ דערפֿאָלג ס׳האָט אויף אים געוואַרט, אין אַזאַ אַ לאַגע גייענדיק צו יענעם.
מאָל דיר, ווען אַפֿילו אַ מער רואיקער און מער מיושבער, און ווען אַפֿילו אַ מענטש נישט מיט איין קאָפּ נאָר מיט צוויי וואָלט צו יעקב־יוסין אָנגע־ קומען, וואָלט אויך יענער גלייך דערקענט צוליב וואָס מ׳האָט זיין שוועל אי* בערגעטראָטן און וואו דער שוך קוועטשט... בפֿרט דאָ, ביי משה מאַשבער, וואָס איין קליינער קוק האָט גענוגט, אַז יעקב־יוסי זאָל גלייך דערזען, וואו ס׳האַלט און ווי ווייט משה מאַשבער איז שוין אויפֿן שלים־מזלדיקן וועג.
ווי נאָר משה מאַשבער איז אַריין אין קאָנטאָר צו יעקב־יוסין און געגעטן, אַז אַזוי ווי ער האָט אַ נייטיקן ענין און וואָלט וועלן גלייכן אויג אויף אויג מיט אים, און דערום זאָל יעקב־יוסי אַזוי גוט זיין די טיר אָפּשליסן און אַ וויילע קיינעם ניט אויפֿנעמען, מ׳זאָל ניט שטערן, און יעקב־יוסי האָט דאָס געטאָן און האָט גלייך אַליין אָפּגעשלאָסן די טיר — אַזוי האָט משה מאַשבער, ווי נאָר ער האָט פֿאַרנומען אַן אָרט אויף אַ בענקל אַנטקעגן יעקב־ מסין, עפּעס גענומען זוכן ביי זיך אין די קעשעניעס...
צי ער האָט באַדאַרפֿט זיין פֿאַטשיילע, איידער ער וועט אַרויסקומען מיט זיין ענין, צי ער האָט געזוכט עפּעס אַ פּאַפּיר, וואָס ער האָט זיך אָנגעגרייט, גייענדיק אַהער — אַ מין קאָפּיע פֿון אַ באַלאַנס, וועלכן ער האָט געזאָלט באַווייזן יעקב־יוסין, אַז יענער זאָל זיך איבערצייגן, אַז אַלץ איז ביי אים, בדוך־השם, אין אָרדענונג און אַז זיין מעמד — נישט צו פֿאַרזינדיקן, און אַז נאָר די שווערע צייט האָט גורם געווען, ער זאָל איצט מוזן אָנקומען; — אַזוי צי אַזוי, נאָר ער האָט זיך גענומען דרייען אין אַלע זייטן, פֿריער געזוכט אין בוזים־קעשעניע, דערנאָך אין די הויזן־טאַשן, וואו ער האַלט קיין מאָל גאָר-נישט, און ער האָט זיך אַפֿילו אויפֿגעהויבן פֿון זיין בענקל, אַ קוק צו טאָן, צי ער האָט דאָרט נישט ליגן דאָס געזוכטע...
ער איז באַלד מכולכל געוואָרן, צוזעענדיק, ווי יעקב־יוסי קוקט שוין אויף אים גלייך צום אָנהויב אָן מיט ביליקן מיטלייד, ווי אויף איינעם, וואָס מיינט זיך האַלטן אין דער מעלה און וויל נישט אַרויסווייזן זיין פֿארלוירנקייט, אָבער ס׳גיט זיך אים ניט איין און פֿון נישט קאָנען זיך באַהערשן ווערט ער נאָך מער צעטומלט און פֿאַרלוירן.
משה מאַשבערס צעטומלונג האָט זיך טאַקע באַלד אַרויסגעוויזן, ווען ער האָט גענומען, שטאַמלענדיק, אויסלייגן פֿאַר יעקב־מסין, וואָס ער וויל.
— ער איז געקומען בעטן — האָט ער געזאָגט, — אויב ס׳איז מעגלעך, אַ געוויסע סומע נאָר אויף אַ קליין שטיקל צייט, ביז לכשירחיב, ביז די געשע&טן, הייסט עס, וועלן זיך פֿאַרבעסערן, און ער וועט זיין אומשטאַנד צוזאַמען מיטן ↰ 155 פֿריערדיקן חוב אויך רעש איצטיקן אומקערן... ער וועט געוויס זיין אומשטאַנד... ס׳איז גאָר קיין ספֿק נישט... יאָ, און נאָך וויל ער זאָגן, אַז פֿון קיין פּראָצענטן פֿאַר דער הלוואה רעדט ער איצט נישט — ער וויל ניט ריידן... ער וועט זיך ניט שטעלן, און דאָס הייסט — אַז ער איז גרייט צו געבן וויפֿל יעקב־יאָסי וועט אַלים פֿאַרלאַנגען, אויב ער גייט איין און אויב ס׳גייט אים נאָר אינדרינען...
ער האָט אַוודאי אַ נאַרישקייט געטאָן, משה מאַשבער, ווען ער האָט געזאָגט, אַז פֿון פּראָצענטן רעדט ער ניט... ס׳ניט קיין גאַנג און גאָרניט מעשה? סוחר, אַפֿילו ווען מ׳האַנדלט ניט מיט אַזאַ מבין אויף לאַגעס און אויף זאַכן, ווי אַ יעקב־יוסי; ווייל דאָס פֿאַרשטייט דאָך אַ ליאַדע ווער, אַז ווער ס׳איז באמת אין דער מעלה און וועמען ס׳קוועטשט ניט איבעריקס, דער וועט געוויס ניט מסכּים זיין צו געבן מער פֿון דער נאָרמע, וואָס איז איינגעשטעלט פֿאַר בטוחים... מ׳וואַרפֿט זיך ניט מיט פּראָצענטן, און ווער ס׳איז ניט קיין שווינדלער און האַלט נישט ערב־אָנזעצן, דער דינגט זיך און באַשטייט אויף זיינעם, ווייל אויב ניט ביי דעם, וועט ער, זיכער, קריגן געליען ביי אַן אַנדערן.
— ניין, נישט אין קיין פּראָצענטן גייט דאָ, נאָר אין קרן...— האָט יעקב־
יוסי, אויסהערנדיק משה מאַשבערן, אין מיטן אַ וואָרט, אַ מין זייטיקע באַמערקונג אַריינגעשטעלט.
— אין קרן? אַוודאי אין קרן! וואָס־זשע? יעקב־יוסי איז, חלילה, מסופּק אין אים, אין משה מאַשבערן, מיט וועמען ער האַנדלט שוין, אַזוי לאַנג און ווייסט, אַז ער האָט זיך ביז אַהער, גאָט זיי דאַנק, מיט אַלעמען אויסגעהאַנדלט, ווי ס׳געהער.
— ניין — האָט אים יעקב־יוסי די רייד איבערגעשלאָגן און אים פֿאַרזיכערט, אַז ער מיינט, חלילה, ניט קיין בייז און אַז ער איז גאָרניט ניט חושד... ער מיינט נאָר, אַז פּראָצענטן שפּילן איצט ניט קיין ראָליע, און אַז אויך אַ מענטש מיט אַ גוטן נאָמען איז קיין באַוואָרעניש, ווייל אַפֿילו דער, וועמען מ׳האָט ביז אַהער געטראָגן פֿון אַלע זייטן, ווי אַ גוטן בטוח, און אים געבעטן נעמען, ווייל יענעמס וועקסלען זיינען קוראַנט ווי מזומנים, איז איצט זיינען ניטאָ די טרעגער: געלט איז אין גרויס חשיבות, מ׳לאָזט עס פֿון די הענט ניט אַרויס, מ׳גלויבט ניט, ווייל ס׳איז טאַקע שווער צו גלויבן.
— וואָס רעדט ר׳ יעקב־יוסי: — האָט משה מאַשבער אומרואיק פֿון בענקל זיך אַ הויב געטאָן און פֿאַרוואונדערט אַ פֿרעג געגעבן.
— חלילה, ער מיינט ניט אים, ער מיינט בכלל... און וואָס געהער אים, יעקב־יוסין, איז ער איצט אויך געענגט. ער מאַכט קיין געשעפֿטן ניט. און אויב ער וואָלט יאָ געמאַכט, איז נאָר אין אַן אויסנאַם, אי דאָס אויך מיט אַ באַדינג: זיך גוט באַוואדענען.
— מיט וואָס, למשל; — האָט משה מאַשבער, כאָטש צעטומלט, דאָך דערזען, וואוהין יעקב־יוסי צילט.
— מיט וויסן וואוהין די הלוואה וועט אַהינקומען און אויף וואָס זי וועט אויסגענוצט ווערן.
— וואָס הייסט?
— דאָס הייסט, אַז אויב די הלוואה ווערט געגעגן יענעם צו הילף און זיך ניט צום שאָדן, איז מהיכי־תיתי, און אויב ניט, איז דער, וואָס גיט אַלע מאָל, בפֿרט איצט — אַ חסר־דעה. ער פֿאַרשטייט דאָך, משה מאַשבער, אַז ס׳זיינען פֿאַראַן הלוואות, וואָס פֿאַרזינקען ווי אין אַ גרוג: די לאָך איז צו גרויס, אַז דאָס, וואָס מ׳גיט אַהין אַריין, זאָל זי פֿאַרפֿולן... ס׳איז ניט זיך און ניט יענעם.
— איז פֿון וואָס זשע פֿאַר אַ באַוואָרעניש רעדט ער?
— ער וואָלט, פֿאַר אַלעמען, זיך געוואָלט באַקאָנען מיטן געשעפֿט, זען, ווי ס׳האַלט: מיט וויפֿל דער אייגנטימער האָט דאָרט צו שטעקן און אויף וויפֿל איז ער הינטערשטעליק. און דעמאָלט, אויב ס׳וואָלט געלוינט, אויב דאָס געשעפֿט וואָלט זיך געלאָזט מאַכן, וואָלט ער, יעקב־יוסי, צו דעם צוגעשטאַנען ווי אַ שותּף.
— ניין, דאָס ניט: — האָט משה מאַשבער זיך אַ כאַפּ געגעבן און מיט אַמאָל אַנטשלאָסן אַ זאָג געטאָן, אי זיך אַליין, אי אַז אויך יעקב־יוסי זאָל דאָס דערהערן.
— וואָס ניט?
— שותּפֿות... שותּף איז מען מיטן ווייב, שותּף מיט די קינדער, שותּף איז ער, לסוף, מיט גאָט, אָבער מער מיט קיינעם. ניין, ס׳ניטאָ פֿון וואָס צו רעה...
— ניט, איז ניט — האָט יעקב־יוסי אַ זאָג געטאָן און ביידע האָבן זיך פֿון די בענקלעך אויפֿגעהויבן, ווייל די אונטערהאַנדלונגען זיינען איבערגעריסן געוואָרן שוין גלייך צום אָנהויב...
מחמת צאַלי דערבאַרעמדיקער איז געווען אַ גראָבער פֿליגל און אַ שלעכט־פֿאַרשעמטער פֿאַר זיין שלעכטן באַגיין זיך מיט אָרעמע לייט, וועלכע ער פֿלעגט לייען קליין־געלט פֿאַר גרויס ־באַרייסערישע פּראָצענטן! און מחמת ער איז, חוץ דעם, אויך געווען אַ ווילדער עם־האָרץ, וואָס חוץ געלט־זאַכן האָט ער כּמעט ניט געוואוסט קיין קמץ־אלף — האָט ער דערום אין אַזאַ שטוב, ווי צו יעקב־יוסין, קיין מאָל קיין צוטריט ניט געהאַט. אין קאָנטאָר
— יאָ, ווען ס׳האָט זיך געהאַנדלט וועגן געלט־אפֿעראַציעס, קורסן, אַקציעס, ↰ 157 פּאַפּירן, פּראָמיל און ענלעכע, אָבער, וויסנדיק זיין מינדערווערט, האָט ער צו יעקב־יוסין אין שטוב זיך קיין מאָל נישט געוויזן.
אויב־זשע ער האָט אין איינעם אַ פֿרימאָרגן, מיט אייניקע טעג שפּעטער נאָך משה מאַשבערס באַזוך ביי יעקב־יוסין, זיך יאָ דערלויבט יעקב, יוסיס שוועל אַריבערטרעטן, איז אַ סימן, אַז גאָר אַ וויכטיקער ענין האָט אים דערצו געשטויסן.
יעקב־יוסי איז ווי אַלע מאָל אין דער פֿרי געווען אין כלוי־פֿלאָנעלענעם כאַלאַט, מיט עטוואָס צענומענע פּאָלעס, שוואַך אונטערגעבונדן מיט אַ גאַרטל פֿון זעלבן שטאָף, ווי דער כאַלאַט.
ער איז געזעסן אין עס־שטוב, גרויס ווי אַ פֿעלד, וואָס בשעת ער האָט געבויט דעם מויער האָט ער זי אין זינען געהאַט צו פֿלאַנירן — פֿריער אויף פּאַפּיר, דערנאָך, בעת דער בויאונג, אומצוגיין, מעסטן און באַווייזן די באַלמעלאָכעס די ברייט און די לענג, וועלכע ער כאָגערט צו האָבן, און וואָס דאָס איז, אגב, אויך געווען איינער פֿון זיינע גבירישע קאַפּריזן; אַלע צימערן, ווי אַלע, נאָר דאָס עס־צימער זאָל אים זיין איינס אין שטאָט — פֿאַר אים, פֿאַר געסט און אויף שמחות, און צוגעפּאַסט צו דער גרויס פֿון אָט דעם צימער האָט ער באַשטעלט נייט באַשטענדיקן סטאַליער אַ דעמבענעם טיש אויף אַ צען־צוועלף מענטשן די גרייט און אויף דרייסיק אין דער לעע — זיין געוויינטלעכע גרויס, און בעת אַ שמחה האָט ער זיך געלאָזט צערוקן און כּמעט צוויי מאָל לענגער ווערן.
יעקב־יוסי איז געזעסן ביי אָט דעם טיש, וואָס פֿון איין עק צו צווייטן האָט מען באַדאַרפֿט אַריבערשרייען. ווייל געוויינטלעך האָט דאָס קול ניט דערגרייכט. ער איז געזעסן ביי אַ זודיקן סאַמאָוואַר, ביי איינעם פֿון די דריי, וועלכע מ׳האָט אין פֿאַרשיידענע צייטן גענוצט: איינעם אַ הויך־מעשענעם, ווי אויף אַ וואָקזאַל, אויף אַ גאַנץ יאָר: אַ צווייטער, די זעלבע גרויס, אויך פֿון מעש — אויף פֿסח, און אַ דריטער, עטוואָס קלענער, נאָר פֿון זילבער, ווען ס׳איז אַ געהויבענע שמחה, אויף וויין קאָכן.
ער איז געווען אַליין, ווייל זיינע שטוב־אייגענע פֿלעגן שפּעט אויפֿשטיין און מערסטנטייל פֿלעגט מען זיי ברענגען די טיי אין די באַזונדערע וואוינונגען אין באַזונדערע טשייניקעס, אויף טאַצן. ס׳איז געווען מיט אים נאָר זיין משרת, וועלכער פֿלעגט אים באַדינען — אַמאָל דאָס טאַבעק־פּושקעלע דערלאַנגען, אַמאָל דאָס פֿוס־בענקעלע אונטערטראָגן, אַמאָל אַנדערע זאַכן.
אַז צאַלי דערבאָדעמדיקער האָט באַדאַרפֿט אַריין צו יעקב־יוסין, האָט ער זיך געפֿילט ניט איבעריק פֿריי. צוגעגאַנגען צו יעקב־יוסיס טיר פֿון דער דרויסן־זייט, האָט ער זיך אַ ביסל פֿאַרהאַלטן און זיך אַרומגעקוקט, צי איז ער אין אָרדענונג, צי זיינע שיך זיינען ניט שמוציק. ער האָט אַפֿילו זיך ↰ 158 אויסגעתוטט און דעם גאָרגל ריין געמאַכט איידער ער האָט די שוועל אַריבערגעשפֿאגט.
ער האָט זיך פֿאַרהאַלטן און געקווענקלט נישט נאָר איצט, שטייענדיק פֿאַר דער טיר, נאָר אויך פֿריער, ווען ער האָט לאַנג געטראַכט, צי זאָל ער מאַכן ־אָט דעם וויזיט, צי ניט, ער האָט זיך אָבער געמוזט באַשליסן.
— וואָס איז די מעשה?
אַ קלאַנג האָט זיך דערטראָגן צו צאַלין, אַז משה מאַשבער האָט שטילערהייט, נאָך מיט אַ צייט פֿריער, איבערגעשריבן אַלע זיינע געשעפֿטן אויף קינדערס און קרובימס נעמען...
מ׳ווייטט נאָך ניט, צי ס׳איז אמת, נאָר פֿאַר אַזאַ ווי צאַלי איז אַליין אָט דער קלאַנג, געווען גענוג, ער זאָל אים אויפֿרודערן און פֿון די כּלים אַרויסברענגען.
אַ קלייניקייט: — ער, צאַלי, וואָס כאַפּט אַריין אַ שטיק פֿון יעדער אָנזעץ, אַפֿילו ווען ער האָט צו אים קיין שייכות ניט — זאָל דאָ אַזוי מיאוס אַריינפֿאַלן און אַזוי אָפּגעפּריצעוועט ווערן, אַז ניט נאָר ער זאָל ניט באַווייזן אַרויסראַטעווען די געלט פֿון די בעלי־הלוואות. וועלכע ער האָט נאָראיעט משה מאַשבערן, נאָר אַפֿילו זיין אייגן געלט, מיט וועלכן ער איז געבליבן שטעקן, ווי מיט אַ פֿאַרקלעמטן פֿוס, אים ניט אַרויסצוכאַפּן.
— פֿע? — האָט ער זיך געזאָגט און זיך געהאַלטן אין איין זידלען —
דאָס איז אַן עסק פֿאַר אַלעמען, אָבער ניט פֿאַר אים, וואָס זינט ער איז ער
— צאַלי, האָט זיך אַזוינס מיט אים ניט געטראָפֿן און ניט געקאָנט טרעפֿן.
פֿון גרויס ערגער האָט ער ניט געקענט איינשלאָפֿן, און וואָך בלייבנדיק גאַנצע נעכט, פֿלעגט ער אַלע מאָל עפּעס אַ ווילדן כרום אַרויסלאָזן, גלייך ס׳וואָלט אים עמעצער אַ כיס טאָן פּלוצלינג.
— האַ? וואָסי? — האָט דאָס ווייב פֿון אַנטקענגאיבערדיקן כעט זיך אַלע מאָל אויפֿגעכאַפּט אַ דערציטערטע פֿון זיין אויסגעשריי — וואָסיז ס׳קלינגט? ס׳ברענט?
— ווער ברענט? וואָס ברעגט? ס׳ברענט ניט!
— וואָס־זשע שרייסטו?
— איך ברען?
— וואו, וואָס?
— שלאָף, שלאָף, ס׳ניט דיין זאַך, ניט דיין עסק — פֿלעגט צאַלי אויף זיין אופֿן זיין ווייב באַרואיקן און זי ניט לאָזן זיך מישן אין זיינע געשעפֿטן, און אַליין פֿלעגט אויך ווייטער וואָך בלייבן, אַ זיצנדיקער אָדער אַ ליגנדיקער, און פֿון צייט צו צייט פֿלעגט ער ווידער אַרויס מיט אַ ברום, ווי פֿון אַ כיס.
אַזוי ביינאַכט, און בייטאָג איז ער אַרומגעגאַנגען אַ פֿארמרה־שחורהטער און מיט אַ האַלב געשלאָסן מויל, און נישט געוואָלט זיך טיילן אַפֿילו מיט די זיינסגלייכן געלט־מעקלער, ווי מיט אַ שלום־שמאַריאָן, מורא האָבנדיק זיי טרויען און מיט זיי זיך אַן עצה האַלטן; ביז ער האָט נאָך לאַנגן טראַכטן זיך באַשלאָסן און איז אַוועק צו יעקב־יוסין נאָך אַן עצה.
ער האָט געלאָזט וויסן.. ערשטנס, צי איז אויך צו יעקב־יוסין דערגאַנגען דער קלאַנג; צווייטנס, אויב יאָ — איז צי לאָזט זיך עס אים גלויבן,־ דריטנס, אויב ווידער יאָ, איז וואָס האַלט ער פֿאר גלייכער; צי מ׳זאָל לאָזן משה מאַשבערן זיך אַליין דערקלערן באַנקראָט, ווען ער, משה מאַשבער, וועט וועלן? צי ניין, צי זאָל מען אים פֿאַרלויפֿן דעם וועג און אים צווינגען זיך דערקלערן, ווען זיי, ווען די בעלי־חובות, וועט דאָס לוינען... נישקשה, מיטלען און מעגלעכקייטן זיינען פֿאַראַן אַ סך, מע זאָל אים דעם לעצטן שטויס טאָן, איידער ער וועט זיך אויסבעטן און זיך ריכטן אויפֿן שטויס.
— אַ גוט מאָרגן — האָט צאַלי אַ זאָג געטאָן, ווען ער איז אַריין צו יעקב־יוסין אין באַוואוסטן עס־צימער און אים געטראָפֿן ביי דער טיי, ביים אויבנאָן פֿון גרויסן טיש. אַ סברה, אַז ער האָט דעם גוט־מאָרגן איבערגע־ חזרט צוויי מאָל: צוערשט, ווען ער האָט מיט גרויס אָפּשיי די שוועל אַריבערגעשפּאַנט און מ׳האָט אים נישט דערהערט, מחמת דער צימער צו גרויס, דער טיש — צו ווייט און דאָס אָרט, וואו יעקמיוסי איז ביים צווייטן עק געזעסן, נישט צו דערגרייכן; און דאָס צווייטע מאָל, ווען ער איז נעענטער אונטערגעקומען און זיך שוין גאָר נאָענט פֿאַר יעקב־יוסין פֿאַרגע-שטעלט.
— גוט־מאָרגן, גוט־יאַד — האָט אים געענטפֿערט יעקב־יוסי, וואָס איז געווען פֿאַרנומען מיט דער טיי און האָט נאָך דערצו געהאַט עפּעס פֿאַר זיך ליגן אַ ספֿר, אין וועלכן ער האָט אַריינגעקוקט, — וואָס וועט ער זאָגן אַזוי פֿרי?
— שעפּסל: — האָט זיך יעקב־יוסי געווענדט צו זיין משרת — אַ שטאַרק־קורצזיכטיקער, צוגעשלאָגענער תם, וואָס האָט געהאַלטן די רעכטע זייט קערפּער אויף לינקס איבערגעבויגן, ווי אַ קרומע קאָראָמיסלע — גיס אָן טיי, שעפּסל.
— ניין, אַ דאַנק... ער האָט שוין געטרונקען... — האָט זיך צאַלי אָפּגעזאָגט פֿון דרך־ארץ און פֿון נישט היימיש־זיין אין אַזאַ הויז, ווי יעקב־ יוסיס — ער איז געקומען וועגן געשע&ט... ־ האָט צאַלי געזאָגט און בעת מעשה האָט געכאַפּט עפּעס אַ קוק מיט פֿארדאַכט אויפֿן משרת — ער האָט געוואָלט איבעררעדן, אויב מעגלעך, אויג אויף אויג — האָט ער ווייטער געזאָגט און ווי זיך אָנגעאָרעגט מי יעקמיוסין צי געטרויעט ער זיין באַדינער, אָדער אפֿשר דאַרף מען זיך פֿאר אים היטן.
— גיין — האָט יעקב־יוסי פֿארשטאַנען צאַליס מיין און דערביי האָט מיט גרויס ביטול אַוועקגעקוקט פֿון זיין באַדינער, ווי גלייך יענער וואָלט געווען אַ מין באַלכיי, אַ שטומער צונג, פֿאַר וועמען מע מעג אַלץ זאָגן, אַלץ רעדן, אָן שום מורא.
— ער האָט געוואָלט פֿרעגן — האָט צאַלי דאָס מאָל שוין אַ באַרואיקטער אַ זאָג געטאָן: — צי וואָלט יעקב־יוסי אפֿשר באַשטאַנען איבערטרעטן די וועקסלען פֿון איינעם זיינעם אַ פֿאַרשולדיקטן, וואָס האַלט שמאָל און וואָס, ווי מע שמועסט, וועט ער היינט־מאָרגן, מעגלעך, מאַכן פֿליטה... פֿאַר־ שטענדלעך — האָט ער באַלד, טאַקע תוך־פֿרי־דיבוד צוגעגעבן — אַזוי ווי ס׳איז אַ ריזיקע, דאַרפֿן די וועקסלען אָפּגעגעבן ווערן פֿאר אַ פֿיל קלענערן סכום, אויף וויפֿל זיי זיינען געחתמעט.
— און ווער איז עס דער פֿארשולדיקטער, און ווער איז דער געלן אויף זיינע וועקסלען?
— דער פֿארשולדיקטער איז משה מאַשבער, און דער געלן איז טאַקע ער — צאַלי.
— און צוליב וואָס;טוט ערדאָס?
— וואָס הייסט „צוליב וואָס?” צוליב געשעפֿט!... ס׳טראָגן זיך זייער נישט קיין גוטע קלאַנגען וועגן משה מאַשבער...
— איז לכן? איז דאָך אדרבא...
— איז וויל ער פֿונדעסטוועגן פּרואוון איינשטעלן.
— וואָס הייסט t
— דאָס הייסט, אַז אויב די קלאַנגען וועלן זיך אַרויסשטעלן פֿאלש, איז קויפֿנדיק די וועקסלען פֿאר אַ קלענערן סכום, אויף וועלכן זיי זיינען אַרויסגעגעבן, וועט ער פֿארדינען דעם אונטערשייד... אויב־זשע, פֿארקערט, די קלאַנגען זיינען אמת — איז מילא — פּרואווט ער, ריזיקירט ער, ווי אין אַלע געשעפֿטן, ווען מע שפּילט, ווי אין אַ קאָרט.
— יאָ, — האָט יעקב־יוסי אַ זאָג געטאָן — אָבער פֿאַרוואָס מיינט צאַלי, אַז ער, יעקב־יוסי, איז אַ קלענערער איינשטעלער און אַליין נישט קיין ריזיקאָנט.
— אַוודאי איז ער... אַוודאי קאָן ער... ער האָט נאָר געמיינט, אַז אפֿשר וועט יעקב־יוסי ניט וועלן האָבן מיט דעם צו טאָן... אפֿשר איז דאָס פֿאר אים קיין עסק... אפֿשר וויל ער גיין אוי6ן אייזערנעם בריק און זיך ניט בינדן מיט אַזאַ, וואָס מ׳זאָגט שוין א5ילו, אַ סכרה, אַז ער האָט, אויס. באַהאַלטענערהייט, איבערגעשריבן די געשעפֿטן אויף פֿרעמדע נעמען, און זיך באַוואָרנט אַזוי, אַז קיינער פֿון זיינע כעלי־הלוואות זאָלן, בשעת ער וועט זיך „שטעלן”, קיין האָר פֿון זיי נישט קאָנען אָנרירן, קיין פֿאָדעם.
— אַזוי שמועסט מען )־ — האָט יעקב־יוסי זיך אומרואיק פֿון בענקל אַ הויב־געגעבן און אַ פֿרעג געטאָן פֿאַרוואונדערט — אַזוי! — האָט ער ווייטער געזאָגט, און מ׳האָט געזען, אַז אָט די ידיעה וועגן משה מאַשבער האָט אים פֿון דער פֿרימאָרגנדיקער מנוהה אַרויסגע6ירט און אים אַפֿילו געשטערט אויף זיין זיץ־אָרט בלייבן.
— שעפּסל! — האָט ער זיך מיט אַמאָל אַ ווענד געטאָן צו זיין תמעוואַטע משרת, וואָס איז געשטאַנען האַלב שלעפֿעריק, האַלב פֿאַרטראָגן, און דאָס וואָס יעקב־יוסי און צאַלי האָבן צווישן זיך געשמועסט, איז אים נישט אָנגעגאַנגען און האָט דערגרייכט צו זיין אויער, נאָר ווי פֿליגן וואָלטן ערגעץ־ ווייטלעך געזשומעט — שעפּסל! — האָט אים יעקב־יוסי אָנגעוויזן אויף דער האַלב־אויסגעטרונקעגער און עטוואָס קיל־געוואָרענער טיי — דערגיס... מאַן־חייס...
אַ סברה, אַז העלפֿט פֿון דעם, וואָס יעקב־יוסי האָט איצט אויסגעהערט פֿון צאַלין, האָט ער געוואוסט און זיך געשטויסן נאָך דעמאָלט- ווען ער איז געבליבן נאָך משה מאַשבערס לעצטן באַזוך אַליין, און אַ קלער געטאָן, אַז יאָ אַ יענער האַלט שוין ביים עק... אָבער די צווייטע העלפֿט — וועגן דעם, אַז משה מאַשבער האָט הינטן־אַרום פֿאָרטראַכט אויסנאַרן און אַרומגיין זיינע בעלי־חובות אויף אַזאַ אומלייטישן און נישט־פֿיינעם אופֿן — דאָס איז געווען פֿאַר אים אַ נייס, און דאָס האָט אים איצט אויפֿגערודערט, אַרויסגעפֿירט פֿון רו־שטאַנד, אויפֿגעהויבן פֿון בענקל און אים געמאַכט אומשפּאַנען אין דער גרייט פֿון טיש, ביים גאַנצן אויבנאָן... דאָס האָט אים אויך געבראַכט זיך אַ ווענד טאָן צו זיין משרת שעפּסל מיט אַ נאפֿעל, אים די טיי הייס צו מאַכן, זי דערגיסן, ווען אינדעראָמתן האָט ער ניט זי אין זינען געהאַט, נאָר דאָס, וואָס האָט אים אויפֿגעבראַכט און אים געצוואונגען — מער פֿאַר זיך, ווי פֿאַר צאַלין, די פֿאלגנדיקע ווערטער אַרויסברענגען...
— ניין — האָט ער געזאָגט — ער האָט אַ טעות, יענער, אויב ער מיינט, אויף אַזאַ אופֿן זיך אויסדרייען און נאָך בליינן לייט... ניין, אויב מיט גוטן, אויב אַ פֿאַרשולדיקטער האַלט שלעכט און קומט זיך געטן, מע זאָל אים דאָס פּנים ניט פֿארשוואַרצן און אים ניט ברעכן פֿון מעמד, איז אַ מצווה, איז מהיכי־תיתי, איז טוט מען דאָס... אָבער אַזוי — אָפּשווינדלען, פֿארגיין פֿון אַ זייט, אויסנאַרן און באַנעמען — דערויף איז דאָ אַ דין, אַ דיין, דערויף איז, סוף־כּל־סוף, אויך דאָ אַ גויישער געריכט... מ׳האָט שוין געזען אַזוינע און מ׳טוט זיך מיט זיי אַן עצה... ניין.
— יא — האָט צאַלי זיך אַריינגעכאַפּט אין מיטן יעקב־יוסיס רייד, — אָבער ווי אַזוי לאָזט זיך דאָס דערווייזן פֿארן געריכט? ווי אַזוי קאָן מען דערווייזן, אַז די וועקסלען, וואָס דער פֿארשולדיקטער גיט אַרויס צוליב שווינדל יענע, אויף וועמעס נעמען ער שרייבט איבער די געשע6טן, אַז, ↰ 162 ד אַ ד. ב ס וו ר
כּלומרשט, איז ער זיי שולדיק נאָך פֿון פֿריער און נאָך איידער ער האָט זיך ביי אַלע אַנדערע בעלי־חובות אָנגעליען — ווי אַזוי באַווייזט מען, אַז אָט די וועקסלען, אויסגעשטעלט אויף פֿריערדיקע שווינדלערישע זמנים, זיינען אויסגעטראַכט און אַז דער גאַנצער עסק מיטן איבערשרייבן איז שאָבער־ מאַכער און מאַניפֿאָרגע?
— ווי אַזויז — האָט יעקב־יוסי געענטפֿערט — מ׳ווייסט שוין. מ׳האָט דאָס שוין נישט איין מאָל דורכגעמאַכט, און אַזאַ איינער האָט שוין נישט איין מאָל שלעכט אָפּגעשניטן און מ׳האָט אים איבערגעפֿירט אויף אומזיסטע קעסט אין די הויכע קאַזיאַנע פֿענצטער...
— אַזוי! — האָט צאַלי אַ זאָג געטאָן, ווען ער האָט דערזען, ווי יעקב־
יוסי איז פֿאַראינטערעסירט און וואָס פֿאַר אַ טיכטיקן אָנטייל ער איז גרייט צו נעמען, ווי אַ גרויסער כעל־יכולת, אויף אַרויסצושלאָגן די מעגלעכקייט פֿון משה מאַשבער, אויב יענער וועט זיך לאָזן אויפֿן געוויסן וועג — אַזוי? איז, הייסט עס, קלערט יעקב־יוסי, אַז ס׳לאָזט זיך יאָ דערווייזן... איז אויב אַזוי, וויל ער ביי אים נאָך עפּעס פֿרעגן: ווי מיינט ער, צי דאַרף מען אַזאַ־אָ דאָך אויסוואַרטן, ווייל אפֿשר וועט ער זיך באַדענקען און וועט זיך אָפּזאָגן פֿונעם געדאַנק, וואָס איז אים, מעגלעך יאָ, מעגלעך נאָך ניט — אוי0געקומען
— מ׳ווייסט נאָך גיט... צי ניין, צי איז שוין גענוג אַליין דער קלאַנג, אַז זיינע כעלי־חוכות זאָלן האָבן די רעכט אים צו פֿאָרפֿאַרן אַזוי, אַז אויב אַפֿילו ער וואוינט אין גאָר ווייטער שכנות מיטן געדאַנק, זאָל ער פֿון אים אַוועקקוקן און נאָענט צו אים נישט וועלן צוגיין... ער מיינט, צאַלי, צי איז דאָס לויטן דין, צי סוחריש, און צי האָט מען רעכט, איידער יענער דערקלערט זיך אַליין באַנקראָט, אים צו צווינגען דערצו און נישט דערלאָזן צו וועלן טאָן דאָס, וואָס מענטשן אין אַזאַ לאַגע טוען אַמאָל אָפּ — יענעם צו שאָדן און זיך אַליין, ווי יעקב־יוסי האָט דאָ נאָר וואָס געזאָגט — אויך גיט לטובה, האַ? ווי מיינט ער?
— אַוודאי לויטן דין! אַוודאי סוחריש! אַוודאי מעג מען און אַוודאי האָט מען אויך די רעכט דערויף, ווייל ס׳איז דאָך אין ערגעץ ניט געזאָגט, אַז אויב עמעצער וויל דיר טוען אַ רעה, זאָלסטו אים אַנטקעגן גיין און כעסן אויף זיך די רעה... פֿאַרקערט: הבא להרגך, השכם להרגו” 1 — איז געזאָגט. און דאָ איז דאָך דער אָאל, ווען אויף יענעם איז שוין גאָר קיין רחמנות ניט, פֿאַרקערט, דער גרעסטער רחמנות וועט זיין, אויב מען וועט אויף אים ניט רחמנות האָבן... ס׳מאַכט ניט אויס — האָט יעקב־יוסי גענומען זיינע לעצטע ווערטער צו דערקלערן — וואָס ס׳איז נאָר אַ קלאַנג: ווייל ערשטנס, אַז ס׳קלינגט, איז אַ חגא... און מעגלעך גאָר, אַז יענער האָט אַליין אַרויס־
1ווער ס׳וויל דיך הרגענען, פֿעדער זיך און היגע אים.
געלאָזט דעם קלאַנג, כּדי צו האָבן אַ תירוץ פֿאַר זיין שטשערבאַטען און קאַליעגעוואָרענעם יושר און זיך קאָנען זאָגן, אַז ווי באַלד ס׳קלינגט שוין סיי־ווי, און ווי באַלד מ׳האַלט אים שוין אַזוי.אויך פֿעאיק אויף שווינדל, איז פֿאַרוואָס זאָל ער טאַקע ניט שווינדלען אויף אַן אמת, ווייל סיי ווי איז ער שוין אונטערגעריסן און זיין נאָמען איז פֿאַרפֿלעקט... אַזוי אַז ווען בעלי־חובות טוען באַצייטנס, וואָס מ׳דאַרף, מ׳פֿאָרלויפֿט יענעם דעם וועג און מ׳דערלאָזט אים ניט אויספֿירן דאָס געגאָרעריי, ראַטעוועט מען דעמאָלט זיך אַליין, אי אויך, דער עיקר, יענעם, דעם בעל־דבר, וואָס פֿון אַזאַ זאַך קאָן ער, ווי געזאָגט, גאָר שלעכט אָפּשניידן — אַזוי אַז ס׳איז, פֿאַר אַלעמען, גאָר זיין טובה...
— אַזוי! — האָט זיך צאַלי גלייך אעעכאַפּט פֿאַר יעקב־יוסיס למדני־
שער המצאה, אַז ס׳איז אייגנטלעך, גאָר אַ מצווה און פֿאַר יענעם אַ טובה, אים אין גרוב אַריינשטויסן, און אים ניט דערלאָזן, ער זאָל דאָס אַליין טאָן.
— טאַקע!
— יאָ, אי על־פֿי דיני ישראל, אי על־פֿי דיני עכו״ם 1 — מעג מען, דאַרף מען, און ס׳איז אויך אַ יושר — האָט יעקב־יוסי אַ זאָג געטאָן פֿעסט, און צופֿרידן, דערפֿון וואָס ס׳האָט זיך אים איינגעגעבן אויסגעפֿונען אַ היתר אויף אַזאַ זאַך, וואָס אויפֿן ערשטן קוק זעט זי אויס צו זיין אַן עוולה, וואָס גרענעצט מיט גזלנות...
פֿון צופֿרידנקייט האָט ער אַפֿילו אוי8געהערט אומשפּאַנען ביי דער ברייט פֿון טיש, ביים אויבנאָן... און אַז ער איז צוריק געקומען צו זיין אָרט און האָט אַ טאַפּ געגעבן די נישט־דערטרונקענע גלאָז טיי, וואָס שעפּסל, זיין משרת, האָט אים דערגאַסן און ווידער הייס געמאַכט, האָט ער אַ זאָג געטאָן ווידער מער פֿאַר זיך, ווי פֿאַר צאַליןs אַוודאי מעג מען... לכל הדעות.3
ביידע .סיי צאַלי סיי יעקב־יוסי, האָבן שוין פֿאַרגעסן אין די וועקסלען, וועלכע דער ערשטער האָט ניט בדעה געהאַט צו קויפֿן, און דער צווייטער — צו פֿאַרקויפֿן. ביידע צופֿרידענע $ יעקב־יוסי — דערפֿון, וואָס מ׳האָט אים אין שטוב אַריינגעבראַכט אַ ידיעה, וואָס ער האָט באַדאַרפֿט וויסן, ראשית, כּדי בכלל צו זיין אין קורס און ניט אָפּשטיץ; און צווייטנס, כּדי צו קאָנען פֿירנעמען, וואָס מ׳דאַרף, אויב די ידיעה וועט זיך אַרויסווייזן אמת* און אויך צאַלי — פֿון דעם, וואָס געקומען אַהער איז ער אַן איינזאַמער באַליידיקטער און באַזאָרגט פֿון נישט וויסן, ווי אַזוי אַרויסצוטרעטן קעגן דעם, וואָס האָט אים זיין לאַנג־יעריקע וואוכערישע דערפֿאַרונג צעשלאָגן און פֿון
1 אי לויטן יידישן דין, אי לויטן ניט־יידישן.
2 לויט אַלע דעות.
נישט וויסן אויך, צו זיין אַרויסטרעטונג וועט ברענגען נוצן — איצט אָבער. אַז ער האָט אַריינגעקראָגן אַזאַ דערלויבעניש און אַזאַ הכּשר פֿון יעקב־יוסין, האָט ער זיך דערפֿילט אַקסל מי אַקסל מיט אַזאַ פֿאַראינטערעסירטן, וואָס, וואָס ער וועט שוין איצט ניט טאָן, וואַרט אויף אים פֿון זיין שותּפֿס צד אי מיטשטימונג, אי שטיצע, אי אויך געזיכערטער דערפֿאָלג.
יעקב־יוסי האָט זיך נאָך דעם אומדרייען ביים טיש, אויף זיין שטול צוריק אַוועקגעזעצט, האָבנדיק בדעה פֿאַרצוזעצן דאָס, מי וואָס ער האָט געהאַלטן, איידער צאַלי האָט זיך צו אים באַוויזן — ווייטער טיי טרינקען און אויך אַריינקוקן אין זיין ספֿר, און דאָס האָט באַדאַרפֿט דינען צאַלין פֿאַר אַ סימן, אַז זיין וויזיט מי יעקב־יוסין איז געענדיקט און אַז ס׳צייט אים אַוועקצוגיין. אויך צאַלי אַליין האָט זיך שוין געגרייט דערצו.. זיך באַלד אויפֿהויבן, אָפּגעזעגענען און די שטוב פֿאַרלאָזן. האָט זיך אָבער אין דער מינוט געעפֿנט די טיר און אויף דער שוועל האָט זיך נאָך איינער, אַ שטילער, פֿרימאָרגנדיקער גאַסט באַוויזן. און דאָס איז געווען סרולי גאָל.
.סרולי האָט שוין לאַנג קיין נגידישע הייזער ניט גאַזוכט און זינט ער איז זיך צונויפֿגעגאַנגען מיט לוזין, האָט ער קיין איין שוועל זייערע ניט אַריבערגעטראָטן. אויך דאָס מאָל האָט ער דאָס געטאָן נישט גלאַט, נאָר ווייל אַ וויכטיקע סיבה האָט אים דערצו געטריבן.
.ער איז געקומען מיט דעם היפּוך, וואָס צאַלי: יענער — כּדי משה מאַשבערן דעם לעצטן שטויס טאָן, ער — כּדי אָפּצוהאַלטן פֿונעם שטויס.
וויסנדיק יעקב־יוסיס כּוח אין שטאָט בכלל; וויסנדיק אויך זיין שווערע האַנט, וואָס קאָן זיך אַוועקלייגן אין געלט־ענינים איבערצואוועגן אויף רויט אָדער טויט( וויסנדיק אויך, אַז יעקב־יוסי איז איינער פֿון די, מי וועמען משה מאַשבער איז היפּש פֿאַרשולדיקט — האָט ער געוואָלט דערגיין, ווי וועט יעקב־יוסי, ווי אַ פֿאַראינטערעסירטער צד, זיך דאָ האַלטן: צי ער וועט משה מאַשבערן שוין, תּיכּף, וועלן צעקוועטשן, צי פֿאַרקערט, זיך דערווייל אָפּהאַלטן און אויך אַנדערע ראַטן טאָן דאָס זעלבע.
אַז סרולי האָט אויפֿגעעפֿנט די טיר צי יעקב־יוסין אין עס־שטוב, איז ער אַ קליינע וויילע שטיין געבליבן אויף דער שוועל, ווי ער וואָלט געקווענקלט: אַריין, צי ניין. דערנאָך האָט ער באַשלאָסן און אַ האַרבן שפּאַן געטאָן, ווי יעדערס מאָל ער טוט, ווען ער קומט אין אַן אָרט, וואו ס׳איז אים ניט איבעריק גערן און וואו מיט אַזאַ סאָרט שפּאַנען באַווייזט ער, אַז יענעמס יאָ — אָדער ניט־גערן גייט אים ניט אָן און אַז ער רעכנט זיך מיט גאָרניט, אויסער מיט זיך אַליין און זיין אייגענעם ווילן.
ער איז צוגעקומען צום טיש אָן אַ גוט־מאָרגן, ווי זיין שטייגער, און נאָך איידער ער האָט זיך געלאָזט רעכט באַמערקן פֿון באַלעבאָס, פֿון יעקב־ מסין, ווי אויך פֿון זיין אורח, פֿון צאַלין, וועלכער האָט שוין געהאַט בדעה זיך אוי6ד.ויבן און אָפּגעזעגענען, אַזוי איז ער שוין נאָענט לעבן סאַמאָוואַר געווען, און ניט געוואַרט, מ׳זאָל אים פֿאָרלייגן, האָט זיך אַליין גענומען טיי אָנגיסן.
ער איז געקומען מיט אַ פֿול מויל שווייגן, און נישט קוקנדיק, כּלומרשט, אויף קיינעם, האָט דאָך, הינטן אַרום, פֿון אונטער זיין אַראָפּגערוקטן דאַשעק, ביידע, אי יעקב־יוסין, אי אויך צאַלין, אינעם אויג געהאַלטן, זיין חוש האָט אים אונטערגעזאָגט, אַז דאָ איז נאָר וואָס צווישן יענע ביידע אָפּגעמאַכט געוואָרן עפּעס אַ זאַך, וואָס ביידע זיינען פֿון איר אויפֿגעלייגט און אין גוטער לוינע.
— א, אַ גאָטט: — האָט יעקב־יוסי, דערזען סרולין, מיט אַמאָל אַ זאָג געטאָן מיט אַ שפּאָטישן טאָן, ווי צו איינעם, פֿאַר וועמען מ׳האָט נישטיקן אינטערעס און גאָר ווייניק אָפּשיי.
— שוין לאַנג ניט געזען — האָט ער נאָך אַמאָל אַ זאָג געטאָן, נאָך דעם, ווי סרולי האָט זיינע ערשטע ווערטער נישט איינגעהערט, אָדער זיך געמאַכט נישט הערנדיק.
— וואָס עפּעס אַזוי ברוגז — האָט יעקב־יוסי צום דריטן מאָל אַ זאָג געגעבן, ווען ער האָט געזען, אַז סרולי וויל אויך זיין צווייטע ווענדונג פֿאַרמי אויער לאָזן.
— און אַז ברוגז איז וואָס! קאָנען, חלילה, נגידים די וועטשערע ניט פֿאַרדייעןבי
— ניין, גלאַט — האָט יעקב־יוסי זיך צעלאַכט דערפֿון, וואָס ס׳האָט זיך אים איינגעגעבן דעם מרוק סרולין אויפֿצורייצן. ער איז געווען אין גוטער שטימונג און געוואָלט פֿאַרזעצן:
.— און דאָך, וואָס איז דער רוגז!
— ניט אויף קיינעם, נאָר אויף זיך אַליין — האָט סרולי אומוויליק פֿון צווישן די ליפּן אַרויסגעמרוקעט.
— פֿאָר וואָס?
— ווייל אָט איז אים שיר ניט באַשערט געווען אויך צו זיין אַ נגיד, האָט מען פֿון ערגעץ דערזען.
— ווער?
— ערן — האָט סרולי אַ האַנט אויפֿגעהויבן און אַ ווייז געטאָן צום הימל — גאָט! וואָס האַלט אין איין אַראָפּקוקן און זען: אויב מי אַזאַ ווי מי יעקב־יוסין, געלט, איז צו געזונט, איז ביי אים בלייב עס, און זאָל זיך דאָס פֿרוכפֿערן און מערן... און אויב מי אַזאַ, ווי סרולי, איז — פֿו, איז ↰ 166 זאָל דאָס גיין, פֿון וואַנען ס׳איז געקומען — פֿון נגידים צו נגידים.
— וואָס הייסט? — האָט יעקב־יוסי אַ פֿרעג געטאָן.
— אָט איז זיין עדות — האָט סרולי אויסגעשטרעקט אַ האַנט און אָנגעוויזן אויף צאַלין.
— זאָל ער זאָגן: געלט האָט ער געהאַט?
— געהאַט — האָט צאַלי באַשטעטיקט.
.— יאָ — האָט אויך יעקב־יוסי, שמייכלענדיק, צוגעגעבן — ער האָט אויך עפּעס געהערט וועגן געלט...
— און ער האָט דאָס אַוועקגעלייגט ביי אַ בטוח? האָט סרולי ווייטער פֿאָרגעזעצט רעדן צו צאַלין און נישט געקוקט אויף יעקב־יוסין.
— יא — האָט צאַלי ווידער באַשטעטיקט.
— ביי משה מאַשבער?
— אמת — האָט צאַלי געזאָגט.
— נו, און אַז משה מאַשבער פֿליט איצט דורכן קוימען און אַז אַלע די, וואָס האָבן אים פֿאַרטרויעט, פֿליען צוזאַמען מיט אים, איז אויך אמת?
— אמת — האָט צאַלי אַ זאָג געטאָן, אָבער באַלד האָט ער זיך פֿאַרכאַפּט און אַ קוק געטאָן אויף יעקב־יוסין, צו זען, צי האָט ער גוט געטאָן, וואָס ער האָט פֿאַרטרויעט סרולין כאָטש אַ שפּיץ דערפֿון, וועגן וואָס ס׳איז נאָר וואָס צווישן זיי געגאַנגען די רייד.
— אויב אַזוי — האָט יעקב־יוסי אַ זאָג געטאָן — האָט ער רעכט אויפֿן רוגז, ווייל ער איז רעכט אַריינגעפֿאַלן.
— אַריינגעפֿאַלן, זאָגט ער? — האָט סרולי געזאָגט.
— יאָ.
— און וואָס איז די עצה?
— ס׳איז קיין עצה, מיידן — האָט יעקב־יוסי געפּרואווט טרייסטן סרולין מיט אַ שפּאַס.
— סיידן וואָסז — האָט סרולי אים איבערגעפֿרעגט.
— סיידן משה מאַשבער וואָלט געווען אַזוי גוט און וואָלט איבערגע-שריבן אויף זיין נאָמען זיין אויל־ און גאַפֿט־געשעפֿט, זיין קאָנטאָר, אָדער זיין פּריצישן הויף, וועלכן ער האָט זיך אַמאָל, אין די גוטע צייטן, דערוואָרבן.
— נו, און אויב יענער וואָלט דאָס געטאָן, וואָלט ער, סרולי, מיינט יעקב־יוסי, געווען באַוואָרנט.
— יאָ.
— איז אויב אַזוי, האָט ער עס געטאָן...
— אָט — האָט סרולי מיט אַמאָל אַריינגעטאָן די האַנט אין כתים* קעשעניע און פֿון דאָרט אַרויסגענומען אַ הערבאַווע בויגן אָקטן־פּאַפּיר, צונויפֿגעלייגט אין פֿירן, ער האָט אים צענומען און האָט גלייך פֿאָר יעקב־ ↰ 167 יוסין און פֿאר צאַלין אַ ווייז געטאָן אַ טעקסט, געשריבן, געחתמעט און געשטעמפּלט לויט אַלע געזעצן, און וואָס אַז מידע, אי יעקב־יוסי אי צאַלי, האָבן דאָס דערזען, איז זיי גלייך קלאָר געוואָרן, אַז דאָס, אין וואָס זיי האָבן פֿריער, אָקאָרשט ערשט געצווייפֿלט, איז איצט שוין אַ געשעענער פֿאַקט.
צוליב וואָס סרולי האָט זיך איצט אַרויסבאַוויזן מיטן אָפּמאַך, וועלכן ער האָט ביז אַהער געהאַלטן אין פֿאַרהוילן — איז ניט קלאָר: צי נאָר כּדי צו צאָלן יעקב־יוטין פֿאַר זיין גרינג־שעצנדיקער באַציאונג צו אים — מיטן זעלבן: מיט חוזק און צו להכעיס, און כּדי אים בלויז צו דעררגזענען( צי ניין, צי צוליב ערנסט, מיינענדיק, אַז ווי באַלד אַ יעקב־יוסי און צאַלי וועלן זען און זיך איבערצייגן, אַז משה מאשגער האָט זיי איבערגעשפּיצט, זיי פֿאַרלאָפֿן דעם וועג און זיך אַזוי באַוואָרנט, אַז זיינע בעלי־חובות זאָלן ניט קאָנען קיין האַנט אַרויפֿלייגן אויף זיין פֿאַרמעגן, נאָך דעם ווי ער וועט זיך דערקלערן פֿאַר אומפֿעאיק צו צאָלן — וועלן זיי דערום פֿאַרלירן דעם אינטערעס אים צו שטויסן צו דער אומפֿעאיקייט, און פֿאַרקערט, וועלן אַלץ טאָן, כּדי אים אויפֿהאַלטן פֿון פֿאַלן, ווייל אַנדערש וועלן זיי אַליין געשעדיקט ווערן און אַרויס נקי פֿון דעם, וואָס זיי האָבן מי אים צו שטעקן.
מיר ווייסן ניט, זאָגן מיר ווידער, צוליב ון אס סרולי איז אַרויס מיטן אָפּמאַך? נאָר אַז יעקב־יוסי מיט צאַלין האָבן אים דערזען, אַזוי האָט זיך פֿון ערשטן אָפּגעטאָן דער שפּאַס און דער צווייטער איז געבליבן אָן ווערטער אין מויל, און צוערשט האָבן מירע איינס מיטן אַנדערן זיך איבערגעקוקט, און דערנאָך האָבן שטיל גענומען קוקן אויף סרולין.
— וואָס קוקט מען אַזוי אויף אים; — האָט דאָ סרולי פֿון זיין זייט, מיט שפּאַס און שאָדן־פֿרייד אַ פֿרעג געטאָן — וואָסי! ער שטייט זיי פֿאַר קיין נגיד ניט אַןו אָדער אפֿשר גלויבט מען ניט, אַז דער אָפּמאַך איז אַן אמתער און די חתימה — אַ חתימה: איז נו, איז אדרבא, קאָן ער זיי נאָך אַמאָל באַווייזן.. ? צי אפֿשר האַלט מען, אַז גיט ער, נאָר אַן אַנדערער וואָלט באַדאַרפֿט אויסכאַפּן און זיך באַוואָרענען פֿאַר איםז צי אפֿשר האַלט מען דאָס בכלל נישט פֿאַר קיין גוטער מידה און אַז ווען מע לייגט דאָס פֿאַר צו־ ערשט זיי, אַ יעקב־יוסין אָדער אַ צאַלין, וואָלטן זיי זיך אָפּגעשאָקלט און וואָלטן זיך אָפּגעווישט די כּשרע הענט אין די כּשרע פּאָלעס?... הא ו...
— יאָ... האָט יעקב־יוסי אגטשלאָסן זיך אַ רוק געטאָן מיטן שטול, אויף וועלכן ער האָט זיך געהאַט אַוועקגעזעצט נאָך זיין געשפּרעך מיט צאַלין, און אַ זאָג געגעבן טאַקע צום זעלבן צאַלין, נישט קוקנדיק דערמי אויף סרולין, גלייך יענער וואָלט איצט ביים טיש נישט געווען, אָט־אָט לעבן אים נאָענט.
— און זאָל ער געדענקען, צאַלי — האָט דאָ יעקב־יוסי מיט אַמאָל אַ זאָג געגעבן און ווידער קיין בליק ניט געטאָן אין סרוליס זייט, גלייך יענער ↰ 168 האָט ניט פֿאַרדינט, אַז זיינע רייד זאָלן צו זיינע אויערן דערגרייכן — זאָל ער געדענקען, אַז משה מאשגער וועט שוין איצט מוזן אָפּקומען ניט אַליין, נאָר צוזאַמען מיט נאָר עמעצן — מיט אָט אַ דעם — האָט יעקג־יוסי דאָ מיט אַמאָל זיך אַ ווענד געטאָן אין סרוליס זייט און אויף אים מיט אַ פֿינגער אָנגעוויזן — ס׳איז דאָך שקר און קלאָר אַפֿילו פֿאַר אַ קינד! ווי קומט צו אָט דעם גאָר געלט? — האָט יעקב־יוסי ווייטער מיטן פֿינגער געטייטלט אויף סרולין און אים ביים נאָמען ניט אָנגערופֿן — וואו האָט זיך עס צו אים גענומען? פֿון וועמען געירשנט? ווי אַ האַר פֿון דער מילך וועט דאָס גרינג זיין צו דערווייזן פֿאַר אַ יעדן איינעם, וואָס וועט זיך פּאַר־ אינטערעסירן מיט דעם ענין, אַז ס׳איז פֿון אָנהויב ביז סוף אויסגעטראַכט: אַז דער האָט יענעם נישט געהאַט וואָס צו געבן, און יענער — ביי דעם ניט וואָס צו נעמען... אַז ס׳איז הויל גענאַרעריי, וואָס צו דעם האָט, געוויס, אַ שייכות אויך דער געוויסער משה מאַשבערס ברודער, דער שגתי צביניק, מיט אַלע די, וואָס דרייען זיך אַרום אים, מיט אויך דעם — האָט ער ווידער אָנגעוויזן אויף סרולין — וואָס מ׳דאַרף אים גאָר אַ טרייטל טאָן, בודק זיין, זען, צי האָט ער געלט, און אויב יאָ, איז פֿון וואַנען האָט זיך עס צו אים גענומען? געוויס ניט זיינס און ניט אויף קיין פֿשרן או6ן געקראָגן...
— תרבות1! — איז דאָ סרולי יעקג־יוסין אין מיטן די רייד אַרימ
— איר! — האָט ער אויסגעשטרעקט אַ פֿינגער פֿריער צו צאַלין, דערנאָך צו יעקב־יוסין און אַ זאָג געגעבן דערביי: איר רעדט פֿון כּשר און ניט־ פֿשר? איר? — האָט ער ווייטער געפֿירט דעם פֿינגער צוריק פֿון יעקב־ יוסין צו צאַלין.
— אַרויס פֿון דאַנען: אַרויס! וואָס טוט ער דאָ? — האָט יעקב־יוסי זיך אַ ווענד געטאָן, ווי מיט פֿאַרוואורף צו די ווענט פֿון שטוב, וועלכע זיינען געווען עדות פֿון סרוליס חוצ9ה און זיינען געגליכן קאַלט, האָבן נישט דערווידערט און געשטיגן.
— וואָס טוט ער דאָ? — האָט ער נאָך אַמאָל אַ זאָג געטאָן און זד , פּלוצלים דערמאָנט אין זיין משרת שעפּסל, צו וועלכן ער האָט אַ געשריי געטאָן: „וואָס שטייט ער, ווי אַ גולם? וואָס שווייגט ער? זאָל ער לויפֿן און אים אַריינברענגען, אַריינרופֿן — האָט ער ווייטער געשריגן און נישט געוואוסט די נעמען, וועמען ער האָט באַגערט צו זען אַריינגערופֿן.
— דעם קוטשער... דעם בודאָטשניק... — האָט ער זיך דערמאָנט, און ס׳האָט געדאַכט, אַז באַלד וועט ער אויך ווייטער אויסרופֿןז דעם גאָראָד־ ניטשע... דעם גוגערנאַטאָר.„
1 דרן־ארץ, אייגט אַען.
— אין קייטן; אין תּפֿיסה: — האָט ער אַ ווייז געטאָן מיטן פֿינגער אויף סרולין מיט אַזאַ פֿעם, אַז ס׳האָט געדאַכט, אַז ווען ער קאָן, וואָלט ער אים אַליין נאָר מיט די פֿינגער צו אַש געמאַכט און אין אַ הויפֿן ביינער פֿאַרוואַנדלט.
— שטילער! וואָס האָט ער זיך אַזוי צעליאַרעמט אויפֿן גאָרגל; וואָסי: מ׳האָט אים אויף דער הייליקער זאָגניאַטקע אָנגעטראָטן?
— אַרויס אין תּפֿיסה: רעשטעווען אַזאַ זי — האָט יעקב־יוסי ניט אויפֿגעהערט זיך צו כעסן און צו ליאַרעמען.
— שטילער, ער גייט אַליין — האָט סרולי ווייטער אַ זאָג געטאָן, און דערביי האָט ער זיך שוין טאַקע געמיינט אויפֿהויבן פֿון זיין בענקל, אויף וועלכן ער איז געזעסן, זיך אויסדרייען און צו דער טיר זיך לאָזן, אָנער... ווי ער האָט דאָס געוואָלט טאָן, אַזוי האָט ער פּלוצלים דערזען איינעם אַ מענטש, וואָס אין גרויס טומל און בעת יעקב־יוסיס כעס האָט קיינער ניט באַמערקט, ווי אַזוי יענער האָט די טיר פֿון עס־צימער געעפֿנט און ווי שטיל און אומבאמערקט ער איז זי אַריבערגעטראָטן.
דאָס איז געווען אַ פֿרוי — משה מאַשבערס ווייב, גיטעלע, וואָס ווי נאָר סרולי האָט זי אויף דער שוועל דערזען, אַזוי האָט ער, נאָך האגנדיק דאָס וואָרט „שטילער” אין מויל, דאָס איצט, ווי אומוויליק, נאָך אַמאָל איבערגע-חזרט!
— שטילער... משה מאַשבערס ווייב, גיטעלע.
דעמאָלט האָבן זי אַלע דערזען.
יאָ, ס׳איז געווען זי, אָנגעטאָן אין יום־טוב: אין נעסטן פֿוטערנעם מאַנטל, מיט אַ ברייטן סויבלענעם קאָלנער, ווייט איבער די אַקסלען אָפּגעלייגט, און אויך די אַרנל און די ברעג פּאָלעם מיטן זעלנן פֿוטער נאָכרעמט.
זי איז אַריין שטיל; מ׳האָט קוים געהערט, בשעת זי האָט די טיר געעפֿנט, און באַזונדערס שטיל, ווען זי האָט, קומענדיק אין צימער, אָנגעטראָפֿן אויף דער צעהיצטער סצענע פֿון די פֿרעמדע מאַנצגילן.
וואָס איז זי געקומען?
— צוליב געשעפֿט.
— זין
— יאָ. משונה, אָבער אַ פֿאַקט: זי, אַ פֿרוי, וואָס האָט קיין מאָל אין מאַנס געשעפֿטן זיך ניט געמישט, און וואָס קיינער האָט זי אויף אַזאַ סאָרט שליחות ניט נאַפֿולמעכטיקט און נישט געקאָנט באַפֿולמעכטיקן, איז איצט געקומען איבערריידן מיט יעקנ־יוסין וועגן אַן ענין, וואָס אַפֿילו מער טיפּ” טיקע פֿרויען און אמתע אשת־חיילס נעמען זיך פֿאַר דעם זעלטן.
מ׳דאַרף אָבער זאָגן, אַז גיטעלע האָט פֿירגענומען אָט דעם גאַנג צו יעקג־יוסין נישט וון איבעריק מוט, ווי אַ מענטש בשעת אַ שריפֿה, ווען ↰ 170 פֿוחות מערן זיך און ווען מ׳נעמט שלעפּן מער, וויפֿל מ׳קאָן... גייו, נאָר ווי איינער, וואָס געפֿינט זיך אין אַזאַ שטאָנה ווען ס׳איז אים שוין אַלץ איינס, צי וואָסער, צי פֿייער קאָפּעט אים אויפֿן קאָפּ... זי איז געווען אין דעם פּרט ענלעך צו איר מאַן, משה מאַשבער, וואָס אויסערלעך האָט ער נאָך אויסגעזען — ער, אָבער אינדעראָמתן האָט מען אים שוין געמעגט אַן אַנדער נאָמען געבן...
אויך זי האַלב געשטילט, געשלאָגן, און אָפֿט 8לעגט זיך איר ווייזן אַ טרער אין די אויגן, אַן אָפּגעקילטע, אַ פֿרעמדע, גלייך נישט איר געהעריקע, נאָר ווי פֿון זיך אַליין געקומען, אַ זעלבסשטענדיקע טרער.
גיטעלע, וואָס איז אויך גענוג געווען פֿרום, ווי אַלע פֿרויען פֿון איר שטאַם, איז נאָך דעם, ווי דער בראָך מיט דער טאָכטער האָט זי געטראָפֿן, נאָך מער פֿרום געוואָרן. ניין, נישט פֿרומער, נאָר גלייך זי וואָלט נישט געווען פֿון דעם עולם, וועלכער האָט איר אויפֿגעהערט אָנגיין...
מ׳האָט זי לעצטנס שוין זעלטן אין עט־שטוב געזען, ס׳האָט זיך אוי8געהערט פֿילן איר האַנט אין באַלעבאַטישקייט, מיט וועלכן זי האָט זיך פֿאַרלאָזט אין גאַנצן אויף דער עלטערער דינסט — די איינציקע איצט פֿאַרבליבענע סיי צייט איינקויפֿן, טיי אין אַלע אַנדערע זאַכן, אין וועלכע אַ שטוב נויטיקט זיך.
מערסטנטייל איז זי געזעסן ביי זיך אין אַלקער, אָפּגעזונדערט, תּמיד ביים טייטש־חומש, אַפֿילו אין דער וואַכן... זי פֿלעגט דורכלייענען אַ פּאָר שורות, דערנאָך זיך פֿאַרטראַכטן, און נעמען נאָנדענקען און באַזיניקן, וואָס זי האָט געלייענט.
„...דען ווען די ישראל וועלן גיין אין גלות דורך נבוזראָדן, וועלן זיי גיין אויפֿן וועג, וועט רחל אוי8שטיין פֿון איר קבר און תּפֿילה טאָן צו גאָט, וועט גאָט הערן איר תּפֿילה...” זי האָט זיך פֿאָרגעשטעלט- ווי יידן ווערן געטריבן, אַלט און יונג אין קייטן געשמידט, און ווי אַזוי, אַז זיי גייען פֿאָר־. ביי דער מוטער רחלס קבר, פֿאַרהאַלטן זיי זיך און ווילן ניט אָפּגיין, ביז זי וועט אַרויסקומען און פֿאַר זיי גאָט כעסן.
זי פֿלעגט זיך פֿאָרשטעלן און זען די מוטער רחל, ווי זי גייט אַמאָל פֿאָרויס, פֿאָר די געטריבענע, אַמאָל הינטער זיי, און יעדערס מאָל מיט אוי6געהויבענע הענט, און סיי זי אַליין, סיי אירע הענט, וואַקסן אויס און הויכן זיך הויך־הויך, אַזש ביזן הימל אַרונטער, און אַ קול דערהערט זיך, ווי זי וויינט אויף אירע קינדער...
גיטעלען פֿלעגט זיך נאָך דעם לייענען בייטאָג, ביינאַכט חלומען 8ון גע* לייענטן, ווי למשל.. אַז עס באַווייזט זיך איר געשטאָרבענע טאָכטער פֿון קבר און גיטעלע דערפֿרעגט זיך ביי איר, ווי ס׳גייט איר, און יענע קלאָגט זיך ניט, וויינט ניט, נאָר אַזוי ווי זי איז געטריי און מיט דער שטוב גע ↰ 171 בונדן, קומט זי אַליע מא?, דערמאָנען גיטעלען און איר זאָגן: „מאַמע, זע, גיב אַכטונג אויפֿן טאַטן, מע יאָגט אים, דאַכט זיך, אויך...” און גיטעלע כאַפּט זיך אַלע מאָל אויף אַ דערשראָקענע, און דערפֿילט, אַז איר מאַן, משה מאַשבער, וואָס אין אַנטקעגנאיבערדיקן געט, שלאָפֿט נישט ביינאַכט. זי הערט אים אָפֿט ריידן צו זיך אַליין, אָדער עפּעס קרעכצן! „אוי, מאַמע...”
אַזוי שוין פֿיל נעכט, און די לעצטע צייט האָט ער איר, איין מאָל אַ ביונאַכט, אין דער פֿינצטער, פֿון בעט אַרויס, דערציילט וועגן דעם לעצטן באַזוך זיינעם ביי יעקב־יוסין, וואָס ער האָט, לויט דער עצה פֿון זייער איידעם נחום לענטשער, די לעצטע טעג געפּראַוועט: — ווי אַזוי ער איז צו אים געקומען, ווי יענער האָט אים אויפֿגענומען, וואָס ער האָט פֿון אים געפֿאָדערט און מיט וואָס ס׳האָט זיך געענדיקט — מיט גאָרנישט.
און אָט דעמאָלט, דאָס דערהערנדיק, איז שוין יענע נאַכט אויך גיטעלע ניט געשלגן, זי האָט זיך קוים דערוואַרט, ביז אין דרויסן האָט אָנגעהויבן טאָגן, דערנאָך — ביז אַלע אין שטוב וועלן אויפֿשטיין, אָפּעסן, אָפּטרינקען און יעדערער וועט אַוועק, וואוהין מ׳דאַרף; און דעמאָלט האָט גיטעלע, אַריינקומענדיק צו זיך אין אַלקער, זיך גענומען אָנטאָן — אין שענסטן און אין נעסטן, און קיינעם גאָרניט זאָגנדיק, האָט זיך אין שטאָט, צו יעקב־ יוסי איילבירטן, אַוועקגעלאָזט.
זי איז אַריין נישט אין דער צייט * זי האָט אָנגעטראָפֿן אויף דער נאָר וואָס פֿאָרגעקומענער סצענע, ווען יעקב־יוסי איז געווען שטאַרק אויפֿגע-רודערט פֿון שרייען אויף סרולין און פֿון סרוליס חוצפּהדיקן ענטפֿער און ניט וועלן פֿאַרשווייגן.
ס׳וואָלט אַוודאי געווען נאַטירלעך, אַז ווען יעקב־יוסי האָט איצט מיט אַמאָל דערזען דאָס ווייב פֿון דעם, וועגן וועלכן ס׳האָט זיך אָקאָרשט אַזוי הייס געהאַנדלט, וואָלט ער זי נישט באַדאַרפֿט לאָזן צוגיין, און שוין, גלייך צום אָנהויב, ניט וועלן קוקן אויף איר, זי באַגעגענען מיט אומפֿבוד, און אַפֿילו זי וועלן אַרויסיאָגן, ווי ער האָט סרולין געיאָגט.
ס׳איז אָבער ניט אַזוי געווען. געשען איז — זע אַ וואונדער! — גאָר קאָפּויער: ווי יעקב־יוסי האָט דערהערט סרוליס אויסגעשריי: „שטילער... משה מאַשבערס ווייב, גיטעלע...” אַזוי איז נישט נאָר, וואָס ער האָט ניט געטאָן, ווי מיר האָבן פֿריער געזאָגט און ווי אין זיין דעמאָלטיקער לאַגע האָט זיך געלאָזט דענקען, נאָר פֿאַרקערט, ער איז שטיל געגליכן און גלייך ווי מ׳וואָלט אויסגערופֿן דעם נאָמען פֿון איינעם גאָר אַ בפֿכודיקן, וועמען מ׳באַדאָרף אויפֿנעמען און באַגעגענען מיט גרויס אָפּשיי, אַזוי האָט ער איצט, דערזען גיטעלען, אָנשטאָט בייז, גאָר עפּעס אַן אומפֿאַרשטענדלעכן דרד־ אַרץ צו איר דערפֿילט.
אַזוי יעקב־יוסי... וואָס־זשע געהער גיטעלען, איז אויך מיט איר געשען עטוואָס אומגעוויינלעכס, און נעמלעךאַ אָנשטאָט דעם, זי זאָל, אַריינקומענדיק צו יעקב־יוסין, זיך פֿאַרלירן פֿון דער גרויסער געפֿאַלנקייט, מיט וועלכער זי האָט זיך געלאָזט אַהער — אָנשטאָט דעם האָט זי זיך פֿאַרקערט, דערפֿילט דרייסט, גלייך זי וואָלט זיך אַ שטעל־אויף געטאָן פֿון אַ לייכטן פֿאַל און אויך לייכט זיך אָפּגעטרייסלט פֿון דעם שטויב, וואָס האָט זי קוים באַרירט...
זי האָט באַדאַרפֿט מאַכן פֿיל שפּאַן פֿון דער שוועל פֿון גרויסן עסצימער, ביז צום אַרט ביים אויבנאָן פֿון טיש, וואו יעקב־יוסי האָט זיך געפֿונען... און דאָך האָט זי זיך געפֿילט נישט שלעכט, נישט געענגט פֿון די פֿרעמדע מאַנצבילשע בליקן, וואָס האָבן זי באַגעגנט און איר נאָכגעקוקט, בעת זי איז געגאַנגען פֿון דאָרט אַהער... זי האָט זיי כּמעט נישט באַמערקט, און אַז זי איז צוגעקומען נעענטער צו יעקב־יוסין, איז איידער יענער האָט איר געזאָלט אַרויסווייזן די ערשטע אָנשטענדיקע מינע און זי איינלאַדן זיך זעצן, אַזוי איז זי, גיטעלע, אים פֿאַרלאָפֿן זיין וואונטש און די איינלאַדונג ווי אָפּגעבויגטז און איז באַלד אַרויס מיט איר וואָרט, וואָס איז איר לייכט, זייער לייכט אָנגעקומען.
זי האָט געזאָגט: זאָל ער זיך ניט חידושן, יעקב־יוסי, וואָס זי, אַ פֿרוי, וואָס האָט קיין מאָל ניט געהאַט קיין שייכות צו מסחר, האָט זיך אונטערגענומען צו פֿאַרטרעטן די אינטערעסן פֿון איר מאַן, וואָס ער האָט זי דערום ניט באַפֿולמעכטיקט, און פֿאַרקערט, ווען ער ווייסט, וואָס זי האָט פֿירגע־ גומען אָן זיין וויסן, וואָלט ער דאָס ניט באַגיטיקט און ס׳וואָלט אים אויך גרויס ערגער געשאַפֿן — זאָל ער זיך ניט חידושן.
— זאָל אים אויך ניט חידושן, וואָס ווען זי האָט שוין אַפֿילו יאָ באַשלאָסן צו מאַכן אָט דעם שריט, וואָלט זי דאָך, צו אַלעם ערשטן, אים, יעקב־ יוסין, באַדאַרפֿט בעטן, ער זאָל איר דערלויבן מיט אים איבערריידן אויג אויף אויג און ניט אין דער אָנוועזנהייט פֿון פֿרעמדע, פֿאַר וועלכע אַזוינע זאַכן דאַרפֿן בלייבן אַ סוד — זאָל אים אויך דאָס ניט חידושן...
— ווייל, זי זאָגט אָפֿן: ס׳איז אַ לעצטע שעה, און ערג אַ יום־הדין גיי איר מאַן, ווען זיין גאַנצע וועלט און וואוילשטאַנד שטייט אים אויף דער וואָגשאַל — אַהין אָדער אַהער, לשבט או לחסד — געשלאָגן, אָדער באַגנעדיקט ווערן; און אין אַזאַ צייט, ווען ס׳איז עת לעשות, ווי מ׳זאָגט, זאָגט מען זיך אָפּ פֿון אַלערליי משות, און דעמאָלט, זאָגט מען ווידער, ווערט אַפֿילו אַ קאָלאַדאָטש אַ מעסער און שטומע ווערן ריידנדיק, ווי אָט זי, גיטעלע, וואָס ביז אַהער האָט זי קיין מאָל פֿאַר אַזוינס קיין וואָרט ניט געהאַט...
— זי זאָגט ווידער אפֿן * זי איז געקומען ראַטעווען איר מאַן פֿון דעם, וואָס ווען זי טוט דאָס ניט, שטייט אים פֿאַר אָפּברענען און אַרויס, חלילה, ↰ 173 אין הוילן העמד... ס׳איז זיך ניטאָ מיט וואָס צו שעמען! ס׳האָט שוין נישט מיט איינעם געטראָפֿן — אַמאָל, ווען יענער האָט דאָס קרדינט, אַמאָל אומפֿאָרדינט, און איר מאַן, משה מאַשבער, האַלט זי, געהער צו די לעצטע.
— מעגלעך. אַז אי יעקב־יוסי, אי אויך אַנדערע קאָנען מיינען, אַז דאָס, וואָס איר מאַן איז איצט געקומען צו אַזאַ ירידה, האָט אים געטרא5ן דערפֿאַר, ווייל ער האָט ניט אָרנטלעך געהאַנדלט און ניט לויט זיינע מיטלען געלעגט... איז ניין, זאָל מען וויסן: זי איז משה מאַשבערם ווייב אויף דער וועלט און אויף יענער — דאָ פֿאַר מענטשן און דאָרטן פֿאַרן רבונו־של־עולם, ווען זיי וועלן דאַרפֿן, איבער הונדערט מיט צוואַנציק יאָר, חשבון אָפּגעבן — איז זאָל מען וויסן, זי איז אַן עדות און מיט דער פֿולער אָרנטלעכקייט פֿון אַ יידישער טאָכטער קאָן זי זאָגן: ניין׳. דאָ איז עס ניט דער פֿאַל; איר מאַן משה מאַשבער, האָט, חלילה, אין קאָרטן ניט געשפּילט, זיך ניט אויסגעבראַכט, געלעבט לויט זיינע פֿאַרדינסטן, נאָר ס׳איז געשען אַ גזר, פֿאַר וועלכן ער איז ניט שולדיק און פֿאַר זיין פֿאַרשמירט פֿניש וועט ער קיין בזיון נישט דאַרפֿן ליידן.
— זי האַלט, פֿאַרקערט, אַז איר מאַן האָט.זיך פֿאַרדינט, מ׳זאָל אים אונטערהאַלטן און נישט צושטיין מיט קיין מעסער צום האַלדז... זי מיינט, אַז דאָס וואָלטן באַדאַרפֿט טאָן אַלע יענע, מיט וועלכע ער האָט יאָרן לאַנג געהאַנדלט און ער זיי און זיי אים האָבן זיך געגעבן איינס דאָס אַנדערע צו פֿאַרדינען, און אין דער ערשטער ריי אַזאַ, ווי יעקב־יוסי, צו וועלכן זי איז איצט געקומען מיט איר בקשה.
— נישקשה — האָט זי פֿאָרגעזעצט — פֿון אים, פֿון יעקב־יוסין, וועט חלילה, גאָרניט אָפּפֿאַלן, און פֿאַרקערט: פֿון זיין שטיצע, וואָס איז איצט אַזוי נויטיק, ווי אין לעבן, וועט אי אים אַליין אַרויסקומען אַ טובה, ווען ער וועט אין בעסערע צייטן, באַקומען אויסגעצאָלט זיין הוג מיט גרויס דאַנק און מיט אַלע סוחרישע פּראָצענטן; אי אויך אַנדערע, קלענערע בעלי־חובות, מיט קלענערע געלטן, וועלן פֿאַרשפּאָרן ניזוק ווערן: אי — דער עיקר — אַ נאָמען, אַ מענטש, אַ סוחר וועט דאָ אויפֿגעריכט ווערן, וואָס ווי אַלע ווייסן און ווי גאָט אַליין איז אַן עדות, האָט ער זיך, חלילה, פֿון פֿרעמדס קיין מאָל ניט געבויט און פֿון קיין טריפֿות ניט געוואָלט רייך ווערן...
— זי זאָגט עס מיטן פֿולן געוויסן, ווי זי וואָלט דאָס פֿאַר גאָט אַליין געזאָגט, און זי וויל דערביי אויך דערמאָנען, פֿון וואַנען ער, איר מאַן, משה מאַשבער, שטאַמט, און אַז קיין שווינדל האָט ער פֿון זיינע אָבות ניט געירשנט, און אַז אויך אין זיין אייגענער נאַטור און טנע איז ניט פֿאַראַן אַזוינס, וואָס זאָל דערמאָנען אַפֿילו אַ מינדסט פֿון- אַ שלעכטער כוונה און פֿון וועלן יענעם שעדיקן... גאָט באַוואָר זי, גיטעלע, און אַלע אירע ליבע...
גיטעלע האָט דאָס אַלץ אָפּגעזאָגט, שטייענדיק פֿאַר יעקב־יוסין אין איר פֿוטערנעם מאַנטל מיטן גרייטן קאָלנער אַראָפּגעלייגט, און זיך געהאַלטן אַזוי, ווי גלייך זי איז פֿון אַלע מאָל געוואוינט צו אַזוינע רייד, וואָס קומען איר אָן לייכט און וואָס אָן שום אָנשטרענגונג שטראָמען פֿון איר אַרויס בשפּע...
וואונדערלעך, ווי אַזוי אויך יעקב־יומי האָט זי שטיל אויסגעהערט, גלייך ס׳וואָלט זיך דאָ גערעדט ניט וועגן אַזאַ, וועלכער האָט אים היינט אַזוי שטאַרק אויפֿגעבראַכט, נישט אויפֿצושפּרינגען יערגיי, און נישט וועלן אויך זי, גיטעלען, ווי פֿריער סרולין, פֿון שטוב אַרויסיאָגן, און נישט אויסשרייען צו זיין משרת שעפֿטל, ווי פֿריער־ „רוף מיד אַריין... רוף אַריין...” ווי ער האָט דאָס געטאָן ננוגע סרולין.
וואונדערלעך, אָבער אַ פֿאַקט... אַ פֿאַקט, אַז גשעת יעקב־יוסי האָט אויסגעהערט גיטעלען און האָט פֿון איר די אויגן אָפּגעווענדט, אַהי ווי דער פֿרומער שטייגער פֿאָדערט — נישט צו קוקן אויף קיין פֿרעמדע מיינער, זיינען אָבער דאָך איר סויכלענער קאָלנער, אירע נאנרעמטע אַרנל, ווי אויך אַפֿילו די פֿרעג פּאָלעס פֿון איר מאַנטל געווען אים אָנצוזען...
דאָס האָט אים ווייזט אויס, פֿיל ווייבער געמאַכט און ער האָט זיך געהאַלטן אַזוי, ווי גלייך ס׳וואָלט אים דורכגעגאַנגען עפּעס אַ תענוג־געדאַנק, פֿון וועלכן מ׳ווערט שלאָפֿעריק און נאָכגיכיק כגוגע פֿרויען אין געוויסע פֿאַלן... אָבער דאָ האָט ער זיך געכאַפּט... און ווען גיטעלע, האָט שוין געהאַלטן ביים ענדיקן, קומענדיק צום סוף פֿון אירע רייד, און ווען זי האָט גענומען פֿאַרזיכערן יעקב־יוסין, אַז גאָט פֿאוואַר, אַז וואָס געהער איר מאַן, הייסט עס, איז? פּשוט אופֿן גיט צו דערלאָזן, אַז זיין מיין איז געווען עמעצן אויסצוגאָרן און פֿאַרשוויגדלען< — אַז זי איז צוגעקומען צו אָט דעם אָרט, אַזוי האָט יעקב־יוסי מיט אַמאָלזיך אין פֿריערדיקן דערמאָנט... ער האָט מיט אַמאָל דערזען צאַלין, מיט וועלכן ער האָט אָפּגעמאַכט פֿיר־ צונעמען, וואָס מ׳דאַרף, קעגן דעם אָנזעצער משה מאַשבער; דערנאָך סרולין, צו וועלכן ער האָט ניט באַוויזן אויסצולאָזן דעם פֿעם און דאַן ווידער, צום לעצט, זי, גיטעלען, וואָס איז, לויט זיין מיינונג, ווייבעריש־ווייך, אָבער כיטרע* פֿאַרשטעלט איצט צו אים אַריין, אָפּגערעדט אויף פֿריער מיט איר מאַן, אַז זי, ווי אַ פֿרוי, זאָל אים דאָ פֿאַרבייטן, און ווי אַ פֿרוי קאָן, זיין, יעקב־ יוסיס, רחמנות דערוועקןj — דאָס דערזען, האָט זיך יעקנ־יוסי פֿון זיין שטול אַ כאַפּ געטאָן, און אויסכאַפּנדיק דאָס לעצטע וואָרט ניי גיטעלען, האָט ער זי, ווי איבערגעקרימט און אַ זאָג געטאָן דערביי מיט אומצוטרוי און געכייזער:
— וואָס? „גאָט באַוואָר” זאָגט זי? איר מאַן, משה' מאַשבער, הייסט עס, איז אַ לעמעלע, קייט שטרוי און קאָן זיך ניט שטויסן?... קיין שווינדל.— זאָגט זי? זי גייט פֿאַר אים שווערן? און זי פֿאָדערט נאָך, פֿאַרקערט, אין ↰ 175 נאָמען פֿון זיין ערלעכקייט, מ׳זאָל אים שטיצן און אַרויסהעלפֿן פֿון זיין נויט: נו, און טאָרוואָס טראַכט ער ניט פֿון יענעמס נויט? פֿאַרוואָס האָט ער ניט געזאָרגט פֿאַר קיינעם און האָט, פֿאַר אַלעמען, זיך אַליין פֿאַרזאָרגט? ווער טוט עס?
— ווער? — האָט גיטעלע, צעטומלט פֿון יעקב־יוסים שאר6ע ווערטער, נישט פֿאַרשטאַנען און איבערגעפֿרעגט.
— ווער: ער ג איר מאַן!
— וואָס רעדט ר׳ יעקב־יוסי! ווער פֿאַרזאָרגט? וואָס פֿאַרזאָרגט;־ זי ווייסט ניט פֿון וואָס צו זאָגוי
— זי — טאַקע נישט, אָבער ער, איר מאַן — ווייסט שוין דווקאַ יאָ.
פֿען אַזוי טוט מען ניט!
— ווי אַזוי? — האָט גיטעלע ווייטער געשטאַמלט.
— אָט? — האָט יעקב־יוסי אַ ווייז געטאָן מיט אַ פֿינגער אויף סרולין, :וועלכער איז די גאַנצע צי־„ט, בעת גיטעלע האָט אויסגעלייגט אירע טענות פֿאַר יעקב־יוסין, געשטאַנען מיט אַ זייט, אויף זיין אָרט, פֿאַרגליווערט, און וואָס פֿון אונטער זיין אַראָפּגערוקטן דאַשעק האָט איצט אויסגעהערט אויך יעקב־יוסיס טענות.
— אָט — האָט יעקב־יוסי אָנגעוויזן און האָט גלייך זיין פֿינגער ווי מיט עקל צוריק געכאַפּט — אָט איז דער, וואָס דורך אים האָט איר מאַן געוואָלט אַלעמען אַרומגיין, ווען ער האָט איבערגעשריבן אויף זיין נאָמען די שטוב, אָדער אַנדער 5אַרמעגן, צו וועלכן אַנדערע זאָלן ניט האָבן קיין צוטריט, ווען ער וועט זיין מאָט און האַלטן ביי פֿאַלן, פֿע, אַזוי טוט מען גיט! קיין סוחר... קיין ייד... בפֿרט אַזאַ, ווי זי זאָגט, אַז ער שטאַמט פֿון יחוס.
— און מירן נאָך זען — האָט ער זיך נאָך מער צעהיצט און צעפֿייערט
— וואָס ער וועט דאָ פּועלן: זאָל ער געדענקען: ס׳וועט אים לייכט ניט אָפּגיין?...
— גייט געזונט? — האָט יעקב־יוסי שוין צום סוף געזאָגט און גיטעלען אויף אַן איידעלן אואָן גענומען טרייבן פֿון שטוב און נישט געוואָלט מער אויסהערן קיין וואָרט און איר מאַנס אָאַרטיידיקונג. — גייט געזונט, און גיט אים איבער, אַייער מאַן, אויב איר זייט אים געטריי און. ווילט זיין טובד” &ז ער זאָל זיך דאָס ניט האַלטן פֿאַר גרינג, זאָל ער זיך מיט קיין וועלט ניט אָאַרקריגן, ווייל ס׳וועט זיך ענדיקן שלעכט, גאָר שלעכט.
— הינט! בייטל־שניידער?... — האָט דעמאָלט סרולי, שטייענדיק מיט אַ זייט, הינטן אַרום, אַ זידלדיקן בורטשע געטאָן, אָבער אַזוי הויך, אַז ↰ 178 ס׳איז נישט מעגלעך געווען, אַז עמעצער, וואָס געפֿינט זיך ביים טיש, זאָל ניט דערהערן.
ווירקלעך! באַלד האָט זיך דערהערט נאָך אַמאָל און אַ לעצטער אויסגעשריי פֿון יעקב־יוסין „שעפּסל!” און איצט איז קיין ס5ק ניט געווען, אַז דאָס מאָל וועט זיך עס שוין ענדיקן גאָרניט בשלום, ווי די פֿריערדיקע מאָלן שרייען...
דעמאָלט האָט סרולי נישט געוואַרט און זיינע טריט צו דער טיר אָנגעריכט. אויך. צאַלי, וואָס האָט שוין לאַנג אָפּגעטאָן זיינס ביי יעקב־יוסין, האָט זיך ניט געזאַמט און האָט נאָכגעטאָן סרולין. און גלייך נאָך זיי, נאָך צאַלין און סרולין — אויך גיטעלע, וואָס האָט זיך אויסגעקערעוועט צו יעקב־ יום ים טיש, נישט זאָגנדיק קיין גוטן טאָג, און ווער ס׳וואָלט זי דעמאָלט געזען צוריקגיין צו דער טיר, דער וואָלט אויך געזען, ווי די טרערן האָבן איר גענומען רינען, און ווי שטיל, באַנומען, דערנידעריקט און נישט דענקענדיק זיי אָפּצואווישן, האָט זי זיי געלאָזט אָאלן אינעם גרייט אַראָפּגעלייגטן סויבלענעם קאָלנער אירן.
און ס׳איז געשען, וואָס ס׳האָט געמוזט... ס׳איז געקומען אַ טאָג אויף משה מאַשבער, וואָס מ׳דאַרף אים קיין מאָל קיינעם ניט ווינטשן.
ער האָט געפֿילט, אַז דער סוף דערנעענטערט זיך. בעסער וואָלט ער שוין דעמאָלט אין קאָנטאָר גאָרניט ניט געגאַנגען. אָבער ער האָט ניט געקאָנט: ווייל ערשטנס, וואָס וועט ער טאָן, בלייבנדיק אין דער היים, אַז פֿון אַלע ווינקעלעך קוקט שוין אַרויס דער אַנגסט 8ונעם באַלד אָנקומענדיקן קראַך; און צווייטנס, איז זיין אָנוועזנהייט אין קאָנטאָר דאָך נאָך נויטיק געווען, כּדי אָפּצוהאַלטן די בעלי־חובות, וואָס האָבן זיי באַלאַגערט, און זיי דאָך נאָך מאַכן גלויבן, אַז ווען ניט ווען — היינט, מאָרגן, שפּעטער — וועלן זיי באַקומען, וואָס ס׳קומט זיי.
ער האָט זיך דערום געמוזט ווייזן. אָבער וויי צו דעם ווייזן! ווער ס׳וואָלט אים דעמאָלט געזען גיין אין קאָנטאָר — אַן איינגעשרומפּענעם און דעם קאָפּ אין קאָלנער פֿון ווינטער־מאַנטל אַריינגעצויגן, וואָלט אים אָנגענומען פֿאַר אַ שאָטן און זיינס אַ געדעכעניש... בפֿרט, ווען ער פֿלעגט אַריינקומען אין קאָנטאָר, און ווען שוין אויף דער שוועל האָט ער זיך געמוזט אָפּשלאָגן פֿון די פֿיל מאָנער, וועלכע האָבן אים אַרומגערינגלט און גענומען ציען פֿון אים אַ גוט וואָרט, אַ פֿאַרזיכערנדיקס, וואָס ער האָט עס אַלע מאָל אַרויסגעשטאַמלט האַלב ליגנעריש, האַלב דערשראָקן.
סי׳איז שוין אַוודאי ניט געווען וועמען צו מקנא זיין... ער האָט שוין דאָרט קיין מאָל לאַנג ניט פֿאָרבראַכט, און ווי נאָר ער האָט זיך אָפּגעפּאר־ טיקט מיט די בעלי־חובות, וואָס אַ ביסל האָט ער די גענאַרט און אַ גיטל ↰ 177 האָבן זיי זיך געלעזט גאַרן, אַזוי האָט ער זיך ווידער גענומען אַרויסרוקן. מיט אַ געבויגענעם קאָפּ פֿון בושה און פֿון די נישט וואדע רייד, וואָס זיינען אים שווער געקראָכן פֿון גאָרגל.
אָבער איין מאָל... משה מאַשבער איז דעמאָלט געקומען שוין עטוואָס שפּעטלעך. ער איז אַריין פֿון אַ שטאַרק־פֿראָסטיקן דרויסן, וואָס האָט אים פֿאַרהויכקעט די אויגן, די ברעמען און די וויעס... ער האָט די ערשטע רגע נישט געזען, וואָס אַרום אים טוט זיך — נישט נאָר מחמת דער פֿאַר-טונקלטער ראיה, נאָר אויך מחמת דעם, וואָס גייענדיק אַהער, איז ער געווען אַזוי פֿאַרחושט און פֿאַרטראָגן, אַז דאָס, וואָס האָט אים איצט באַגעגנט אין קאָנטאָר, האָט אים אויסגעזען פֿרעמד און גלייך ס׳האָט צו אים קיין שייכות ניט.
די קאָנטאָר איז געווען איבערפֿולט פֿון מאַנצבילן, ווייבער, מיידלעך, וויג־ מערדיק אָנגעפּעלצט און אַזוי אָנגעפֿרענדעט, אַז יעדערער פֿון זיי האָט פֿאַרנומען פֿיל מער אָרט, ווי ווען מ׳איז געוויינטלעך אָנגעטאָן. ס׳איז געווען טומלענדיק און ענגלעך פֿון די פֿאַרשיידענע רעדלען, וועלכע האָבן זיך געהאַלטן באַזונדער, און אויך פֿון אַלע אין איינעם, וועלכע האגנן אויסגעגילדעט איין געדיכטעניש, וואָס האָט געמינערט די שיין אי דורך די אויסדעמפֿונגען פֿון פֿראָסט, וועלכע מ׳האָט אַריינגעבראַכט, אי פֿון ציגאַרן־רויך...
משה מאַשבער האָט עפּעס אַ לייכטן ציטער געטאָן, דאָס דערזעענדיק.
ער האָט אַ דערשראָקענער, זיך געוואָלט גלייך צוריקרוקן און פֿאָרקערעווען אויף אַרויס פֿון קאָנטאָר, אָבער איידער ער האָט דאָס באַוויזן, אַזוי האָט דער עולם אים באַמערקט, און שטיל און ווי אָפּגערעדט, האָט מען אים גענומען מאַכן אַן אָרט אי אויף דורכגיין, אי אים אַרומצורינגלען, אויף נישט אַרויסלאָזן פֿון דאָרט.
מ׳האָט זיך אַ וויילע געהאַלטן שטיל, אָבער באַלד האָט איינער £ון עולם ,גענומען אַ וואָרט פֿאַר אַלע, גלייך מ׳וואָלט אים באַפֿולמעכטיקט, און שטיל, צוריקגעהאַלטן האָט אַ זאָג געטאָן:
— ס׳שוין צייט, ר׳ משה... ווי£ל איז דער שיר: מיר וואַרטן שוין חדשים... מער קאָנען מיר ניט, מער איז מען ניט בכּוח... און זאָל ער אַ קוק טאָן, מיט וועמען ער האָט דאָ צו טאָן, משה מאַשבער! נישט מיט קיין בעלי־הלוואות, וואָס לעבן און ווערן רייך דערפֿון, נאָר מיט אָרעמע־לייט, וואָס האָבן געטראָגן צו אים זייערע געלטן, ווי אין אַ פֿייער־קאַסע; קבצנישע שטעל־הענדלער און זקנים, וואָס האָבן געשפּאָרט דעם גראָשן אויפֿן לעצטן טאָג; דינסט־מיידלעך — דאָס פֿאַרהאָרעוועטע נדן; אַלמנות, וואָס איז זייער לעצט...
— דאָט לעצט... — האָט דער גאַנצער עולם יענעם אונטערגעהאַלטן.
— איצט מוזן מיר באַקומען, וואָס ס׳קומט אונדז.
— אונדזער געלט... — האָבן זיך שוין געפֿונען מער דרייסטע, וואָס האָבן אָנגערופֿן די זאַך גייט נאָמען, און זיינען מער מאָנערישער צוגעטראָטן צו משר: מאַשבער.
דעמאָלט האָט זיך פֿון צווישן עולם אַרויסגערוקט אַ קליין נידעריק פּאַרשוינדל, מיט אַ האַלב־ווינטערדיק כורנוסל, אָן קנעפּ און מיט אַ שטריק אונטערגעגאַרטלט. און דאָס איז געווען „קעצעלע” וואָס האָט צו אַלעם אויסערלעכן פּוץ, נאָך געהאַט די באַקן מיט אַ רויטער פֿאַטשיילע פֿאַרבונדן
— צי פֿון ציין־ווייטאָג, צי פֿון קעלט.
— אַוודאי איז צייט, ר׳ משה — האָט קעצעלע מיט זיין הייזעריק, פֿיש־ טשענדיק קולעכל געטענהט און געמאָנט, כּלומרשט, פֿאַר אַלע — אַלע אונדזערע זמנים זיינען שוין פֿאַרביי... וואו איז יושר? גאָט אַליין הייסט דאָך שוין נישט מער.
— יאָ, אַלע זמנים פֿאַרביי — האָבן אַלע אַנדערע אויך קעצעלען אונטערגעהאַלטן.
פֿון פֿאַרלוירן זיין און פֿון ניט האָבן וואָס צו זאָגן זיינע באַלאַגערער האָט משה מאַשבער זיך גענומען רוקן צוריק צו דער שוועל פֿון ערשטן קאָנטאָר־צימער, דורך וועלכער ער האָט נאָר וואָס אַריבערגעשפּאַנט: און אין דער זעלבער צייט האָט ער דערזען זיין איידעם נחום לענטשער זיך ווייזן פֿונעם צווייטן, פֿון אויפֿנאַם־צימער — ווי ס׳ווייזט אויס, מיטן מיין אים קומען צו הילף און אים אָפּשלאָגן און באַפֿרייען פֿון די, וואָס האָבן אים אַרומגערינגלט.
— וואָס איז מען זיך דאָ אָנגעגאַנגען אַ פֿולע קאָנטאָר? וואָס מאַכט מען פֿאַר אַ טומל? — האָט נחום לענטשער אומגעריכט, הויך אויף אַ קול, זיך אַ ווענד געטאָן מיט אַ פֿראַגע צום עולם, כּלומרשט ער ווייסט ניט, צוליב וואָס און פֿאַר וואָס האָט מען איצט אַזוי ענג אַרומגענומען זיין שווער משה מאַשבער אין אַ ראָד, — און זיין פּלוצימדיקע ווענדונג האָט געמאַכט אַלע פּנימער זיך אויף אַ וויילע אויסצודרייען צו אים און זיך אָפּקערעווען פֿון משה מאַשבער...
ווי משה מאַשבער איז נישט געווען דערשלאָגן און ווי שלעכט דער קאָפּ האָט אים די לעצטע צייט בכלל שוין נישט געדינט, דאָך האָט ער דערפֿילט, אַז איצט איז אַ שעת־הכושר, ער זאָל אומבאמערקט זיך אַרויסמאַכן פֿון קאָנטאָר, און דעם גאַנצן כעס, מיט וועלכן אַלע זיינע באַלאַגערער האָבן, מעגלעך, געמיינט אָנפֿאַלן אויף אים, אָפּווענדן אויף זיין איידעם נחום לענטשער.
ער האָט טאַקע אַזוי געטאָן... ער האָט דאָס געמאַכט גיך, גראָד אין דער מינוט, ווען אַלע פּנימער האָבן זיך פֿון אים אָפּגעקערעוועט. און אַזוי ווי ער האָט געוואוטט, אַז די מינוט וועט לאַנג גיט דויערן, און אַז ווי נאָר ↰ 179 מ׳וועט זיך אומקוקן און באַמערקן, אַז ער איז ניטאָ, אַזוי וועט מען אים נעמען זוכן, מעגלעך — נאָכלויפֿן און אים וועלן פֿאַרהאַלטן, האָט ער זיך דערום געלאָזט נישט דורכן געוויינטלעכן אַריינגאַנג, נאָר טאַקע דורך דער הינטערטיר, וואָס דורך דאָרט, האָט ער געגלויבט, וועט זיין פֿאַרשווינדענער שפּור נישט אַזוי גרינג זיין צו געפֿינען.
אַרויסאיילנדיק דורך דער טיר, האָט משה מאַשבער פֿאַרשטאַנען, אַז מיט זיין איידעם, וואָס איז געבליבן אויג אויף אויג מיטן אויפֿגערייצטן עולם, קאָן זיך דאָרט ניט גוט ענדיקן! אַז קיין איבעריק כבוד וועט מען ” אויף אים, נחומען, שוין די ערשטע מינוטן, מסתם, נישט לייגן, און ווער ווייסט, וואָס שפּעטער וועט נאָך זיין... אָבער ערגער פֿון דעם, האָט ער ווידער פֿאַרשטאַנען, וועט זיין, אויב אָט דער עולם וועט פֿאַרלאָזן זיין איידעם, נישט זעענדיק אין אים דעם אמתן שולדיקן, און וועט זיך אַ לאָז טאָן נאָך אים, נאָך משה מאַשבערן טאַקע, אהייט, וואו ער וועט אַריינפֿאַלן מיט געשרייען, מיט בזיונות, מיט קלאַפּן אין טיש, קלאַפּן שדכן, ווי מ׳טוט אין אַזוינע פֿאַלן.
ער האָט דאָך קיין אַנדער אויסוועג ניט געפֿונען, ער איז אַוועק אויף גיך, מיט אַן איינגעגראָבענעם קאָפּ אין קאָלנער, און אַזוי צעמישט און צע־ טראָגן, אַז ווען אַ זייטיקער וואָלט אויף אים דעמאָלט אַ קוק געטאָן, וואָלט ער אים אויסגעזען, ווי אַ חיה, וואָס די יענער זיינען אויף איר שפּור און וואָס די פּיאַטעס ברענען איר פֿון געיעג...
— וואָס פֿאַר אַ טומל, פֿרעגט ער — האָט עמעצער פֿון עולם משה מאַשבערס איידעם, נחום לענטשער, אָפּגעענטפֿערט — מיר וואָלטן געוואָלט זען, ווי וואָלט ער, נחום, זיך געהאַלטן, ווען מ׳באגייט זיך מיט אים אַזוי, ווי משה מאַשבער, זיין שווער, באַגייט זיך שוין אַ צייט מיט אָט די אַלע דאָ פֿאַרזאַמלטע: צי וואָלט ער לענגער געוואַרט און צי וואָלט ער מער געדולד אַרויסגעוויזן צו די, וועלכע זיינען אים שולדיק, ווען ער וואָלט געווען אין דער לאַגע, ווי אָט די — האָט דער איינער, וואָס איז אַרויסגעטראָטן פֿאַר אַלע, אָנגעוויזן מיט אַ פֿינגער אויפֿן עולם און בעת מעשה האָט אי ער אַליין, אי אויך אַנדערע באַמערקט, אַז דער, צו וועמען זיי האָבן זיך פֿריער געווענדט מיט זייער טענה, איז ניטאָ, פֿאַרשוואונדן.
— וואָס רעדט מען דאָ מיט אים;, — האָט אַן אַנדערער אויסגעשריגן — נישט אים האָבן מירדאָך געלט געליען. ניט ער האָט אונדזערע וועקסלען געחתמעט: וואו איז יענער: וואו איז משה מאַשבער? זיין שווער, וואו איז?
— ניטאָ: — האָט עמעצער אַ זאָג געטאָן.
— זיך אויסגעדרייט — אַ צווייטער.
— אַנטלאָפֿן — אַ דריטער.
און דאָ האָבן זיך שוין מיט אַמאָל דערהערט פֿאַרשיידענע קולות פֿון עולמס געדיכטעניש אַרויסקומען — ווער הויך און ווער העכער:
— וואו איז ער אַהינגעקומען?
— זיך אויסבאַהאַלטן?
— ס׳וועט אים גיט העלפֿן!
— מיר ווייסן, וואו ער וואוינט.
— מירן טרעפֿן אויך אַהיים, — אַהיים!... יידן, ווייבער, וואָס שווייגט מען? לאָמיר לויפֿן, אים דעריאָגן, ער איז נאָר וואָס אַרויס, ער איז נאָך ניט ווייט. —
— אנזעצן... מיינט ער?
— ראַבעווען?
— וועמען?
— אונדז?
— אַזוינע בלוטיקע געלטן! — האָט מען געטומלט און נישט האָבנדיק פֿאַר די אויגן דעם, צו וועמען מ׳וואָלט געקאָנט דאָס האַרץ אויסלאָזן, האָט מען זיך דערווייל איינס פֿאַרן אַנדערן די העלדזער געריסן און אָנגערופֿן משה מאַשבערן מיט אַזוינע נעמען און ווערטער, וואָס סיי נחום, משה מאַשבערס איידעם, סיי אַלע אָנגעשטעלטע, סיי אויך זייטיקע מענטשן, וואָס האָבן דערהערט דעם ליאַרעם אין קאָנטאָר און זיינען אַריין פֿון גאַס און פֿון די נאָענטע געשעפֿטן, זיינען געשטאַנען אָפּהענטיק, פֿאַרלוירן און ווי פֿון אַ שטאַרקן האגל געטראָפֿן.
— אַהיים: — האָט עמעצער אַ רוף אַרויסגעלאָזט און דער עולם האָט אים גלייך אויפֿגעכאַפּט. און ווי ענג די קאָנטאָר איז ניט געווען פֿון אָנגע־ לויף, אַזוי האָבן זיך דאָך אַלע מיט אַמאָל צו דער טיר אַ לאָז געטאָן, זיך שטופּנדיק און וועלנדיק זיך פֿעדערן איינס פֿאַרן אַנדערן, ווי אַלע מאָל אַ צעהיצטע מאַסע, וואָס לאָזט זיך מיט אימפּעט צו אַ זאַך, פֿון וועלכער מ׳האָט זי לאַנג אָפּגעהאַלטן און צו איר ניט צוגעלאָזט.
— וויי איז מיר? — האָבן אייניקע עלטערע, אָפּגעשטאַנענע, וואָס מ׳האָט שיר ניט צעריבן אין ענגעניש, געשריגן.
— אונדזער געלט; — אַנדערע.
— פֿאַרהאָדעוועטס!
דער עולם איז אַרויס. מ׳האָט זיך געלאָזט לויפֿן, צוערשט אַלע מיט אַמאָל, אַלע אין איינעם, רעדלעכווייז, בינטלעכווייז. ווער ס׳איז יונגער געווען איז אָבער באַלד פֿאַרלאָפֿן פֿאָרויס, און ווער עלטער און שוואַכער, איז אָפּגעשטאַנען, און האָט, לויפֿנדיק, געסאָפּעט, ווי מורא האָבנדיק צו פֿאַרשפּעטיקן און אַז די גיכער־לויפֿנדיקע זאָלן ביי זיי ניט אויסכאַפּן.
משה מאַשבער איז שוין טאַקע אין דער היים געווען, ער איז אַריין מיט אַ קליינער וויילע פֿריער, איידער דער עולם האָט אים אָנגעיאָגט... און ווען ער איז אַריינגעקומען אין עס־שטוב און דאָרט קיינעם ניט געטראָפֿן, ווייל גיטעלע איז, ווי איר שטייגער דעמאָלט, ביי זיך אין אַלקער, ביי איר ווייבערשן ספֿר געזעסן, האָט ער אַ לויף געטאָן מיטן געדאַנק איבער אַלע צימערן און זיך אַ ישוב 'געטאָן, וואוהין ער זאָל אַריין זיך אויסבאַהאַלטן. און מיטאַמאָל, ווען ער האָט גראָד דערזען מאירלען אים אַנטקעגנקומען, האָט ער אַ זאָג געטאָן אין גרויס יאָגעניש און אָן שום ישוב.
— מאירל... קום אַריין צו דיר... און פֿאַרשליס די טיר.
— וואָס איז, זיידע? האָט מאירל אַ פֿרעג געטאָן, ווען ער האָט דערזען דעם זיידן אַ דערשראָקענעם און אַזוי אויסזעענדיק, ווי איינער, וואָס איז נאָר וואָס אָנטריבען פֿון גזלנים און ווען דער נאָך־נישט איבערגעגאַנגענער פּחד ווירקט אויף אים אַזוי, אַז ער איז גרייט זיך ווענדן נאָך הילף אַפֿילו צו אַ קינד — ווי אָט דאָ, ווען משה מאַשבער האָט אָנגענומען מאירלען פֿאַר אַ האַנט און מ׳האָט געזען, אַז נישט מיטן מיין כּדי ער זאָל מאירלען פֿירן, נאָר פֿאַרקערט, ער זאָל פֿון מאירלען געפֿירט ווערן, אַז יענער, הייסט עס, זאָל אים נעמען און וואָס גיכער אַריינגרענגען אין זיין קינדער־צימער, וואו ער לערנט און פֿאַרגרענגט געוויינטלעך.
— פֿאָרשליס — האָט משה מאַשבער איילנדיק אַ זאָג געטאָן, ווען זיי האָבן זיך געטראָפֿן דערווייטערטע פֿון שטום, אין קינדער־צימער, וואו מאירל האָט ערשט דאָרט דערזען, ווי זיין זיידנס פּנים איז רויט, טויט, מבולבל-און די אויגן, ווי נישט זיינע.
— האַ, מאירל — האָט משה מאַשבער, בלייבנדיק אַליין מיט זיין אייניקל, עפּעס אַ גיכן אומזיניקן זאָג געטאָן מער צו זיך אַליין, ווי צו יענעם, וועלכער האָט געזען, ווי ביי משה מאַשבער האָבן געציטערט די ליפּן בשעת ער האָט די ווערטער אַרויסגעבראַכט.
— הא — האָט משה מאַשבער נאָך אַמאָל דאָס זעלבע איבערגעחזרט. דעמאָלט האָט מאירל דערהערט, ווי אין עס־שטוב איז מיט אַמאָל גע,
וואדן עפּעס אַ זשום פֿון אַ סך מענטשן, וואָס האָבן זיך צוערשט, זעט אויס, נישט איבעריק דרייסט אַריינגעשטעלט, און נאָך דעם ווען זיי זיינען שוין אַהין אַריין, האָבן זיי זיך דערפֿילט פֿריי נאָר אויף אַזוי פֿיל, אַז זייערע מיילער זאָלן דערווייל נאָר לאָזן הערן דערשטיקטע קלאַגערייען, ווייל אויף העכער שרייען האָט זיי נאָך קיין מוט ניט געקלעקט.
~ וויי איז מיר — האָט זיך דערווייל פֿון דאָרט אַרויסגעהערט — אַזאַ
גזר!
— ווער זאָל זיך עס געווען ריכטן?
— ווער האָט דאָס געקאָנט פֿאָרויסזען?
— אַ מענטש, וואָס גאָט און לייט האָבן אים מקנא געווען...
שפּעטער אָבער, אַז דאָס געזעמל אין עס־צימער איז מער געוואַקסן, האָבן די אָנגעקומענע, ווייזט אויס, אויך מער העזה געקראָגן, און צוגעוואוינט צו דער שטוב־לופֿט און געשטאַרקט איינס דורכן אַנדערן, זיינען זיי אַרויס מיט דעם, וואָס זיי האָבן מיטגעבראַכט, נישט געקוקט דערויף, וואָס דער אַרום איז זיי געווען פֿרעמד און וואָס די רייכע ווענט פֿון דער רייכער שטוב האָבן זיי ניט דערלויבט זיך פֿריי צו צעבינדן.
— וואו איז ער? — האָט זיך דערהערט.
— וואוהין האָט ער זיך עס אויסבאַהאַלטן?
— וואָס מיינט מען, ס׳וועט אַזוי לייכט אָפּגיין?
— מ׳ט אים אויסגעפֿינען!
— פֿון אונטער דר׳ערדו
— ער וועט זיך ניט אויסדרייען!
— מירן ניט אַוועקגיין, ביז ער וועט ניט דאָ, אויפֿן אָרט, סילוקן ביז אַ קאָפּיקע.
— דאָ טאָגן, דאָ נעכטיקן.
— צעטראָגן אַלץ, וואָס די אויגן זעען.
— וואו איז ער? זאָל ער אַרויס! גיט אים אַהער! — האָט די אָנגעלאָפֿענע מאָטע, נישט האָבנדיק קיינעם פֿון די בני־בית פֿאָר די אויגן, אויסגעשריגן אירע פֿאָדערונגען צו די ווענט, צו דער סטעליע, צו די טירן, פֿון אַנדערע צימערן, וועלכע האָבן געפֿירט אין עס־שטוב, און וואָס קיינער האָט זיך איצט אויף זיי ניט געוויזן.
— שטילער — האָט משה מאַשבער דעמאָלט אַ זאָג געטאָן צו דערשראָקענעם מאירלען, וועלכער האָט זיך גענומען שטויסן, וואָס אין שטוב טוט זיך, און פֿאַרוואָס דער זיידע האָט זיך אַזוי איילנדיק דאָ מיט אים אין אַלקער פֿאַרשטעקט.
— שטילער! — האָט משה מאַשבער גענומען טרייסטן און ווישן מאיר־
לען די טרערן, וועלכע האָבן זיך אים געוויזן אי פֿון מורא, אי פֿון רחמנות צו זיך אַליין, צו אַלע שטוביקע, בפֿרט צום זיידן.
— וויין ניט! — האָט משה מאַשבער געזאָגט צו זיין אייניקל און דערביי האָט אויך ער אַליין געציטערט פֿון דעם, וואָס זיינע אויערן האָבן פֿון שטוב פֿאַרנומען!
— ס׳דאָך עק וועלט! — האָט מען דערווייל דאָרט ניט אויפֿגעהערט שרייען.
— ס׳דאָך ערגער ווי אין סדום:
— ס׳דאָך שוין גאָר קיין נאָמנות ניטאָ!
— עלעהיי צו רוצחים אין די הענט.
— וואָס טוט מען, וואָס הויבט מען אָן צו טאָן?
— אוי!...
— וואָסער... גיט מיר וואָסער... ס׳איז מיר ניט גוט... — האָט מען גענומען שרייען און געטן הילף מיט קוויטשערייען פֿון ערג אָנמאַכט און חלשות.
דעמאָלט איז מיט אַמאָל שטיל געוואָרן אין שטוב. גיטעלע, וואָס איז צום אגהויב אָנגעלויף געזעסן אין איר אַלקער איבער איר טייטש־חומש, ווי איר דעמאָלטיקער שטייגער, האָט, דערהערנדיק, וואָס אין עס־צימער טוט זיך, זיך פּאַמעלעך פֿון אָרט אויפֿגעהויבן, איז רואיק אַהין צוגעגאַנגען, די שוועל אַריבערגעטראָטן, צו זען, צי זיינען ווירקלעך טאַקע די קולות, קולות, צי אפֿשר ווייזט זיך איר נאָר אויס...
זי האָט זיך ניט געאיילט, ווייל פֿון גרויס גלייכגילט, וואָס האָט זי באַהערשט נאָך דעם, וואָס ס׳האָט זי און איר מאַן משהן די לעצטע צייט געטראָפֿן, באַזונדערס נאָך איר אומגליקלעכן און גאָרנישט־פּועלנדיקן באַזוך ביי יעקב־יוסין, האָט געדאַכט, אַז קיין זאַך קאָן זי שוין נישט איבערראַשן און פֿון איר שטאַנד נישט אַרויספֿירן.
זי איז אַריין, און ווי נאָר זי איז אויף דער שוועל אַרויף, אַזוי האָט זי גלייך פֿאַרשטאַנען, ווער דער עולם איז און וואָס ס׳האָט אים געבראַכט אַהער... זי איז געבליבן געפּלעפֿט, אָגער אין דער זעלבער צייט האָט זי זיך אַ כאַפּ געטאָן, זיך גענומען אין די הענט און געזען זיך שטאַרקן, וויסנדיק, אַז ס׳איז פֿון הימל באַשערט און אַז קעגנשטעלן זיך איז ניט שייך, און אַז זי דאַרף דאָס אָננעמען פֿאַר ליפֿ...
זי איז דערום גרייט געווען צו אַלץ. באַזונדערס נאָך, אַז זי האָט זיך דערזען איינע אַליין אין שטוב, אָן משהן, אַן אירע קינדער און אָן קיינעם, וועלכער זאָל איר קומען צו הילף, האָט זי באַשלאָסן זיך אונטערגעבן דער פֿאַרשטייענדיקער דערנידעריקונג, אַן תּרעומות, ווי ס׳פּאַסט פֿאַר אַ איינעם, וועלכן גאָט האָט אויסדערוויילט צו פּרואוון מיט יסורים, ווי זי האָט אין אירע ווייבערשע ספֿרים אויסגעלייענט.
זי איז שטיין געבליבן, און די ערשטע רגע האָט זי, אַ נישט־באַמערק-טע פֿון קיינעם, זיך האַלב רואיק איינגעהערט אין די גוואַלדן פֿון עולם און נאָר צוגעזען די אומאָרדענונג, וואָס מ׳האָט אַריינגעבראַכט אין שטוב מיט די אָרעמע ריחות, און מיט די טראַנטעוואַטע שיך און שטיוול, וועלכע האָבן אָנגעטראָגן אַ פֿולע שטוב נעץ און קויט פֿון גאַסן־שניי.
באַלד אָבער האָט מען זי דערזען, און דער עולם איז אויף אַ רגע, אויף איין רגע נאָר, שטיל געוואָרן, ווי געטראָפֿן פֿון דער רו, מיט וועלכער זי האָט, פֿון דער שוועל אַראָפּקוקנדיק, אַלעמען באַגעגנט, מ׳איז אויף אַ וויילע ווי אָן לשון געגליכן — אַ ביסל פֿון דרך־ארץ פֿאַר איר ווירדיקער האַלטונג, ↰ 184 און אַ ביסל אויך דערפֿאַר, וואָס אין דער שווייגנדיקער מינוט האָבן זיך אַלע דערפֿילט באַפֿרידיקט דערפֿון, וואָס זיי האָבן איצט דערזען משה מאַשבערס אַ נאָענטן, צו וועמען זיי וועלן זיך קאָנען ווענדן — מיט גוטן אָדער מיט שלעכטן — ווי גלייך אַליין צו משה מאַשבער.
און אַזוי איז טאַקע געווען.
באַלד האָט זיך פֿון אַנטשוויגן־געוואָרענעם עולם אַרויסגערוקט „קעצעלע” מיטן האַלב־ווינטערדיקן בורנוסל, און איז מיט אַ פֿויסטל צום טיש צוגע־ לאָפֿן, זיך געשטעלט צום אויבנאָן און אויסגערופֿן:
— מיין געלט!
געלט: — האָבן אים פֿון אַלע זייטן אונטערגעהאַלטן צעפּאַטלטע ווייבער, מיידלעך, וואָס די האָר זיינען זיי 8רויס דורך די שאַלן, שאַלעכלעך, און האָבן זיי געמאַכט אויסזען ווילד־פֿאַרפּאַליעט און צעפֿלאָכטן.
— יידן, ווייבער — האָט זיך גיטעלע דעמאָלט שטיל אַ ווענד געטאָן צום עולם, וואָס האָט זיך צו איר געריסן מיט פֿאָדערנדיקע אויסגעשרייען _
— נעמט וואָס איר ווילט, נעמט וואָס אייערע אויגן זען... ס׳ניט מיינס, ס׳איז גאָטס און אייערס...
— אַוודאי וועלן מיר נעמען אַ — האָט מען פֿון אַלע זייטן אירע ווערטער אויפֿגעכאַפּט — אַוודאי!... יידן, נעמט?
און דער גאַנצער עולם האָט זיך צעלאָזט פֿון עס־צימער איבער 'אַלע צימערן — איינציקווייז, גרופּעסווייז, און צעווילדעוועט פֿון אייגענעם אימ* פֿעט, האָט מען גענומען שלעפּן, ווער וואָס ס׳האָט געקאָנט, וועמען וואָס ס׳איז אונטער דער האַנט געקומען, ווי בעטגעוואַנט פֿון געטן, קליידער — פֿון שאַפֿעס און גאָרדעראָבעס, ווי אויך אַנדערע חפֿצים — געפֿעס, גלאָז־ וואַרג, און אויסשטייער, ווי טישטעכער, האַנטעכער אאַז״וו.
פֿון גרויס אימפּעט האָבן אייניקע אַפֿילו גענומען פֿ8קן ז8כן אין ליילע
נער, ווי בעת אַ שרפֿה, גיך און איילנדיק, און דערביי האָט מען אי געכאַפּט, אי אין דער זעלבער צייט האָט מען זיך געשעמט און זיך פֿאַרענטפֿערט מיט די צרות, וואָס האָבן דערצו גאַצוואונגען:
— וויי איז מיר — האָט מען געפּאַקט און, פּאַקנדיק, זיך געקלאָגט אויף וואָס מ׳איז איבערגעקומען; אויף דאַרפֿן אָנקומען צו נעמען פֿרעמדס...
דערביי האָבן זיך אויך פֿאַרשיידענע סצענעס אָפּגעשפּילט, ווען צוויי מיט אַמאָל האָבן זיך אָנגעשלאָגן אויף איין זאַך, וואָס איז זיי געפֿעלן, און יעדערער האָט זי געוואָלט וואָס גיכער אַריינכאַפּן פֿאַר זיך( ווען מ׳האָט זיך שוין שיר־שיר ניט צעשלאָגן, האַלטנדיק איינער ביי איין עק זאַך, דער צווייטער ביי אַ צווייטן עק און געצויגן און געריסן איינער פֿון אַנדערנס הענט, און אָט־אָט, האָט געדאַכט, וועט מען זיך אין די פּנימער, אין די צורות אַריינפֿאָרן.
דערביי, ווען דער עולם איז געווען אַזוי פֿאַרכאַפּט און באַשעפֿטיקט מיט דער שלעפּ־מלאכה, איז גיטעלע פֿון גרופּע צו גרופּע אַרומגעגאַנגען, פֿון איינציקע צו איינציקע געקוקט, און שטילערהייט אַלעמען איינגעשטילט און רואיק ווי געעצהט:
— קריגט זיך ניט — האָט זי געזאָגט — ס׳וועט קלעקן פֿאַר אַלע... נעמט געזונט און פֿאַרגוצט געזונט...
דאָס זיינען, פֿאַרשטענדלעך, ניט אירע ווערטער געווען, נאָר ווי אַן אַנדערער האָט פֿון:יר אַרויסגערעדט — אַן איינער, וואָס וואָלט ווי געווען אי דער געשטראָפֿטער, אי דער, וואָס שטראָפֿט זיך, אי דער פֿאַראורטיילטער, אי דער, וואָס פֿירט איבער זיך אויס דעם אורטייל.
און נאָך דעם אומגיין פֿון גרופּע צו גרופּע און פֿון איינציקע צו אייג־ ציקע, האָט מען זי, גיטעלען, שפּעטער געקאָנט זען, ווי זי האָט זיך געטראָפֿן שטיין אין: צימער, פֿאַרשטעלט די אויגן מיט די הענט, ווי צו ליכט־בענטשן, און שטילערהייט, מיט טרוקענע אויגן, אָן געוויין, צו טענהן!
— רבונו־של־עולם, פֿאַרוואָס?
ס׳וואָלט געווען שווער צו זען, ווי גיטעלע איז, מיט די הענט די אויגן פֿאַרשטעלט, אין מיטן יענעם צימער געשטאַנען; אָבער נאָך שווערער וואָלט געווען;צו קוקן אויף משה מאַשבער דעמאָלט אינעם אָפּגעשלאָסענעם אַלקער מיט זיין אייניקל מאירל זיך אויסבאַהאַלטן — ווי אַזוי דער עלטערער, משה מאַשבער, האָט זיך אָנגעהאַלטן אין קינד, זיך געקלאַמערט און ווי געזוכט הילף ביי דעם...
דאָס נאָך צוערשט, בפֿרט שפּעטער, נאָך דעם, ווי די אָרעמע בעלי־ חוגות זיינען זיך אָנגעלאָפֿן און האָבן גענומען טאָן אין שטוב, ווי אויגן איז געזאָגט — פּאַקן פּעק און כאַפּן איינציקע זאַכן צעהיצט און ווי בעת אַ מהומה; און ווען נאָך דעם האָבן זיך אויך גענומען אַריינשטעלן די מער ערנסטע בעלי־חובות, מיט ווייניקער רעש מיט קלענערן אומגעדולד, אָבער דערפֿאַר מיט מער וואָג און אויך מיט גרעסערע טענות; און אויך זיי האָבן גענומען פֿריער צו גיטעלען זיך ווענדן, טענהנדיק מיט גוטן: ס׳טייטש, אַזאַ, ווי איר מאַן, ווי משה מאַשבער, זאָל וועלן פֿרעמדס; און גיטעלע האָט די הענט געבראָכן, צוריק טענהנדיק: יידן, טוט, וואָס איר ווילט, נעמט, וואָס אַייערע אויגן זען, ווי אָט די אַלע טוען... און יענע האָבן איר געענטפֿערט: וואָס רעדט זי, וואָס וועט דאָס זיי גיכן? און צי מיינט זי אויף אַן אמת, אַז מיט אָט דעם ביסל כּלים און שטוב־זאַכן וועט מען זיי אַפֿקומען: ניין, זיי ווילן אַפֿילו ניט הערן... זי, גיטעלע, האָט ביי זיי ניט געליען, און פֿון איר פֿאָדערן זיי גאָרניט; זיי ווילן נאָר זען און איבעררעדן מיט איר משהן, וועלגער וועט געוויס ניט מעיז זיין און זיי ניט פֿאָרלייגן דאָס, וואָס זי, וואָס פֿאַרשטייט ניט אין אַזוינע זאַכן.
— אייער מאַן וואו איז? — האָבן זיי געטענהט — גיט אים אַהער —
און אַלע די, וואָסהאָבן שוין געהאַלטן די אָנגעפּאַקטע פּעק און חפֿצים אין די הענט, האָבן זיי אונטערגעהאַלטן און געהאָלפֿן פֿאָדערן?
— וואָס באַהאַלט מען אים, מיר ווילן אים זען, גיט אים אַהער...
און איבער אַלעמען האָט זיך דערהערט דאָס קול פֿון אַ צאַלי דערבאַרעמדיקער, וואָס האָט זיך אויך, צווישן אַנדערע, מיט זיין גרויסן גוף אַריינגעשטעלט, האָט אַלעמען צעשטופּט, זיך אַוועקגעשטעלט לעבן גיטעלען און אין איר בלאַס־פֿאַרלוירן פּנים אַריינגעשריגן:
— וואָס מיינט זי, וואָס? פֿון צאַלין ווערט מען אַזוי לייכט פּטור? כ׳ל גיט אַוועק פֿון דאַנען, כ׳וועל פֿון שטוב ניט אַרויס, כ׳וועל דאָ טאָגן, נעכטיקן — ביי אייער משהן אין נעט, ביי אייך אין געט... צאַלין האָט נאָך קיינער ניט אָנגעזעצט, אויך אייער מאַן וועט ניט. חורבנות וועט ער מאַכן.-..
און דאָ, אין מיטן אָט דעם אַלעם, האָט נאָך געפּלאַצט עפּעס אַ גלעזערנע כלי פֿון אַ קרעדענץ, וואָס איינער, אָדער איינע, פֿון די אָרעמע כעלי־חוכות האָט אַרויסגעכאַפּט פֿון אַ גלאָז־שאַפֿע און האָט זי אומפֿאָרזיכטיק, אָדער פֿון נישט וויסן, ווי אַזוי זיך צו באַגיין, אַראָפּגעוואָרפֿן און צעבראָכן, און דער עולם האָט געמיינט, אַז עמעצער האָט שוין אַ שויב אויסגעזעצט.
— גוט אַזוי — האָט מען אַלע מסכּים געווען מיט דעם ברעכער.
— רעכט אַזוי!
— ס׳קומט זיי!
— פֿאָרדיגט.
— די פֿענצטער אויסשלאָגן, די שטוב צעטראָגן.
אָט דעמאָלט האָט גיטעלע עפּעס אַ שטילן ציטער געטאָן — .אַזאַ, וואָס נאָך אים קומט שוין אַמאָל אַ קוויטש, וואָס לעכערט דעם מוח, אָדער אַזאַ שטילשווייגן, וואָס ענדיקט זיך מיט אומפֿאַלן און שוין נישט קאָנען אויפֿשטיין.
אין יענעם מאָמענט האָט אויך צו משה מאַשבער אין אַלקער דערגרייכט, מיט וואָס פֿאַר אַ נעמען ער ווערט אין שטוב אָנגערופֿן, ווי אַזוי מ׳זוכט אים, מ׳וויל אים זען און מיט אים זיך צערעכענען — אָט דעמאָלט איז ער שוין גרייט געווען, אומפֿאַרשטענדלעך פֿאַרוואָס, צו פֿאַרלאָזן מאירלען, צוגיין צו דער טיר, עפֿענען דעם שלאָס, אַרויס און מיט אַמאָל זיך באַווייזן פֿאַרן גאַנצן עולם פֿון באַהעלטעניש.
אָבער... אין דער מינוט איז אין שטוב עפּעס ווידער מיט אַמאָל שטיל געוואָרן, אַזוי שטיל ווי גלייך איינער, אַן אומגעריכטער, וואָלט זיך דאָרט באַוויזן, וואָס אַז מ׳האָט אים דערזען האָט מען דערפֿילט, אַז אַלע טוט־ לענדיקע מיילער דאַרפֿן איינצייטיק און אָן שום תירוץ אַנטשוויגן ווערן.
ווירקלעך! ווי דער עולם — דער, וואָס מיט די פּעק, און דער, וואָס אָן זיי — האָט זיך אַרום גיטעלען פֿאַרזאַמלט, מאַנענדיק פֿון איר, זי זאָל איר מאַן משהן אַרויסגעבן — אַזוי האָט זיך אויף דער שוועל פֿון שטוב באַוויזן אַ געריכט־באַאַמטער, אָנגעטאָן לויט דער פֿאָרמע, און נאָך אים אַ בודאָטשניק, אים צו הילף, ווי דער שטייגער, און הינטער זיי סרולי גאַל, און הינטער סרולין אויך שמואליקל שלעגער צו לעצט.
— האַלטו — האָט אויסגערופֿן דער געריכט־באַאַמטער, וואָס איז אָנגעקומען אויף די געשרייען און געזען, וואָס פֿריער איז דאָ פֿאָרגעקומען —אַז דער עולם האָט גענומען איינציקע זאַכן און גאַנצע פּעק אויף אַרויסצוטראָגן פֿון שטוב.
— האַלט! — האָט ער אַ זאָג געטאָן און צוגייענדיק צום אויבנאָן פֿון טיש האָט ער אַרויסגענומען אַ פּאַפּיר, פֿון וועלכן ער האָט גענומען לייענען.
ער האָט געלייענט נישט לאַנג, און ווער נאָר ס׳האָט פֿאַרשטאַנען און געהאַט אַ מינדסטע אַנונג אין געריכט־ענינים, דער האָט גלייך באַנומען אין וואָס דאָ גייט: אַז דאָס, וואָס דער עולם האָט זיך דערלויבט צו נעמען אויף אייגענער אחריות פֿון משה מאַשבערס שטוב־זאַכן און אייגנס, איז פֿאַרבאָטן” ווייל ס׳געהער שוין נישט צו. משה מאַשבער, נאָר צו דעם, אויף וועמעס נאָמען יענער האָט איבערגעשריבן די גאַנצע שטוב, דעם הויף און אַלץ, וואָס דאָרט געפֿינט זיך.
— וואָס? — האָבן די, וואָס האָבן פֿאַרשטאַנען, זיך פֿאַרחידושט, ווען זיי האָבן דערהערט דעם נאָמען פֿון דעם, צו וועמען משה מאַשבערפּ פֿאַר* מעגן געהערט איצט — צו סרולי גאַל?
— יא — האָט דער געריכט־באַאַמטער געענטפֿערט. און דערביי צוגעגעגן, אַז פֿון איצט אָן, איז ווער ס׳וועט אָנרירן אַ האַר, אַ מינדסט, דער וועט זיין פֿאַראַנטוואָרטלעך פֿאַרן געזעץ, וואָס האָט דאָס אַלץ אַרונטערגענו־ מען אונטער זיין רשות.
— וואָסער געזעץ זי וואָס דברט ער? — האָט דער מערסטנטייל נישט־ פֿאָרשטייערס געפֿרעגט ביי די, וואָס פֿאַרשטייען יאָ, צעמישט און פֿאַרלויה פֿון דעם, וואָס זיי האָבן דערפֿילט די פֿרעמדע האַנט פֿון דער פֿרעמדער מאַכט, וועלכע האָט זיך אַריינגעמישט און דערלויבט זיי ניט קומען צו זייערס.
— ס׳אויף אַ פֿרעמדנס נאָמען, זאָגט ער... נעמען טאָר מען ניט.
— אויף וועמענס נאָמען?
— אויף דעמס — האָט מען זיי אַ ווייז געטאָן אויף סרולין, וואָס איז געשטאַנען לעבן געריבט־באַאַמטן, האַנט־ביי־האַנט, און דאָס פּנים איז אים געווען פֿאַרגליווערט פֿון אַלץ צוקוקן און גאָרנישט ניט זאָגן.
— וואָסער נאָמען?
— ווער נאָמעןז
— ווער איז ער?
— וואָס האָט ער אַריינגעלייגט: וואָס קער ער זיך אַן: — האָבן גליד גענומען פֿרעגן אייניקע, נישט פֿאַרשטייענדיקע, וואָס דאָ קומט פּאַר.
— פּאַני... האַספֿאַראָר... האָבן פֿאַרשיידענע ווייבער, מענער פֿון עולם זיך געריסן צום באַאַמטן, אים געוואָלט עפּעס זאָגן און פֿאַר אים זיך אויסרעדן, אָבער מער פֿון די ווערטער „פּאַני, האַספֿאַראָר” האָבן זיי ניט געקאָנט אַרויסברענגען, מחמת זיי האָבן דאָס פֿרעמדע לשון נישט באַהערשט.
— וואָס פֿאַר אָן נשיקעניש? — האָבן זיך גענומען קלאָגן אַלע די, וואָס האָבן זיך אָנגענומען איינציקע זאַכן אָדער גאַנצע פּעק און האָבן זיי שוין געהאַלטן פֿאַר זייער אייגנס, און איצט, נאָכן באַפֿעל פֿון באַאַמטן, האָבן זיך געמוזט מיט זיי אָפּגעזעגענען און זיי צוריק אַוועקלייגן.
— פֿאַלש און שווינדל: — האָבן זיך דערהערט אויסגעשרייען פֿון אַזוינע, וואָס האָבן זיך אויף קיין שטוב־זאַכן נישט געראַדעוועט, ווייל ס׳איז זיי געקומען מער און קיין קלייניקייטן האָבן זיי ניט באַפֿרידיקט. און „קעצעלע” וואָס איז ווילד אָפּהענטיק און דערשלאָגן געבליבן, זעענדיק, וואָס ס׳האָט דאָ געטראָפֿן, איז שטיל און אין גרויס פֿאַרצווייפֿלונג צוגעגאַנגען צו שמואַלעקל שלעגער, וועלכן ער האָט די לעצטע טעג געזוכט און געמיינט, ער וועט אים אָאָרטרעטן דאָ, ווי אַלע מאָל, ביי אַנדערע אָנזעצן, און ער האָט אים ניט געפֿונען, און געפֿילט, אַז יענער דרייט זיך עפּעס אויס, וויל נישט פּאַר־ דינען און דאָס מאָל אין זיין שליחות נישט גיין: /
— וויי און ווינד איז מירן — האָט איצט קעצעלע געטענהט מיט אַ ווייבעריש־וויינענדיקן ניגון פֿאַר שמואַלעקל שלעגער — וואָס האָסטו זיך אויסבאַהאַלטן? האָסט ביי מיר ווייניק פֿאַרדינטז צי האָט דיר עמעצער מער געגעבוי גזלן! רוצח! איז פּאַרוואָס האָסטו ניט געזאָגטז אין ריץ טאַטנס טאַטן...
— וואָס טוט זיך אויף דער וועלט! — האָט זיך דערהערט אַ קלאַגעריי פֿון אַלטע, שוואַכע.
— זי וואָלט שוין געמעגט אונטערגיין ן...
— צעגייט זיך; — האָט דער,בודאָטשניק, אויפֿן באַאַמטנס אַ וואונק, אַ באַפֿעל געטאָן צום עולם, צו וועלכן ער איז צוגעטראָטן, אים אויף דער טיר אָנגעוויזן און גענומען אַרויסטרייבן.
— צעגייט זיך, זאָגט מען! — האָט ער שוין אַ העכערן געשריי געטאָן, ווען דער עולם האָט געזאַמט, זיך גערוקט פֿון איין אָרט אוי6ן אָנדעח און נישט געוואָלט אָפּטרעטן און די שטוב פֿאָרלאָזן.
מ׳האָט סוף־כּל־סוף נאָכגעגעבן — פֿריער די, וואָס האָבן דאָס 8רעמדע לשון נישט פֿאַרשטאַנען און האָבן בכלל געציטערט פֿאָר אַ „קנעפּל” דער↤ 189
נאָך אויך אַזוינע, ווי אַ צאַלי, וואָס האָט ווייניקער מורא געהאַט, אָבער וואָס אויך בנוגע אים איז דער כאפֿעל געווען אַ כאַפּעל, וועלכן מ׳מוז אויספֿאלגן.
— מירן נאָך זען! — האָט ער בעת אַרויסגיין דעם קאָפּ צוריק צו דער שטוב אויסגעקערעוועט און פֿון'דער שוועל אַראָפּגעדראָעט — די וועלט איז ניט הפֿקר, און נישט ער, צאַלי, איז איינער אַ פֿאַראינטערעסירטער, וואָס וועט אַלץ טאָן, אַז דער שווינדל זאָל אויפֿגעדעקט ווערן.
— גענוג, גענוג! — האָט אים דער בודאָטשניק אויף דער טיר אָנגעוויזן, און אויך ער, צאַלי, האָט געמוזט די שוועל אַריבערשפּאַנען מיט ליידיקע הענט, ווי אַלע איבעריקע, וואָס זיינען אַרויס בלויז מיט אויפֿגעהאַלטענע קללות און זידלערייען אין די מיילער.
געבליבן איז נאָר איינער, קעצעלע, וועלכער האָט באַוויזן זיך פֿאַרהאַלטן לענגער פֿון אַלע, מחמת זיין קליינעם וואוקס און נישטיקן אויסזען, ער האָט אַלץ צו שמואַלעקל שלעגערס פּנים אַרויפֿגעקוקט און ווי דורך אַ לייטער זיך צו אים געדראַפּעט און שטילערהייט נאָך אַלץ אין אים אַריינגעטענהט:
— אין זיין טאַטנס טאַטן... פֿאר וואָס האָט ער זיין אויפֿטראָג ניט געוואָלט אָננעמען, און וואו איז ער געווען די גאַנצע לעצטע צייט, ווען ער, קעצעלע, האָט אים געזוכט און אַזוי באַדאַרפֿט האָבן ן...
און דאָ צום פֿארענדיקן מיט דער זאַך, נאָך אַ פּאָר קלייניקייטן : ערשטנס, דאַרף מען זיך פֿארשטעלן, ווי אַזוי סרולי האָט זיך געפֿילט ביי אָט דער סצענע, ווען ער איז געקומען פֿאָרטיידיקן די אינטערעסן פֿון אַזאַ, צו וועלכן ער האָט זיך באַצויגן כּלל ניט געהויבן, ווי מיר געדענקען; ב6רט נאָך, ווען פֿון אָט דער פֿאָרטיידיקונג האָבן געמוזט ליידן אַזוינע, וואָס צו זיי איז אים זיין האַרץ געלעגן און זייער אָרעמען גורל האָט ער אַוודאי ניט געוואָלט פֿאָרטשעפּן און אָנרירן.
יאָ, אַ ווידערשפּרוך, אויף וועלכן ס׳וואָלט זיך געלוינט לענגער אָפּצו־ שטעלן, אָבער מיר האָבן דערויף קיין צייט ניט... דאָס איינס, און דאָס צווייטע
— אַ בילד, וואָס דאַרף אין קורצן דאָ געמאָלט זיין, און נעמלעך:
ווי נאָר דער עולם איז אַרויס און געלאָזט די שטוב אַליין, שוין אָן קיינעם, אָן קעצעלען אַפֿילו, און דערנאָך אויך אָן דעם באַאַמטן, אַן סרולין און אָן אַלע איבעריקע, און געבליבן איז אַליין נאָר גיטעלע אין עס־שטוב אי אַ געטרפֿענע, אי, כּלומרשט אַ געהאָלפֿענע פֿון דעם, וואָס דער עולם איז אַוועק און איז געווען געצוואונגען איבערלאָזן און נישט פֿארנעמען גאָרנישט. ווי זי איז אַזוי געגליכן, אַזוי האָבן שפּעטער עטוואָס, שטיל פֿון אַלקער, וואו משה מאַשבער האָט זיך אויסבאַהאַלטן, ער מיט מאירלען זיך באַדויזן. זיי ↰ 190 האָבן זיך פֿאַר אַ האַנט געהאַלטן — נישט אַזוי משה מאירלען פֿאַר דער האַנט, נאָר גיכער פֿאַרקערט: — מאירל — משהן, וועלכן ער האָט געפֿירט, ווי אַ בלינדן... און אַז זיי זיינען אַריין אין עס־שטוב, און דערזען גיטעלען אין מיטן, זיינען זיי אָן אַ וואָרט צו זאָגן, צו איר צו. משה מאַשבער איז דאָס ערשטע? מאָל פֿאַר פֿרעמדע אויגן אַזוי נאָענט צוגעטראָטן צו גיטעלען, און גיטעלע האָט אים, ווי אַ קינד, אָדער ווי אַ קראַנקן צו זיך צוגעלאָזט... און אַזוי ווי מאירל האָט זיך געפֿונען צווישן זיי אין מיטן, אַזוי האָט ער אויסער דעם זיידנס האַנט, אָנגענומען אויך די באָבע פֿאַר אַ האַנט, און מידע אין שטום־שווייגנדיקן צער פֿאַראייניקט...
IV
בייזוויליקער באַנקראָט
ווי נאָר מען האָט זיך דערוואוסט פֿון משה מאַשבערס אבזע־ץ; ווי מע האָט זיך דערוואוטט, וואָס פֿאַר אַ סצענעס ס׳האָבן זיך אָפּגעשפּילט ביי אים אין שטוב, ווען אָרעמע בעלי־חובוה האָבן זיך געוואָרפֿן כאַפּן די חפֿצים, וואָס יעדערן איז געקומען אונטער דער האַנט, און ווי אַזוי אין לעצטן מאָמענט האָט מען זיי אָפּגעהאַלטן דערפֿון, ווען ס׳האָט זיך באַוויזן אַ פֿאָרשטייער פֿון געריכט צהאַמען מיט סרולי גאַל, אויף וועלכן יענער, דער געריכט־ באַאַמטער האָט אָנגעוויזן, ווי אויפֿן באַלעבאָס פֿון אַל־דעם אייגנס, וואָס ס׳האָט ביז אַהער געהערט צו משה מאַשבער; ווי מען האָט זיך דאָס דערוואוסט, אַזוי איז אין הויז פֿון יעקב־יוסי איילבירטן אָפּגעהאַלטן געוואָרן אַ באַראַטונג, צוערשט צווישן אים מיט זיין יאָר־אַדוואָקאַט, וועלכער פֿאַרטרעט אַלע מאָל זיינע ענינים, ווען ס׳קומט צו אַ געריכט; דערנאָך אויך מיט אַנדערע כעלי־חובות און אויף די באַראַטונגען איז מען נאָך לאַנגע ריידערייען געקומען צו אַ באַשלום, וואָס איין העלפֿט פֿון אים האָט מען טאַקע באַלד דורכגעפֿירט: מען האָט אַ וואונק געטאָן, וועמען מ׳דאַרף, און גאָלד איז סרולי גאָל פֿון פּאָליציי פֿאַרנומען געוואָרן און באַלד טאַקע איז ער געשטעלט געוואָרן פֿאַר אַן אויספֿאָרשער, וועלכער האָט זיך ביי אים געוואָלט דערוויסן! ערשטנס, ווער ער איז און פֿון וואַנען האָט ער אַהער אין היגן קאָנט געטראָפֿן. אוין צווייטנס, וואו קומט צו אים אַזאַ, ווי ער — גאָר געלט.
סרולי האָט, שטייענדיק פֿאַרן אויספֿאָרשער אָנעט היטל, ווי מ׳שטייט פֿאַר אַזאַ, געפּרואווט צוערשט זיך אָפּשלאָגן מיט שפּאַס, ווי גלייך ער וואָלט געשטאַנען פֿאַר אַ היימישן, וועלכער וואָלט אים פֿאַרגעבן אַזאַ אַ פֿראַגע.
— „געלט? ווי ס׳קומט צו אים געלט ן... — פֿון אַ קלויסטער... פֿון קיעווער אָדער פּאַטשאיעווער לאוורע, וואָס ער האָט באַגנבֿעט...” שפּעטער אָבער, אַז פֿדולי האָט דערזען, אַז פֿאַר שפּאַס איז דאָ קיין אָרט ניט, האָט ער גענומען ענטפֿערן אויף די פֿראַגעס, וואָס מ׳האָט אים פֿאַרגיבן, מיט טאַלק, געוויסנהאַפֿט און זאַכלעך, אַזוי, אַז דער אויספֿאָרשער האָט, קוקנדיק אויף אים מיט זיין געניט אויג, גלייך געזען, אַז יענע, וואָס האָבן אָנגעוויזן אויף אים, האָבן קיין שום סמך געהאַט פֿאַר זייער חשד, און שוין, נאָכן ערשטן פֿאַרהער, איז ער נוטה געווען אים צו באַפֿרייען.
ער 'האָט זיך דאָך ניט געאיילט דאָס צו טאָן, מיינענדיק, אַז אפֿשר פֿאָרט האָט ער דאָ אָנגעטראָפֿן אויף אַ צו קלען, וואָס וויל אים אויסנאַרן און איבערשפּיצן, ווי ס׳מאַכט זיך... ער האָט דערום אים נאָך פֿאַרהאַלטן און אים געהייסן ברענגען פֿאַר זיך אַ צווייט מאָל און אַ דריט מאָל. דערביי האָט ער זיך ניט באַנוגנט בלויז מיטן אויספֿרעגן, נאָר האָט גלייך 6ון אָנהויב אָן זיך געשטעלט אין פֿאַרבינדונג דורכן געהיימען קרימיגעלן אויסשפּיר מיט אַלע יענע ערטער, אויף וועלכע סרולי האָט זיך פֿאַררופֿן, אַז ער שטאַמט פֿון דאָרט און וואו מ׳קאָן אויף אים עדות זאָגן, אַז אַלץ, וואָס ער זאָגט, איז ריכטיק. אַלע סרוליס אָנגאָבן האָבן זיך, נאָך דער אויספֿאָר־ שונג פֿון די אויבן־דערמאָנטע אויסשפּיר־ארגאַנען, טאַקע אַרויסגעוויזן, רוי סרולי האָט געזאָגט, אַ האַר ניט געמינערט. אַזוי, אַז ביים אויספֿאָרשער איז שוין דעמאָלט קיין צווייפֿל ניט געבליבן אין סרוליס אומשולד, און לויטן געזעץ איז שוין קיין שום גרונט ניט געווען מ׳זאָל אים נאָך לענגער פֿאַרהאַלטן.
האָט מען אים טאַקע באַפֿרייט, און אַזויערנאָך איז צונישט געוואָרן איין העלפֿט ציל, וועלכן ס׳האָבן געוואָלט דערגרייכן משה מאַשבערס בעלי־חובות
— אַרויסצוקריגן אַ באַווייז פֿאַר זיינע שווינדל־שטיק — דערמיט וואָס מ׳וועט באַווייזן, אַז איינער פֿון די מיט וועמען ער האָט הינטנאַרום אָפּגעשלאָסן אַ מאַניפֿאָרגע־געשעפֿט, איז אין גרונט אַ שווינדלער. דאָס — צונישט. דערפֿאַר אָבער די צווייטע העלפֿט — די עצם שולד פֿון משה מאַשבער אַליין, אַז ער האָט בכלל ניט אָרנטלעך געהאַנדלט און אַז ער האָט אונטערגעשטעלט אויסגעטראַכטע בעלי־חובות, מי וועמען ער האָט כּלומרשט געליען פֿריער איידער מי אַנדערע און אַז דערום האָט ער אויך רעכט געהאַט זיי צו באַפֿרידיקן — איז געבליבן אין קראַפֿט.
דאָס האָט זיך לייכט געקאָנט דערווייזן דערפֿאַר, ווייל ס׳האָט זיך אַרויסגעשטעלט, אַז אויסער דער שטוב, וואָס איז איבערגעשריבן געוואָרן אויף סרולי גאָלם נאָמען, האָט משה מאַשבער אויך מיט זיינע געשעפֿטן געטאָן דאָס זעלבע: דאָס נא£ט־ און אויל־געשעפֿט האָט ער איבערגעשריבן אויפֿן נאָמען פֿון איינעם זיינעם אַן איידעם, פֿון יעקעלע גראָדשטיין, און די קאָנטאָר — אויפֿן נאָמען פֿון. זיין צווייטן איידעם נחום לענטשער.
פֿע! אַזוינס איז דאָך ניט געהערט; מע זאָל קיינעם פֿון די נישט־אייגענע ניט לאָזן קיין מינדסטע מעגלעכקייט צו באַקומען כאָטש אַ מינדסט, כאָטש אַ קליינעם טייל פֿון דעם, וואָס מ׳האָט אַריינגעלייגט און וואָס מ׳האָט אָנגעוואוירן.
דאָס האָט אַלעמען אין גרויס כעס אַריינגעבראַכט, און באַזונדערס אַזוינע, ווי אַ יעקג־יוסין, וואָס האָט נישט געטאָרט דערלאָזן אומבאַשטראָפֿט אַזאַ זאַך, וואָס קאָן דינען פֿאַר אַ מישפּיל, וועלכן אַנדערע וועלן נאַכטאָן... און ↰ 193 יענע, די סאַמע אָנגעזעענסטע, די סאַמע פֿאַראינטערעסירטסטע בעלי־חוכות האָבן באַלד ווידער אַ וואונק געטאָן, וועמען מ׳דאַרף און באַלד טאַקע געפּועלט, אַז דער זעלבער אויספֿאָרשער, וואָס האָט אָקאָרשט ערשט געהאַט צו שטיין פֿאַר זיך אויפֿן פֿאַרהער סרולי גאַל, זאָל איצט נעמען אויפֿן פֿאַרהער משה מאַשבערן, און באַלד שוין נאָכן ערשטן אויספֿרעג זאָל ער האָבן באַקומען אַלע נויטיקע ראיות און באַווייזן, וואָס זאָלן אים געבן די רעכט צו קאָנען פֿאַרנעמען מעשה מאַשבערן און אים פֿאַרזעצן אויף דער גאַנצער צייט, ווי לאַנג די אויספֿאָרשונג וועט זיך ציען און ביז די זאַך וועט אויסגעקלאָרט ווערן אין געריכט.
דאָ אָבער, ווען ס׳האָט זיך געהאַנדלט וועגן באַלד אַרעסטירן משה מאַשבערן, האָט זיך נאָך געלאָזט אויסגעפֿינען אַ לעצט מיטל אויף אים אַרויסצוציען פֿון דער צרה: מ׳האָט באַדאַרפֿט איינלייגן אַ געוויסע סומע ערבותגעלט, אָדער אויב ניט קיין געלט — איז אַז איינער, אַ זייער אָנגעזעעגער שטאָט־מענטש זאָל גיכן אַ חתימה פֿאַר אים, אַז ער וועט ביזן געריכט פֿון אָרט זיך ניט רירן און ניט וועלן אַנטלויפֿן.
אַזאַ איינער האָט זיך געוונען, און משה מאַשבער איז דערווייל נאָך געבליבן אויף דער פֿריי... און אָט די צווישן־צייט האָבן משה מאַשבערס אייגענע אויסגענוצט דערויף, מ׳זאָל אומשיקן איציקל זילבערג, משה מאַשבערט פֿאַרטרויאונגס־מאַן, צו די שטאַרק אויפֿגעבראַכטע בעלי־חובות, ער זאָל זיי אויפֿקלערן און דערווייזן, אַז דאָס, וואָס משה מאַשבער איז, לויט זייער מיינונג, באַגאַנגען בייזוויליק און מיט שלעכטן מיין, איז אין דער אמתן ניט אַזוי, ווייל אין דער אמתן איז זיין מיין געווען בלויז דאָס געשעהט נישט צו צעברעכן, ווען אַלע מיט אַמאָל וועלן זיך אָנלויפֿן און נעמען רא-טעווען, ווי פֿון אַ שרפֿה, ווען אַלץ וועט ווערן צונישט און אַלע וועלן געשעדיקט ווערן, — אַמער — האָט משה מאַשבער געטראַכט — זאָל בעסער צייטווייליק דאָס געשעפֿט בלייבן אין אייגענע הענט, כּדי דערנאָך, ווען דאָס רעדל וועט זיך איבערדרייען און ער וועט קאָנען איינקאַסירן די חומת, וואָס קומען אים פֿון אַנדערע, וועט ער דעמאָלט זיין אומשטאַנד צו דעקן אַלץ דאָס, וואָס אַנדערע קומט פֿון אים.
אַזוי האָט דעמאָלט טאַקע געטאָן און געטענהט איציקל זילבורג, אומלויפֿנדיק פֿון איין בעל־חוב צום אַנדערן.
— ניין — האָבן אָבער די בעלי־חובות דעמאָלט צוריק געטענהט — ווער קאָן איצט גלויבן משה מאַשבערן, נאָך דעם ווי ער איז זיך באַגאַנגען ווי קיינער; ווייל וואָלט ער באמת טאַקע געמיינט אַזוי ווי ער זאָגט, וואָלט ער אַפֿריער באַדאַרפֿט זיך צונויפֿריידן מיט די פֿאַראינטערעסירטע און אָפֿנהאַרציק פֿאַר זיי אויסדערציילן, וואו ער האַלט, און דעמאָלט וואָלט מען אים ↰ 194 געוויס ניט אַזוי צוגעשפּאָרט און מעגלעך אויך דערלריבט אַ צייט טאַקע ניט צו צאָלן, כּדי ער זאָל זיך אַרויפֿאַרבעטן און צוריק קומען צו זיין מעמד.
— ניין — האָט איצט קיינער פֿון די 'בעלי־חובות מיט איציקלס פֿאָרשלאָג — אויסצואוואַרטן — נישט געוואָלט מספֿים זיין — איצט איז שוין שפּעט, איצט וועט משה מאַשבער אָדער צאָלן מזומן, אָדער זיך מוזן שטעלן פֿאַרן געריכט, וואָס זיין אורטייל איז קלאָר צו זען.
מ׳האָט שוין גאָרניט געפּועלט, און אַזוי ווי די לאַגע איז געווען אַזאַ אַז איינגיין אויף אַ פֿשרה מיט די בעלי־חובות, ווען יענע וואָלטן אַפֿילו וועלן מושווה ווערן אויף קליינע פּראָצענטן, איז משה מאַשבער ניט געווען אומשטאַנד, האָט ער זיך דערום געזען געצווינגען צו וואַרטן אויף דעם וואָס ס׳איז אים געווען אָנגעצייכנט...
און אָט האָט זיך דער פּראָצעם דערנעענט. משה מאַשבער האָט, זינט ער האָט אָנגעזעצט, שוין זיין שטוב ניט פֿאַרלאָזן און אין דרויסן ניט אַרויס. ער איז געבליבן אין דער היים און האָט זיך אויפֿגעפֿירט, ווי מיר האָבן פֿריער געזאָגט? מאָדנע־שטיל זיך אַלע מאָל' אומגעדרייט ביי די ווענט, ווי גלייך ער וואָלט געהאַט אַ גאָר קרובישע שייכות צו זיי...
ער האָט זיך זעלטן ווען אַמאָל מיט עמעצן צערעדט, און ווען יאָ, פֿלעגט ער זיך פֿאַרגעסן אין מיטן און זיך כאַפּן, אַז ער געדענקט ניט, וואו ער האַלט אַ ער פֿלעגט אויך פֿאַרגעסן עסן ביז מען האָט אים ניט דערמאָנט, און בעתן עסן פֿלעגט ער אָפֿט בלייבן מיטן ניסן אין מויל — נישט צו קייען, נישט אַראָפּצושלינגען.
אַפּט פֿלעגט ער אויך כאַפּן עפּעס אַ ציטער, ווי פֿון קעלט, אָדער ווי עמעצער וואָלט אים אַ צי געטאָן ביי דער פּאָלע... אַן אַנדערש מאָל פֿלעגט ער אויף גיך אַ קערעווע טאָן דעם קאָפּ אויף רעכטס אָדער לינקס, ווי מ׳וואָלט אים אונטער דער פּלייצע געשטנען און אַ רוף געגעבן ביים נאָמען...
ער האָט מיט קיינעם קיין וואָרט ניט אויסגערעדט. זעלטן־זעלטן נאָר פֿלעגט מען הערן, ווי ער רעדט צו זיך אַליין, משונה קורץ און איבערגעכאַפּט, ווי מיט אַ זייטיקן, וואָס גייט אים נאָך און וויל ניט אָפּשטיין.
ס׳איז אים שוין קיינער ניט אָנגעגאַנגען, ביז איין מאָל, שוין גאָר נאָענט פֿאַרן פּראָצעס, ווען אַלע אויסזיכטן אויף ווי ניט איז דורכקומען מיט די בעלי־חובות האָבן זיך אויסגעלאָזט; אַז די האָפֿענונג סיי פֿון אים אַליין, סיי פֿון זיינע שטוב־אייגענע, סיי אויך פֿון זיין פֿאַרטרויאונגס־מאַן איציקל זילגורג, וועלכער, האָט געטאָן אין דעם ענין, ווי אין זיין אייגענעם — אַז אפֿשר וועלן די בעלי־חובות זיך, סוף־כּל־סוף, באַדענקען אין אָפּדרפֿן צוריק די אָנקלאַגע, וואָס מ׳האָט אויף אים אָנגעגעבן — אַז אָט די האָפֿענונג איז געוואָרן אויס און משה מאַשבער האָט שוין דערפֿילט — אָט־אָט — די שאַרף פּם דער שיוערד אויף זיין קאָפּ־, און פֿון ערגעץ קיין עצה, קיין הילף, און ↰ 195 ווען אַפֿילו גיטעלע, משה מאַשבערס ווייב, האָט קיין טרייסט־וואָרט ניט געהאַט פֿאַר איר מאַן, ניט פֿאַר קיינעמס ווי ס׳פֿאָדערט זיך פֿון אַ ווייב, פֿון אַ מוטער, ווייל זי האָט אַליין ניט געוואוסט, פֿון וואַנען זי צו נעמען, די טרייסט — אָט דעמאָלט האָט משה מאַשבער איין מאָל געלאָזט רופֿן זיין ברודער לוזין און אים געבעטן איבערגעבן, אַז אַזוי ווי ער איז ניט בקו הבריאה ג און ער האָט אַ נויטיקן ענין צו אים, איז זאָל לוזי זיך מטריח זיין און אים, משהן, אין זיין הויז באַזוכן.
לוזי איז געקומען, און ווי נאָר ער איז אַריין אין שטוב, אַזוי האָט אים משה מאַשבער אָפּגערופֿן אין זאַל פֿאַר געסט, וואו קיינער האָט זיך ניט געפֿונען, און ווען ער האָט אים באַזעצט אויף אַ שטול און ער אַליק האָט פֿאַרנומען אַן אָרט אַנטקעגן אים, האָט ער אים אַזוי אַ זאָג געטאָן־
— ער ווייסט אויף וואָס ער האָט אים גערופֿן: — גיין? ער וויל זיך מיט אים געזעגענען... ער ווייסט מן־הסתם, וואָס אים, משהן, שטייט פֿאַר גאָר אין גיכן — אַ פּראָצעס, און אַזאַ סאָרט אורטייל, געוויס, וואָס ווער ס׳וועט וועלן וועט זיך קאָנען פֿרייען און זיינע אייגענע וועלן האָבן אויף וואָס צו וויינען.
וואָס געהער אים, משהן, אַליין, האָט ער שוין ביי זיך געפּועלט און נעמט דאָס אָן פֿאַר פֿאַרדינט... זייער טאַטע, עליו־השלום, ווי לוזי האָט אים אַמאָל דערמאָנט, האָט זיי אָנגעזאָגט און געוואָרנט פֿאַר יאָגן זיך נאָך רייכקייט. איז אָט, האָט ער, משה, זיך דעריאָגט... כאָטש באמת געזאָגט, איז ער ניט געווען פֿון די, וואָס רייסן איין די וועלט, גיט אַזאַ אין להעשיר, הייסט עס, ווי אַנדערע, נאָר אַזוי איז שוין די טנע: ביי וואָס אַ מענטש טוט ניט, וויל ער זיך העכער אַרויפֿשלאָגן און מער דערווערבן. אַזוי אין מעשים־טובים, אַזוי אויך אין מסחר. און אַזוי ווי דער מין האַנדל בכלל איז אַ זומפּיקער, איז וואָס מער מ׳איז אין אים עוסק, אַלץ מער דנקט מען, מיינענדיק, אַז מ׳שטייגט... און אַוודאי קרענקט אים, און אַוודאי טוט אים וויי, וואָס ער זעט זיך געצוואונגען אומגיין מיט פֿאַרפֿלעקטע הענט און אַ פֿאַרשמירט פּנים פֿון ניט געדעקטע חובות, און נאָך פֿון וואָס פֿאַר אַ חובות!
־ער האָט צוערשט געמיינט, אַז ער האָט די ווערט ביי גאָט כאָטש אויף אַזוי פֿיל, אַז מ׳זאָל על־כּל־פּנים, זיין בזיון און ווייטאָג אים פֿאַררעכענען פֿאַר אַ כפֿרה עוון. אָבער ער זעט, אַז גיין, ווייל מ׳האַלט, אַפּנים, אַז ס׳איז ווייניק.
משה מאַשבערס אייגענע וועלן זיך געוויס קלאָגן פֿאַר לוזין און טענהן, הלמאי האָט ער, משה, זיך אַזוי אָפּגעלאָזט און זיך אויסגעטאָן פֿון אַלעם, טוט ניט,? רעדט ניט מיט קיינעם, ווי אַנדערע אין זיין מצב, וועלכע זוכן
1ניט בעקאָוו האָנדיע — ניט געזונט.
עצות, רוי זיך בעסער מאַכן, ביי אַרויסצוקריכן פֿון קלעם. יאָ, ער — ניט, ווייל, לויט זיין מיינונג, גייט שוין דאָ ניט נאָר אין אויסנעסערן אַ לאַגע, וואָס לאָזט זיך סיי־ווי ניט * נאָר דער עיקר וויל ער זיי דעם עיקר ניט זאָגן * נישט בלויז זיין גוטער נאָמען גייט דאָ פֿאַרלוירן, נאָר ער אַליין פֿילט זיך שוין, ווי ניט. קיין היגער: ער שטייט מיט אַ פֿוס ביי אַ גרענעץ, וואָס נאָך איין שפּאַן איז ער וון יענער זייט...
לוזי געדענקט מסתמא, וואָס אין ספֿר־חסידים ווערט געזאָגט: „נשעה שנמר על אדם לטות, באותו לילה ובאותו יום נחשך עליו מזלו ועיניו ופֿיו סתומות.1 ער, משה, זעט שוין נישט און הערט נישט פֿטעט די לעצטע צייט גאָרנישט, ווען ער איז וואָך און געפֿינט זיך צווישן מענטשן; נאָר פֿאַרקערט, ווען קיינער איז ניטאָ, ביינאַכט, אין חלום, דערוואַכן אים די חושים, ער דערהערט עפּעס שטילע טריט זיך דערנעענטערן, אַמאָל פֿון איין מענטשן, אַמאָל פֿון מער. און אַז ער קוקט זיך איין, דערזעט ער דעם טאַטן, די מאַמע און פֿיל אַנדערע נפֿטר־געוואָרענע קרובים, וואָס קומען אים פֿאַר די אויגן און שטעלן זיך אויס אין אַ ריי... און זע, יעדערס מאָל דאַכט אים, אַז אין מיטן דער ריי איז עפּעס איינס אַן אָרט ליידיק, ווי ס׳וואָלט געוואַרט, ער זאָל דאָס פֿאַרנעמען און זיך אַהין אַריינשטעלן.
יאָ, ער איז זיכער, אַז דאָס אָרט איז זיינס... ער זאָגט עס ניט קיינעם, ווייל צו וואָס, נאָר אים, לוזין — יאָ, און צוליב דעם האָט ער אים איצט גערופֿן.
ער ווייסט ניט, משה, ווען ס׳וועט אים טרעפֿן, צי בשעת ער וועט זיצן תּפֿוס, צי שפּעטער; נאָר ווען ס׳וועט ניט געשען, בעט ער, אַז אויף וויפֿל לוזי דענקט זיך פֿאַרזאַמען דאָ, אין N, און אויף וויפֿל ס׳וועט אים נאָר מעגלעך זיין, זאָל ער זען אַכטונג געבן און גיט אָפּטאָן זיין אויג און השגחה פֿון זיין הויז־געזינד. ער ווייסט, לוזי, ווי ער איז פֿון אַלעם געליכט און וואָס פֿאַר אַ ווערט זיינס אַ וואָרט האָט פֿאַר יעדן, איז זאָל ער דאָס ניט פֿאַרמיידן, ווען ער, משה, וועט שוין נישט זיין און ווען זיינע אייגענע וועלן זיך אין דעם נויטיקן.
משה מאַשבער האָט, זיצנדיק דעמאָלט שטול קעגן שטול מיט זיין ברודער לוזין, דאָס אַלץ אויננגעזאָגטע אַרויסגערעדט אַזוי שטיל און רואיק, גלייך די רייד וואָלטן געגאַנגען ניט וועגן אים, נאָר וועגן אַן אַנדערן, וועמען ער וויל באַוואָרענען. כאָטש, זאָגן מיר, משה מאַשבער האָט, זיצנדיק דעמאָלט אָפּגעזונדערט מיט זיין ברודער, געשמועסט וועגן זאַכן פֿון סוף פּסוק, דאָך איז זיין גליק געווען קלאָר, און כּלל נישט מטושטש און פֿאַרטראָגן, 1 אין דער שעה ווען ס׳קומט דער גזר, אַז דער מענטש זאָל שטאַרבן, אין דער זעלבער נאַכט, אין זעלבן טאָג ווערט אים פֿינצטער דאָס מזל און דאָס מויל און די אויגן שליסן זיך אים.
ווי די לעצטע צייט, ווען ער פֿלעגט זיך אומדרייען אַרום די ווענט און נישט אויסריידן קיין וואָרט מיט קיינעם.
לוזי, פֿאַרשטענדלעך, האָט אים איבערגעשלאָגן, ער האָט אים גענומען מוסרן און פֿאַרשעדען די שלעכטע געדאַנקען, וואָס יענער האָט זיך אַריינגענומען — „ס׳טייטש, היתכן, ווי מעג מען דען פֿאָרויסלויפֿן דעם אומגליק? דיר. לצרה בשעתה... און ווער האָט עס רעכט צו פּרואוון פֿאָרויס־ זען דאָס, וואָס ס׳איז פֿון מענטשנס אויגן פֿאַרהוילן — דעם סוף כל האדם. און ווי טאָר מען גלויבן און זיך שרעקן פֿאַר פּוסטע צייכנס און חלומות, אַז מאותות השמים לא תחתו, איז געזאָגט, און חלומות שוא ידברו”.1
דאָ אָבער, ווען לוזי האָט גענומען אָפּענטפֿערן און צוריק טענהן מיטן ברודער, האָט מען געקאָנט זען, ווי משה מאַשבערם גליק האָט זיך ווידער מיט עפּעס פֿאַרצויגן, גלייך ער הערט ניט, וואָס מ׳רעדט צו אים, גלייך ער איז מיט עפּעס אַנדערש באַשעפֿטיקט און לוזיס מוסר גייט אים פֿאַרביי אויער.
מיר ווייסן ניט, צי לוזי האָט דאָס באַמערקט, צי ניט. נאָר לסוף, אַז דער געשפּרעך האָט זיך געענדיקט און לוזי האָט זיך פֿון בענקל אויפֿגעהויבן אויף זיך געזעגענען, איז אַז ביידע ברידער האָבן זיך דערנעענט צו דער טיר פֿון זאַל, וואָס פֿירט אין אַ צווייטן צימער, אַזוי האָט פּלוצלים~משה מאַשבער, זייענדיק נאָענט צום ברודער, זיך אַ נויג געטאָן מיטן קאָפּ צו לוזיס אַקסל אָן ווערטער, אַ סברה, אַז משה מאַשבער האָט האַלטנדיק דעמאָלט דעם קאָפּ אין לוזיס אַקסל אָנגעלענט, אויך אַ קורצן גליפֿע געטאָן און אַ פֿרעג געטאָן ביי לוזין: לוזי, און וואָס וועט זיין מיט אַלטערן, ווען איך וועל ניט זיין?... אַ סברה, אַז אויך לוזי, גערירט פֿון ברודערס נויג, האָט מער צו יענעם טרייסט ניט געהאַט, ווי נאָר אַ שטילן מורמל צו געבן: ה׳ ירחם, און ווידער אַ סברה, אַז אויך אים איז עפּעס צוגעטראָטן צום האַלדז פֿון יענעם מין, וואָס שטיקט און לאָזט זיך ניט אַרויסזאָגן. ער האָט דעם קאָפּ אָפּגעדרייט.
און אַז ביידע ברידער זיינען אַריין אין עם־שטוב, וואו ס׳האָבן זיך געפֿונען משה מאַשבערם אייגענע, וועלכע האָבן געוואָלט פֿאַרהאַלטן לוזין, כּדי אויסהערן פֿון אים כאָטש אַ וואָסער ניט איז וואָרט צו זייער טרייסט, ווי פֿון אַזאַ, וואָס מ׳קאָן פֿון אים דאָס וואָרט באַקומען, האָט משה מאַשבער געמאַכט אַזאַ מינע, ווי גלייך לוזי וואָלט איצט געווען פֿאַרנומען, און אַז ער האָט זיך געלאָזט פֿאַרבעטן אַהער בלויז צוליב אים, משהן, און אַז איצט, ווען ער האָט מיט אים פֿאַרענדיקט, וואָס געדאַרפֿט, מוז ער אַוועק.און ס׳ניט כדאי אים מער צו פֿאַרהאַלטן.
1 אַז פֿאַר די צייכנס פֿון הימל שרעקט איר זיך נישט און חלומות רעדן פֿאַלש.
לוזי האָט זיך טאַקע ניט געזאַמט, ער האָט זיך ניט געוואָלט אַריינ־
לאָזן אין אַ געשפּרעך וועגן אַן ענין, וואָס, ווי ער האָט געזען, וועט ער דעם ברודער ניט זיין ניהאָ, ווייל ער האַלט אים אחר־יאוש. ער האָט זיך אָפּגעזעגנט און איז אַוועק, און משה מאַשבער איז טאַקע גערעכט געווען, ווייל ס׳איז שוין טאַקע באמת געווען אחר־יאוש.
ס׳האָט זיך אָנגעהויבן דער פּראָצעס, און שוין פֿון ערשטן טאָג איז געווען צו זען, וואוהין דער ריכטער צילט און איז געבויגט — אַז צו דער זייט פֿון די קעגנער פֿון משה מאַשבער און בשום אופֿן ניט צו זיינער. אַליין דער ענין האָט גערעדט פֿאַר זיך, און יעדערס מאָל, ווען משה מאַשבערס אַדוואָקאַט האָט גענומען אַ וואָרט צו זיין פֿאַרטיידיקונג, האָט מען געזען, ווי אי ער אַליין איז ניט איבעריק זיכער אינעם גערעכט פֿון זיין באַשיצטן, און אי דער עיקר דער געריכט און דער גאַנצער עולם, וואָס האָט זיך אָנגעקליגן און איז גייגעווען גייט משפּט, נעמען אויף זיינע פֿאַרטיידיקונגען מיט אומצוטרוי און זיינען זיי ווי פֿון פֿאָרויס מנטל.
דער משפּט האָט זיך געצויגן עטלעכע טעג, און יעדערס מאָל, ווען משה מאַשבער האָט אינדערפֿרי באַדאַרפֿט דורכגיין צווישן עולם, וואָס האָט זיך אָנגעזאַמלט אין הויף און אין גאַס פֿון דער געדיכט־געגיידע, האָט ער זיך געמוזט באַגעגענען מיט בליקן פֿון פֿאַרשיידענע מענטשן, וועלכע האָבן זיך צו אים באַצויגן פֿאַרשיידן. ער האָט דערום געהאַלטן דעם קאָפּ אַראָפּגעלאָזט.
און אַז ס׳איז געקומען די צייט, ווען ער האָט באַדאַרפֿט אַרויסטרעטן צו זיין אייגענער פֿאַרענטפֿערונג, האָט ער קוים די ליפּן באַוועגט, שטאַמלענדיק און אָן שום האַפּענונג, אַז ס׳וועט זיך לאָזן אַריבערציען די מיינונג פֿון געריכט אויף זיין זייט צום גוטן, צום בעסערן. ער האָט ניט נאָר אַליין זיך מייאש געווען, נאָר אויך פֿון זיין פֿאַרטרויאונגס־מאַן איציקל זיל־ גורג, ווי אויך פֿון זיין ספּעציעלן אַדוואָקאַט, וואָס ער האָט געדונגען, אים צו פֿאַרטיידיקן ביים משפּט, האָט ער נישט באַקומען אין משך פֿון געריכט קיין איין מאָל פֿאַרזיכעדט, אַז דער אורטייל וועט זיין אַן אַנדערער, ווי ער אַליין האָט זיך פֿאָרגעשטעלט.
צום סוף איז נאָך דער קעגנערישער אַדוואָקאַט אַרויסגעטראָטן מיט אַ שלוס־וואָרט, אין וועלכן ער האָט צווישן אַנדערן אַ זאָג געטאָן, שרעקנדיק דעם געריכט מיט משה מאַשבערס שלעכטן ביישפּיל, אַז אויב — האָט ער געזאָגט — מ׳וועט אים פֿריישפּרעכן אָדער אַפֿילו פֿאַרגרינגערן די שטראָף, אַזוי וועלן אַנדערע אים וועלן נאַכטאָן, און דאָס וועט ברענגען דערצו, אַז ס׳וועלן אונטערגעריסן ווערן די יסודות פֿון האַנדל, וואָס דאָס איז דאָס זעלבע, ווי די יסודות פֿון אייגנטום־רעכט, אויף וועלכע די מלוכה האַלט זיך...
ס׳איז קלאָר געווען, אַז משה מאַשבער איז רעכט פֿאַרקוועטשט און אַז פֿון באַפֿרייען אים קאָן קיין רייד גיט זיין.
מ׳האָט אים טאַקע פֿאַראורטיילט. משה מאַשבער האָט עס פֿון לכתחילה אָן געוואוסט, ער האָט זיך געגרייט דערצו. און אין לעצטן טאָג, ווען דער געריכט האָט באַדאַרפֿט אַרויסטראָגן דעם אורטייל — איז איידער ער האָט זיך באַדאַרפֿט לאָזן אין געריכט, וואָס פֿון דאָרט, איז ער געווען זיכער, וועט ער זיך שוין אַהיים ניט אומקערן און וועט אָפּגעשיקט ווערן אַהין, וואו ס׳איז אים אָנגעצייכנט — אין תּפֿיסה, האָט ער ביי זיך אינדערהיים געפּראַוויעט אַ געזעגעניש, וואָס אַזאַ דאַרף מען שוין ווינטשן נאָר שונאים...
ער האָט פֿאַרן אַוועקגיין זיך געהייסן דערלאַנגען דעם טלית־זאַק און האָט גענומען אַהין אַריינלייגן מער, ווי ס׳לאָזט זיך־ אַ סידור, אַ חומש, אַ חוק לישראל און אויך אַ מעבור יבוק, וואָס ער האָט פֿון ערגעץ אַ ספֿרים־ שאַפֿע שטילערהייט אַרוימגעקראָגן, און אים, אַ סברד” שוין פֿון פֿריער געהאַלטן אָנגעגרייט. דער לעצטער ספֿר האָט שוין נישט געקאָנט אַריין און משה מאַשבער האָט מיט ציטערדיקע הענט אים דאָך געוואָלט אַריינרוקן און ס׳האָט זיך אים ניט איינגעגעבן, ווייל די הענט האָבן אים ניט געפֿאָלגט און ער איז שוין ניט געווען קיין באַלעבאָס אויף זיי. ער האָט אים געמוזט אָפּלייגן און „נא” — האָט ער שטיל, צו אַלעמענס פֿאַרוואונדערונג צו זיך אַליין אַ זאָג געטאָן — „אפֿשר איז נאָך טאַקע ניט די צייט, ווי לוזי זאָגט...” דערביי, ווען ער האָט זיך געפּאָרעט ביים טלית־זאַק, זיינען אַלע אייגענע געשטאַנען אַרום אים און קיינער האָט ניט פֿאָרגעלייגט אים די הענט אי־ בערגעמען. מ׳האָט אומפֿאַרשטענדלעך פֿאַרוואָס — אים געלאָזט, ער זאָל זיך דערמיט אַליין פֿאַרנעמען און אים ניט געהאָלפֿן, אויך ניט געשטערט, ווייל די מינוט פֿון די הכנות זיינען געווען אַזוינע, ווי ווען מ׳שטייט, בשעת איינער גראָבט פֿאַר זיך אַליין אַ גרוב.
דערביי איז די עלטערע דינסט, וועלכע איז איצט געווען די איינציקע דינסט אין שטוב, און וואָס ניט פֿרעגנדיק ביי קיינעם, האָט אויך זי איצט איר אַרבעט אין קיך פֿאַרלאָזט און איז אַריין אין שטוב צום געזעגענען — געשטאַנען און געוויינט און מיט אַן עק פֿון קאָפּ־טיכל האָט די טרערן פֿון די אויגן און די גאַז געווישט.
ביי גיטעלען איז קיין טרערן ניט געווען צו זען, אויך ביי יהודיתן, ביי משה מאַשבערס עלטערער טאָכטער — ניט, מחמת יהודית האָט געקוקט אויף דער מוטער, אויף גיטעלען, וואָס האָט די גאַנצע צייט, בשעת משה מאַשבער האָט זיך געפּאַקט, אָט־אָט געקאָנט אויסברעכן אָדער מיט אַן אויסגעשריי, אָדער אַנידערפֿאַלן צום קראָכן אָבער ס׳איז מיט איר קיין איינס פֿון די מידע ניט געשען. זי האָט זיך געהאַלטן פֿעסט און נישט געוואָלט מצער ↰ 200 זיין איר מאַן, משהן, וואָס האָט אַזוי אויך גענוג און מ׳האָט אים ניט געטאָרט די מאָס דערפֿולן.
ביידע, סיי גיטעלע, סיי יהודית האָבן, ווי געזאָגט, נישט געוויינט. אויך די איידעמס משה מאַשבערס האָבן שווייגנדיק צוגעקוקט, וואָס ער טוט און האָבן פֿון פֿאַרלוירנקייט קיין וואָרט ניט געזאָגט.
ס׳זיינען בייגעווען מיט געזעגעניש אויך אַלע אָנגעשטעלטע פֿון קאָנטאָר, אויך פֿונעם אייל־ און נאַפֿט־געשעפֿט, וואָס משה מאַשבער האָט ספּעציעל געלאָזט רופֿן, — ווייזט אויס, צוליב מער אָפּקומעניש, כּדי יענע זאָלן צוקוקן, ווי אַזוי זייער בעל־הבית, זייער ברויט־געבער, וועט איצט אויסזען, איידער ער וועט די שטוג פֿאַרלאָזן... ווי אַלע, זיינען אויך זיי געשטאַנען און האָבן שווייגנדיק צוגעקוקט, וואָס פֿאָר זיי איז פֿאָרגעקומען, פֿאַרגליווערטע, ווי מ׳שטייט ביי יציאת נשמה.
און אַז משה מאַשבער איז לסוף פֿאַרטיק געוואָרן מיטן טלית־זאַק, האָט ער זיך גענומען געזעגענען. ער איז צוערשט צוגעגאַנגען צו יעדער איינעם פֿון די אָנגעשטעלטע און משרתים, און מער ווי ער האָט זיי געהאַט מיט ווערטער וואָס צו זאָגן, האָט ער געזאָגט מיטן בליק, און מי זיי ווי מחילה געפֿעטן, טאָמער האָט ער וועמען ווען באַליידיקט אָדער עפּעס שלעכטס געטאָן...
ער איז דערנאָך צוגעקומען צו יהודיתן זיין טאָכטער, און איר געזאָגט וואוסט דעם כאָטייט פֿון דער געזעגעניש און צו וואָס דער זיידע פֿאַקט זיך, און האָבן נאָר געוואוסט, אַז ס׳איז עפּעס קיינעם אויפֿן האַרצן ניט אויפֿגעלייגט און אַז מ׳דאַרף זיך האַלטן וואָס שטילער און וואָס ווייניקער טומלען.
ער איז דערנאָך צוגעקומען צו אידעסן זיין טאָכטער און איר געזאָגט אַ שטיל וואָרט, אַ מין כרכה צו גיטעלען מיט עפּעס אַן אומפֿאַרשטענדלעכן מורמל; און דאַן, צום לעצט, צו מאירלען, צום עלטסטן פֿון זיינע אייניקלעך, וואָס יענער האָט יאָ פֿאַרשטאַנען וואָס ס׳געשעט, און דערפֿאַר האָט ער דעם קאָפּ אָפּגעדרייט און פֿון זיידנס האַנט די זייניקע אַרויסגעצויגן.
ס׳איז דעמאָלט, גאָר צום לעצט, צוגעגאַנגען אויך אַלטער, וואָס האָט זיך אומבאַמערקט פֿון זיין אויבער־שטיבל אַראָפּגעלאָזט, און וואָס דאָ האָט שוין נישט משה מאַשבער אַליין, אויך אַלטער נישט אויסגעהאַלטן און ביידע האָבן עפּעס אַ קרענקלעך־איבערגעכאַפּטן וויין געטאָן...
משה מאַשבער האָט געזען פֿאַרענדיקן דאָס אַלץ וואָס גיכער, און צום לעצטן מאָל האָט ער נאָך גענומען זיך אומקוקן אויף די ווענט און פֿויף אַלע מיזייענדיקע, וואָס האָבן אים אַרומגעשטעלט, און דערנאָך האָט ער מיט אַמאָל אָפּגעריסן די אויגן פֿון צו קוקן און איז צו צו דער שוועל, דורך וועלכער ער האָט באַדאַרפֿט אַריבערטרעטן, און איידער נאָך ער האָט דאָס געטאָן, האָט ער אויפֿגעהויבן די אויגן צו דער מזוזה, וואָס אויפֿן כיישטידל, האָט צו איר ↰ 201 אַ האַנט דערלאַנגט, און באַלד, זי צוריקנעמענדיק, זי אַ קוש געטאָן, די האַנט...
ווער פֿון די אייגענע און אָנגעשטעלטע ס׳האָט אים דערנאָך צום געריכט געזאָלט באַלייטן, איז מיט אים מיטגעגאַנגען און באַלייט, און ווער ניט, דער איז אין שטוב געבליבן, ווי גיטעלע, וואָס אַלע האָבן זי אָפּגערעדט און זי אַליין האָט זיך אויך ניט איבעריק געריסן צו וועלן מיטגיין...
און אין זעלבן בייטאָג, ווען דער אורטייל איז אַרויסגעטראָגן געוואָרן און איז אַריין אין קראַפֿט, איז שוין משה מאַשבער איבערגעענטפֿערט געוואָרן צו דער מאַכט, צו וועלכער ער האָט פֿון איצט אָן געטאָן געהערן. מ׳האָט אים גענומען אונטער אַ וואָך, וועלכע האָט אים גלייך גענומען אָפּפֿירן אַהין, וואוהין מען פֿירט אַלע מאָל פֿאַראורטיילטע — אין תּפֿיסה און אונטער שלאָס און ריגל, אויף וויפֿל צייט מ׳באַשטימט זיי.
פֿאַר דער געריכטס־געביידע האָט זיך יענעם טאָג פֿאַרזאַמלט אַ גאָר גרויסער עולם, וואָס האָט, שטייענדיק אין רעדלעך, געדולדיק געוואַרט, ביז דער משפּט וועט זיך ענדיקן און ביז מ׳וועט אַרויספֿירן משה מאַשבערן מיט בלויזע שווערדן...
מ׳האָט זיך אויסדערוואַרט. ווער פֿון די גאָר אייגענע ס׳האָט געחלשט, דאָס דערזעענדיק, האָט געחלשט, און ווער נישט אַזוי אייגן, האָט געוויינט, און אַפֿילו די קעגנער פֿון משה מאַשבער, די וואָס האָבן פֿיל בייגעטראָגן אים אַרונטערצוברעעען אונטער די שווערדן, האָבן זיך איצט מיטן נצחון ניט געקאָנט פֿרייען און זיינען מיט אָפּגעדרייטע קעפּ פֿון צווישן עולם אַרויס און געזען אין אַ זייט אָפּגיין מ׳זאָל זיי ניט באַמערקן.
אַ גרויסער טייל עולם איז אַ שטיק צייט נאָכגעגאַנגען נאָך דער וואָך פֿון משה מאַשבער * דערביי האָבן זיך אייניקע געהאַלטן פֿון הינטן, ווי ביי אַ לוויה, און אַנדערע, מער נייגעריקע און מער ליידיקגייערישער עולם, האָט געוואָלט זען משה מאַשבער אין פּנים און איז געלאָפֿן פֿאַר אים. לסוף איז מען אָפּגעשטאַנען, און געבליבן איז אַליין נאָר דער געפֿירטער מיט די פֿירער . ער אינמיטן, און איינער פֿון דער וואָך; מיט אַ הוילער שווערד, פֿון פֿאָרנט, און אַ צווייטער — הינטער אים.
משה מאַשבער האָט, שפּאַנענדיק מיטן טלית־ און תּפֿילין־זאַק אונטערן אָרעם אין משך פֿון גאַנצן וועג די אויגן ניט אויפֿגעהויבן, ניט ווען ער איז געפֿירט געוואָרן אין שטאָט און נישט אויך דערנאָך, ווען מ׳איז מיט אים אַרויס אויסער איר און זיך געלאָזט צו דער תּפֿיסה, וואָס האָט זיך געפֿונען ווייט אין פֿעלד, און ערשט שפּעטער, ווען מען איז צוגעקומען צום טויער פֿון דער תּפֿיסה און ווען מ׳האָט פֿאַר אים געעפֿנט די פֿאָרטקע פֿון טור־ מע־הויף און ער האָט זיך אַ כאַפּ געטאָן און זיך באַדענקט וואוהין ער גייט, האָט ער די אויגן אויפֿגעהויבן און א-קוק געטאָן אויפֿן ביישטידל פֿון ↰ 202 דער פֿאָרטקע, ווי ער וואָלט אויך דאָ געזוכט און געוואָלט זען אַ מזוזה... אָבער דעמאָלט האָט אויף אים איינער פֿון דער וואָך אַן אונטערטרייבנדיקן הוקע געטאָן, האָט ער זיך אַ כאַפּ געטאָן און האָט די שוועל אַריבערגע־ טראַטן.
און דאָ לאָזן מיר אים איבער אַ וויילע, כּדי צו דערציילן, וואָס ס׳איז פֿארגעקומען ביי אים אין שטוב, נאָך דעם ווי זיינע אייגענע, וואָס האָבן אים אין דער פֿרי אין געריכט באַלייט, זיינען איצט אַהיימגעקומען שוין אָן אים.
ווי גאָר גיטעלע, משה מאַשבערס ווייב, האָט דערזען די צוריקגעקומענע פֿון געריכט — פֿריער די איידעמס מיט די אויסגעבלאַסטע פּנימער, ווי נאָך אַ תענית. דערנאָך איר טאָכטער יהודית מיטן פֿאַרוויינטן פּנים, און זי האָט פֿארשטאַנען, אַז ס׳איז געשען דאָס אויף וואָס אַלע האָבן זיך געריכט, — אַזוי האָט זי מיטאַמאָל אַ שפּאַן געטאָן צו איר טאָכטער יהודית, ווי מיטן מיין צו אויסהערן פֿון איר דאָס לעצטע וואָרט, וואָס זי האָט זיך עס אַליין ניט געוואָלט זאָגן; אָבער באַלד האָט זי חרטה געקראָגן, און נישט צוגייענדיק אַהין, וואוהין זי האָט געצילט — צו דער טאָכטער, האָט זי פֿון אָרט, וואו זי האָט זיך געפֿונען, עפּעס מיטאַמאָל אַ שטילן זאָג געטאָן־ יהודית, האַלט מיך צו... כ׳פֿאַל...
אַז יהודית איז צו איר צוגעלאָפֿן אַ דערשראָקענע האָט גיטעלע אין אירע אָרעמס זיך אַ נויג געטאָן מיטן גאַנצן קערפּער און באַלד גלייך איז זי שוין אַזוי שווער געוואָרן, אַז יהודית איז געווען געצוואונגען צו פֿרעמדער הילף אָנקומען, ווייל אַליין זי אונטערהאַלטן האָבן איר שוין קיין כּוחות נישט געקלעקס.
ס׳זיינען באַלד אונטערגעלאפֿן אויך די איידעמס, אויך אַנדערע, ווער ס׳איז מיט זיי צוריק פֿון געריכט געקומען, און מיט אַלעמענס הילף האָט מען גיטעלען, ווי אַן אונטערגעזעגענע, אין איר אַלקער אַריינגעבראַכט און אין בעט אַוועקגעלייגט.
יאָ, פֿון לאַנגע ליידן, אַפּנים, וואָס זי האָט אַ צייט געטראָגן אין זיך און זיי ניט אַרויסגעגעבן, ניט אויסגעוויינט און ניט אויסגעשריגן, האָט זי איצט געכאַפּט יענעם געוויסן שלאַק, וואָס מאַכט מענטשן צום האַלב־גולם, מיט קיין אבר צו רירן, מיט קיין רויע ניט צו פֿינטלען, און ערגער — ווען ס׳נעמט אים אָפּ דאָס לשון.
די דאָקטוירים, וואָס מ׳איז באַלד געלאפֿן נאָך זיי און זיי געבראַכט, ווי נאָר מ׳האָט זי אין בעט אַריינגעלייגט, זיינען נאָך אייניקע מינוט קוקן און זי באַטראַכטן, געקומען צו איין מיינונג — צו דער, וואָס מיר האָבן אָקאָרשט נאָר וואָס אַרויסגעזאָגט, און פֿון זייערע ווייטערדיקע ווערטער האָט מען פֿארשטאַנען, אַז ס׳איז ניט גוט, אַז ס׳איז כּמעט קיין האָפֿענונג ניטאָ, ↰ 203 אויסער דער, וואָס אַזוי וועט זי שוין בלייבן ביז ס׳איז איר באַשערט — די טעג, די וואַכן, חדשים אָדער יאָרן — ווייסט מען גיט.
זי איז געלעגן שטיל, ניט געקרעכצט און בכלל קיין קול גיט אַרוימגעגעגן און בלויז געקוקט אין איין פֿינטל גולמיש־שטאָר און ווי אַ וועקסענער מענטש — צום אַנטקעגן זיך.
ס׳נאָך גוט, זאָגן מיר דאָ, וגאַס זי האָט זוכה געווען צו איר אייגן נעט, צו איר אייגענער שטוב, און צו אַן אייגענעם דאָך אויפֿן קאָפּ, וואָס מ׳האָט זיי אויך זייער לייכט איצט געקאָנט צונעמען און צופּסקעגען לטובת משה מאַשבערס בעלי־חובות. דאָס איז אָבער נישט געשען, ווייל די שטוב, וואָס איז געווען איבערגעשריבן אויף סרולי גאַלס נאָמען האָט דער געריכט געפֿונען פֿאַר אַ געזעצלעכער קניה און אַז סרולי גאַל, דער קונד” האָט די רעכט צו גלייכן ביי דעם, וואָס ער האָט אָרנטלעך דערוואָרבן.
גוט נאָך, זאָגן מיר ווידער, וואָס די שטוב כאָטש איז פֿאַרבליבן אין רשות פֿון משה מאַשבערס משפּחה און וואָס גיטעלע, די פֿריערדיקע באַלעבאָסטע פֿון שטוב, האָט געקאָנט אויסגעהאַלטן ווערן אויך איצט, ווי אַ באַלעבאָסטע; ווייל דאָס איינציקע, וואָס יהודית, גיטעלעס עלטערע טאָכטער, האָט איצט געקאָנט טאָן צו פֿאַרגרינגערן די לאַגע. פֿון איר אומגליקלעכער, קראַנק־ליגנדיקער מוטער, איז געווען דאָס, וואָס זי האָט זיך מיט איר געפֿירט, ווי מיט דער אָנפֿירערין פֿון שטוב, נישט געקוקט דערויף, וואָס יענע, גיטעלע, האָט שוין לחלוטין דערצו ניט געטויגט. זי האָט שטילערהייט גענוג געוויינט, יהודית, יעדערס מאָל, ווען זי האָט באַדאַרפֿט קומען פֿאָר דער קראַנקער גיטעלע און זיך ווענדן צו איר, כּלומרשט, נאָך אַן עצה און איר אַריינזאָגן אין שווייגנדיקן פּנים וועגן דעם, וואָס זי רעכנט יאָ אָדער ניט צו טאָן אין שטוב־ווירטשאַפֿט. און נאָך אַמאָל x נישט געקוקט דערויף, וואָס אַרויסקריגן פֿון גיטעלען אַ מינדסטע מינע אויף יאָ, אָדער ניט, אויף הסכמה אָדער ניט, איז שוין נישט געווען שייך, דאָך האָט יהודית דאָס געהאַלטן פֿאַר איר הוג, און דאָס האָט איר געשאַפֿן די פֿאַרשטעלונג, אַז די מוטער איז נאָך מוטער, און אַז די שטוב פֿירט זיך, ווי זי האָט זיך פֿריער געפֿירט.
אַוודאי איז אויך דאָס געווען אַ זכות... אַוודאי אויך אַ זכות, וואָס לוזי, משה מאַשבערס ברודער, האָט אויסגעפֿילט משה מאַשבערס בקשה, מיט וועלכער ער האָט זיך צו אים געווענדט פֿאַרן געריכט, בעת ער האָט זיך מיט אים אָפּגעזעגנט'און פֿאַר אים זיך אויסגערעדט אין זאַל, ווי מיר געדענקען< און איצט, נאָך דעם, ווי משה מאַשבער איז אַוועק און נאָך דעם, וואָס גאָלד האָט זיך געטראָפֿן דער אומגליק מיט גיטעלען, האָט ער, לוזי, זיין ברודערס בקשה פֿאַרגעדענקט און פֿלעגט אָפֿט זיך ווייזן צו זיינע כני* בית מיט אַ טרייסט.
גוט אויך דאָס. אָבער אויסער אָט די אַלע „גוטסקייטן” איז משד, מאשגערם אייגענע שוין פֿיל דעמאָלט אָפּגעגאַנגען צו גוט...
נו, יאָ; משה מאַשבער — אין תּפֿיסה, גיטעלע — האַלב טויט אין געט, די געשעפֿטן — אָפּגעשלאָסן... בעלי־חובות האָבן שפּעטער אַ ביסל זיך אַפֿילו געפּרואווט זיי צוריק אויפֿשטעלן בשותּפֿות און זיי איבערגעגעבן אין די הענט פֿון מער דערפֿאַרענע און מער פֿאַראינטערעסירטע, אַז יענע זאָלן מיט זיי אָנפֿירן. ס׳האָט זיך אָבער גאָרניט ניט באַקומען. פֿאַרוואָס! — ווייל ווען משה מאַשבערס געשעפֿטן זיינען געבליבן אָן די פֿריערדיקע באַלעבאַטים, אָן אים מיט זיינע איידעמס, האָבן זייערע שטענדיקע קונים און קונדן, וועלכע האָבן זיך פֿיל אָנגעליען און זיינען געבליבן שטיין מיט אַ סך נישט אויסגעצאָלטע חובות — איצט גענומען אויסנוצן משה מאַשבערס אָנזעץ פֿאַר אַ שאנס אויף אַליין אויך אָנזעצן און ניט וועלן צאָלן... שלעכטע קונדן האָבן פּשוט געזאָגטt „ער—ניט, מיר—ניט,. און טוט זיי עפּעס... אַנדערע, מער לייטישערע, זיינען אָפּגעקומען מיט מער לייטישערע תירוצים, אָבער צאָלן האָבן זיי אויך ניט געצאָלט. אַזוי, אַז אויב מע וואָלט זיך געווען וועלן נעמען איינקאַסירן די אַלע חומת, וועלכע משה מאַשבער האָט געהאַט אָפּצומאַנען ביי זיינע קונים און קונדן, וואָלט זיך געפֿאָדערט פֿיל צייט, פֿיל דולעניש, און נאָך לאַנגן הין־און־הער און צו טאָן האָבן מיט די פֿאַרשולדיקטע, וואָלט מען סיי ווי געגליכן ביי גאָרנישט.
אַזוי ווידער, אַז מיט דעם, וואָס מ׳האָט געמאַכט משה מאַשבערן פֿאַר אויס, האָט מען ווייניק וואָס געפּועלט און גאָר ווינציק געוואונען. געפּועלט האָט מען נאָר, וואָס אייניקע בעלי־חובות מיט די זעלבע געשעפֿטן, וואָס ער, האָבן גענומען אַריבערציען זיינע קונים צו זיך, מיט דער האָפֿענונג, אַז דורכן פֿאַרדינען פֿון אָט די קונים וועלן זיי מיט דער צייט אָפּגעווינען דאָס, וואָס זיי האָבן אָנגעוואוירן ביי משה מאַשבער; געפּועלט האָט מען אויך, וואָס די קלענערע בעלי־חובות זיינען געבליבן שטעקן מיט זייערע אָרעמע געלטן שוין אָן שום האָפֿענונג אויף ווען?יט איז צוריק אַרויס מיט זיי... און צום לעצט געפּועלט, אַז יענע בעלי־הלוואות, וואָס קיין געשעפֿטן האָבן זיי ניט און וואָס אָפּצוגעווינען אויף אַזאַ אָדער אַנדער אופֿן ביי די קונדן פֿון משה מאַשבער, ווי אַנדערע, וואָס האָבן יאָ געשעפֿטן איז פֿאַר זיי אוממעגלעך געווען, זיינען געבליבן ביים זעלבן, וואָס די אָרעמע — בלויז מיט די וועקסלען אויף די הענט, און אפֿשר אויך נאָך מיט דער טרייסט, וואָס אַ דאַנק זיי איז משה מאַשבער אין תּפֿיסה פֿאַרזעצט געוואָרן... און נאַ, און דאָס לאָמיר זיי פֿאַרגינען.
און איצט ווידער צו משה מאַשבער.
אַז ער האָט אַריבערגעשפּאַנט די פֿאָרטקע פֿון טורמע־הויף און איז געבראַכט געוואָרן אין קאָנצעלאריע, וואו מ׳האָט אים איבערגעגעבן אין די הענט פֿונעם טורמע־עלצטן, וועלכער האָט אים באַדאַרפֿט אַריינשרייבן אין בוך פֿון די אַרעסטירטע, וועלכע געפֿינען זיך אונטער זיין אויפֿזיכט — האָט מען דאָס אים געטאָן... מ׳האָט אים באַלד אויך אויסגעטאָן די ציווילע קליידער און אים איבערגעטאָן אין אַרעסטאָנטישע און לסוף, שוין אַן איבערגעטוענעם, תאָט מען אים געבראַכט אין איינער אַ טורמע־געביידע פֿאַר קרימינעלע פֿאַרברעכער, און צוקומענדיק צו איינער אַ קאַמער־טיר, האָט מען זי פֿאַר אים אויפֿגעשלאָסן, אים אַריינגעלאָזט און צוריק פֿאַרשלאָסן.
ער איז אַריין, ווי אַלע אַרעסטאָנטן, וואָס קומען אַן אַהין — מיט גאָר־ נישט, אויסער נאָר מיט זיין טלית־ און חפֿילין־זאַק, וואָס דער געזעץ האָט אים דערלויבט מיטצוהאָבן, ווי זאַכן פֿון קולט. ער איז שטיק געבליבן מיטן טלית־ און תּפֿילין־זאַק אויף דער שוועל מיט אַזאַ אויסזען, ווי ער וואָלט געקומען אויף דער שוועל פֿון אַן אומבאַקאַנטער שול, און פֿון גרויס פֿאַרטראָגנקייט האָט ער אויך דאָ אַ ווענד געטאָן די אויגן צום יישטידל, וואו ער וואָלט געזוכט אַ מזוזה אויף אַ קוש טאָן.
אָנשטאָט אָבער אַ מזוזה האָט ער פּלוצלים דערזען פֿאַר זיך איינעם אַ פּאַרשוין, פֿון אַ גרויס רעדל אַרעסטאָנטן אים אַנטקעגנגעקומען, וואָס אַז מ׳האָט אויף יענעם נאָר אַ קוק געטאָן, אַזוי האָט מען געקאָנט ניט נאָר אין מזוזהס פֿאַרגעסן, נאָר אַפֿילו ווי אַזוי מ׳הייסט...
דאָס איז געווען אַ קורצוואוקסיקער, פֿירעקעכיק־געכויעטער קאַטאָרזשאַן, מיט אַ האַלב־געגאָלטן קאָפּ און שטאַרק־געלן פּנים, ווי ביי אַלע אַרעסטאָנטן, פֿון לאַנגן זיצן אָן לופֿט און אין ענגעניש! אויך מיט אַ געפֿאַלדעוועטער, אונטערגעשוירענער באָרד און מיט אַ העסלעך־געגאָלטער אויבערשטער ליפּ, געגאָלט אַזש ביז גלוי.
ס׳איז געווען אויף לאַנג אַ פֿאַרמשפּטער, וואָס גייענדיק מיטן עטאָפּ מיט אַ קאָמפּאַניע אַנדערע אַרעסטאָנטן אַהין, וואוהין מ׳האָט זיי באַשטימט, האָט מען זיי דאָ, אין N־אַ טורמע, פֿאַרהאַלטן אויף אַ צייט, ביז מ׳וועט זיך אין זיי דערמאָנען און זיי ווייטער שיקן.
ער איז אונטערגעקומען צו משה מאַשבער מיט זיין קורצער וואוקס, מיט זיין גרוי־געוואַנטן אַרעסטאָנטן־היטעלע, אָנעם דאַשעק, מיטן קורצן רעקל, קאַזיאַנע געשטעמפּלטע אויף די פּלייצעס, און מיט הויזן פֿון זעלבן שטאָף, ווי דאָס רעקל, און צוגייענדיק נאָענט, גאָר נאָענט צו משה מאַשבערן, האָט ער אָן אַ וואָרט צו זאָגן, ביי אים דעם טלית־זאַק פֿון אונטערן אָרעם א8ירגענומען.
— וואָס איז דאָס? — האָט ער אַ פֿרעג געטאָן.
— געבעט־זאַכן — האָבן זיך ביי משה מאַשבער געוונען אַ פּאָר ניט־ יידישע ווערטער אויף אָפּצוענטפֿערן דעם קאַטאָרזשאַן, ער זאָל וויסן, וואָס ער האַלט אין די הענט און ווי ער דאַרף זיך מיט דעם באַגיין.
— און דאָס — וואָס? — האָט דער קאַטאָרזשאַן גענומען ציען וון טלית־זאַק די ספֿרים, וואָס משה מאַשבער האָט וארן אַוועקגיין !ון דער היים אַהין אַריינגעלייגט.
— אויך דאָס, — האָט משה מאַשבער געענטוערט.
— און דו אַלים, ווער?
— אַ סוחר — האָט ער געשטאַמלט.
— און געלט האָסטו?
— ניין, און דערפֿאַר האָט ער אַהער אָנגעטראון, ווייל ער האָט ניט
— האָט משה מאַשבער, דערזען דעם אַרעסטאָנטן־עולם, וואָס האָט אים אַרומגעשטעלט, אים באַטראַכט און אין מויל געקוקט, געפֿונען ווערטער אויך אוילו פֿאַר אַ האַלב־לייבטן שפּאַס טאָן, מישטיינסגעזאָגט...
דעמאָלט האָט דער, וואָס איז צו אים צום ערשטן צוגעטראָטן און וואָס האָט זיך דערנאָך אַרויסגעוויזן צו זיין דער סטאַראָסטע וון קאַמער, צוגענומען דעם טלית, וואָס משה מאַשבער האָט מיטגעבראַכט. ער האָט לעפּיש, נישט געשיקט און ווי נישט מיט יידישע הענט אים געפּרואווט אָנטאָן און אין אים זיך איינמאָסטען. ער האָט אויך געפּרואווט עפּעס טאָן מיט די תּפֿילין אומבאַהאַלון, און אין דער זעלבער צייט אָבער ואדזיכטיק און מיט עפּעס אַ מין דרך־ארץ, ווי צו זאַכן, וועלכע זיינען אים, ווייזט אויס, געווען אַמאָל באַקענט, און וואָס איצט, איז ער וון זיי אָפּגעודעמדט.
משה מאַשבער איז עטוואָס בלאַס געוואָרן, זעענדיק, וואָס יענער טוט, ער האָט מורא געקראָגן ואר שענדונג פֿון די אַרומשטייענדיקע אַרעסטאָנטן, וואָס אַז זיי האָבן צוגעקוקט זייער חברס מלאכה, האָבן זיי געלאַכט און דאָס געלעכטער האָט זיך וון זייערע אַרעסטאָנטישע שטערנס, פּנימער און מיילער ניט אָפּגעטאָן.
— לאַכט גיט ב — האָט דעמאָלט מיט אַמאָל שטרענג אַ זאָג געטאָן דער עלטסטער, דער סטאַראָסטע, דער, וואָס מיט דער געואלדעוועטער באָרד און מיט דער העסלעך־געגאָלטער אויבער־ליפֿ. — ס׳איז זאַכן פֿון מיין גאָט און זיינעם — האָט ער אַ ווייז געטאָן אויף משה מאַשבער, וועלכער איז געשטאַנען נידערגעשלאָגן פֿונעם אַרום, וון די אַרעסטאָגטישע געלעכטערס און פֿונעם עלצטגס שותּפֿות, אין וועמעס הענט זיין טלית־און־תּפֿילין האָבן אַריינגעטראָפֿן, און וואָס, ווי ער האָט געמיינט, אַז אויך צוליב געלעכטער.
ס׳האָט זיך אַרויסגעוויזן, אַז גיין, אַז ניט צוליב דעם. יענער איז געווען אַ ייד... מאָל דיר, אַ וואָסערער: מיט אַ צינערן אוידינגל אין אויער, מיט אַ גידעריק־ביקישן שטערן, און דערצו נאָך מיט קורצע קלעצל־הענט, וואָס ↰ 207 ער איז גרייט זיי אַלע מאָל לאָזן אין גאַנג, און מ׳האָט געזען, אַז קיין סך מי וואָלט אים ניט געקאָסט, ער זאָל וועמען גיט איז, אויב ס׳5אָדערט זיך, דערוואַרגן ווי אַ קעצל.
„דער נאָוואַראסייער” — האָט מען אים גערופֿן. ער האָט געשטאַמט פֿונעם נישט־לאַנג באַזעצטן נאָוואַראסישן קאָנט, וואו די שפֿע איז גרויס, וואו מע עסט ווייצנס א5ילו אינדערוואָכן, און וואו יידן זיינען פֿאַרגרעבט און רעדן מיט דער שטאַרק־גראָגערנדיקער ר־ר־ריש...
זיין געשיכטע — גאָרנישט קיין געהויבענע. ער האָט זיך „באַשעפֿטיקט,
מיט גנבֿענען פֿערד און פֿאַרקויפֿש אויף ווייטלעכע ידירים. אויב די גנבֿה איז אָפּגעגאַנגען לייכט, איז גוט, און אויב נישט, אויב מ׳האָט זיך קעגנגע-שטעלט, האָט ער זיך נישט אָפּגעשטעלט אויך פֿאַר רציחה, וואָס ס׳האָט מיט אים שוין ניט איין מאָל זיך געמאַכט. דערביי, אַז ער האָט אַמאָל געמוזט אגטלויבן, זיך אויסבאַהאַלטן אין סטעפּ און ליידן הונגער, פֿלעגט ער אָפּשלאָגן אַ „שטיקל, פֿון אַ סטעפֿאווע טשערעדע, דאָס אַוועקלייגן און .עסן רוי... מ׳האָט געשמועסט, אַז ער האָט אויך איצט, זיצנדיק אין טורמע, זיך ניט אָפּגעזאָגט פֿון אַריינצוכאַפּן אַמאָל אַ חלק רוי־פֿלייש, ווען ער פֿלעגט געשיקט ווערן אויפֿן קיך ברענגען עסן פֿאָר דער קאַמער, אָדער אַזוי העלפֿן דעם קוכער.
מיט איינעם וואָרט, אַ געוויסע פֿירמע, וואָס האָט זיך אויסגעהאָדעוועט אַ פֿאַרוואָרלאָזטער יתום ערגעץ אין אַ ווייט־ליגנדיקן פּויערשן ישוב אין נא־ וואַראָסיע. ער האָט לאַנג געדינט פֿאָר אַ שיק־יינגל, אָדער פֿאַר אַ קאָך טרייבער און דערפֿאַר געקראָגן זיין געמיינעם אויסהאַלט און מסתם אויך נישט איבעריק גוט באַהאַנדלט געוואָרן, און דערפֿאַר, ווידער, ווען ער האָט אָנגעטראָפֿן אויף אַ גנבֿים־קאָמפּאַניע, האָט ער פֿאַראייניקט זיין דעראָאַרונג וון קאָנען אַרומגיין אַרום פֿערד און אויך פֿון וויסן דעם סטעפּ צו דער דערפֿאַרונג פֿון אַנדערע „ווייסערס, מיט וועלכע ער איז אַוועק אויפֿן געוויסן גנבֿהשן דרך.
ער געדענקט שוין כּמעט נישט, ווען ס׳איז געשען, ער האָט זיין יוגנט, געשיכטע און קאָפּ אַרויסגעלאָזט, און דאָס איינציקע, וואָס איז אים פֿון איר נאָך פֿאַרבליבן און וואָס האָט אים געבונדן מיט זיין שטאַם, איז געווען דאָס, וואָס אַז ער האָט געהערט, ווי מ׳שעגדט, פֿלעגט ער זיך איינשטעלן און אָפֿט פֿלעגט ער דעם געשענדעטן אונטער זיין שוץ נעמען.
יאָ, משה מאַשבערן איז נאָך אַ גליק געשען, וואָס ער האָט אויף אַזאַ איינעם זיך אָנגעשלאָגן, ווייל ווען ניט וואָלט מען זיך זיכער מיט אים באַגאָנגען, ווי אַלע מאָל מיט אַ ניי־אָנקומענדיקן אין קאַמער — ווען מ׳נעמט אים אַריין אין חברה מיט אַרעסטאָגטישער שפּיל, וואָס באַשטייט 8ון קלעפּ, ↰ 208 טרוקענע און נאַסע, וון וועלכע דער נייער, בפֿרט אַזאַ, ווי משה מאַשבער, וואָלט זיכער מיט קיין גאַנצן אבר ניט אַרויס.
יאָ, אַוודאי אַ גליק, וואָס משה מאַשבערס טלית־ און תּפֿילין־זאַק האָט דערוועקט דרך־ארץ אויך צו אים אַליין ביים עלצטן, ביים סטאַראָסטע, ביי יענעם קאַטאָרזשאַן, וואָס־איז געוואָרן זיין באַשיצער פֿון דער ערשטער מינוט, ווי נאָר ער, משה מאַשבער, האָט די קאַמער־שוועל אַריבערגעשפּאַנט.
אָבער וויי צו דעם גליק, ווען משה מאַשבער האָט זיך בעסער איינגעקוקט און דערזען דעם פּאַרשוין, מיטן צינערנעם אוירינגל, מיטן טעמפּן שטערן און מיט די קורצע קלעצל־הענט, וואָס האָבן אים געמאַכט אויסזען מער מערדער, ווי אַנדערע אַרעסטאָנטן, און וואָס דערפֿאַר טאַקע איז ער, אַפּנים, אַרויסגערוקט געוואָרן אויף אָנפֿירערשאַפֿט: ער האָט באַדאַרפֿט היטן די דיסציפֿלין און שטיין אויף דער וואָך פֿון אַרעסטאָנטישע אינטערעסן, פֿאַר וועלכע ער האָט געקאָנט שטרעקן זיין אייגן לעבן און נישט שאַנעווען דאָס לעבן אויך פֿון אַנדערע, וועלכע האָבן זיך געפֿונען אונטערן אויפֿזיכט פֿון זיין מעסער, וואָס נישט געקוקט אויף אַלערליי פֿאַרבאָטן פֿון טורמע־רעזשים, האָט ער אים באַוויזן אויסבאַהאַלטן און באַשטענדיק האָבן מיט זיך...
ווי צום גליק, ווען משה מאַשבער האָט זיך שפּעטער נעענטער באַקענט. מיט יענעם פּנים און מיט זיין אויבערשטער העסלעך־געגאָלטער, בלוי-ער ליפּ, אויף וועלכער ס׳פֿלעגט זיך אַמאָל באַווייזן אַ גזלנישער שווייס־ טראָפּן, ווען ער איז אַריין אין פֿעס און האָט זיך באַדאַרפֿט מיט עמעצן צערעכענען...
— רבונו־של־עולם — האָט משה מאַשבער, שטילערהייט, אַ זאָג געטאָן גלייך נאָך דעם, ווי ער איז אַרויס פֿונעם אַרעסטאָנטן־רעדל, וואָס האָט אים באַגעגנט אויף דער שוועל, — וואוהין האָסטו מיך עס געבראַכט? און וואו מיך איינגעשטעלט?
ער האָט מורא געהאַט מער צו זאָגן, כּדי ניט צו ציען אויף זיך די אויפֿמערקזאַמקייט פֿון די אַרומיקע. ער האָט דאָס מויל פֿאַרמאַכט און ביי זיך באַשלאָסן, אַז איצט איז ניט די צייט, נאָר שפּעטער, אויפֿדערנאַכט, ווען אַלע וועלן אַנטשלאָפֿן ווערן און ער וועט בלייבן אַליין, וועט ער שוין, ווי ניט ווי, דערענדיקן, וואָס ער האָט איצט ניט דערזאָגט.
און אַזוי איז טאַקע געווען. ער האָט גלייך, נאָכן אַרויסקומען פֿון צווישן אַרעסטאָנטן־רעדל, באַקומען אָנגעוויזן אַן אָרט אויף אַ נאָרע, וואו זיך אָפּלייגן מיט זיין קליין ביסל געפּעק בייטאָג, און וואו ער וועט אויף ביינאַכט אַלע מאָל האָבן זיין געלעגער. ער האָט זיך, ווי ניט ווי, דאָרט באַזעצט, און נאַטירלעך האָט ער געזען זיך האַלטן אין אַ זייט, ווייט אָפּגעזונדערט און אין קיינע אַרעסטאָנטישע עסקים זיך ניט מישן. ער האָט אויך אָנהויב אָוונט באַקומען זיין פּאָרציע עסן, אויסגעטיילט לויט דער נאָרמע, פֿון וועלכן ער ↰ 209 האָט זיך אָפּגעזאָגט מיט אַן אויסרייד, אַז ער איז איצט ניט דערמי און אַז ער טרעט דאָס אָפּ דעם, וואָס באַגערט, אָדער וואָס נויטיגט זיך אין דעמ. דעמאָלט האָט ער גענומען אַרומקוקן זיין געלעגער אויף דער נאָרע, דער גלאַט־אָפּגעפּאָלירטער פֿון לאַנגן געברויך פֿון פֿיל לייפֿער, וואָס האָבן זי אויסגעריבן. ער האָט צו יענער צייט אויך געוואָרפֿן אַן אויג אויף דער פֿאַראשע, וואָס ביז אד׳ער האָט ער זיך אָפּגעהאַלטן פֿון צו קוקן אי אויף איר, אי אויף די, וואָס האָבן, אָן שום בושה, ביי אַ קליינער באַדערפֿעניש, זיך געווענדט צו איר, שוין צוגעוואוינט...
ער האָט לסוף, דערצויגן די צייט, ווען דער אַרעסטאָנטן־עולם האָט זיך גענומען גרייטן צום שלאָפֿן, און ווען אַ קליין קאָניצל, אין איינער אַ וואַנט איינגעמויערט, האָט שוואַך באַלויכטן די קאַמער, ווי אויך די אַרעסטאָנטן, וואָס זייער גרויע קליידונג האָט איצט אין גאַנצן דעם קאָליר אָנגעוואוירן און זייערע אַזוי אויך מאָט־געלע פּנימער האָט זיך איצט איינס פֿון אַנדערן מיט גאָרניט אויסגעטיילט אין טונקל.
און אָט האָט מען זיך באַלייגט. משה מאַשבער האָט איצט, דאָס ערשטע מאָל באַדאַרפֿט זיין טורמע־געלעגער באַנייען. ער האָט דאָס געטאָן. און אָט דעמאָלט, ווען אַלע אַרעסטאָנטן האָבן, נאָך לאַנגן און קורצן מאָסטען־זיך, גענומען איינשלאָפֿן, האָט ער, לסוף, געקראָגן די געגאַרטע שעה זיך צו באַדענקען און זיין לאַגע צו באַזיניקן...
ווער ס׳וואָלט אויף אים דעמאָלט אַ קוק געטאָן, ווי ער איז ביים שוואַכן קאָניצל־שיין, צווישן אַלע איבעריקע אַרעסטאָנטן, געלעגן אויף דער נאָרע, וואָלט אויך געזען, ווי דאָס פּנים איז אים נאַס פֿון טרערן, וועלכע גייען אים נישט פֿון די אויגן, נאָר ווי פֿון ערגעץ אַ טיף־אינערלעכן קוואַל אָן אַ נאָמען...
משה מאַשבער האָט, ליגנדיק אויף דער גלאַט־אָפּגעפּאָלירטער און גלי־' טשיקער נאָרע, אָן שום אונטערגעבעט, נישט באַמערקט ווי ער וויינט, ווי אויך נישט באַמערקט, ווען ער האָט אויפֿגעהערט וויינען און איז, דאַכט זיך, האַלב איינגעשלאָפֿן, און ווי אַזוי פֿאר זיינע אָפֿענע, אָדער אפֿשר שוין צד געמאַכטע אויגן האָט זיך אים שפּעטער, דערנאָך — זע — זיין טאַטע באַוויזן.
...אין אַ קיטל. און אין גאַרטל האָט ער געהאַט אייניקע שופֿרות פֿאַר־ שטעקט, ווי אַ בעל־תוקע אַמאָל, וואָס פֿארגרייט זיך, אַז טאָמער וועלן אים ניט גיין די תקיעות אויף איין שופֿר, זאָל ער האָבן אונטער דער האַנט אַנדערע...
— וואָס איז דאָס, טאַטע? ס׳היינט ראש־השנה? — האָט נןשה מאַשבער פֿאַרוואונדערט אַ פֿרעג געטאָן.
— ניין, מיין זון משר” אַ חרם.
— אויף וועמען?
— טו אַ קוק — האָט דער פֿאָטער געענטפֿערט.
און דאָ האָט משה מאַשבער מיט אַמאָל זיך דערזען עפּעס אין אַ גרויסער שול, וואו אַלע פֿאָלקם־פֿייערלעכקייטן קומען פּאָר, סיי פּריידיקע, און סיי ווען, חלילה, דער היפּוך... זיך אַליין זעט ער שטיין אין אַ זייט, ווי אַ געשטראָפֿטער, פֿאַר וועמען דער פֿאַרזאַמלטער עולם וואָלט אויסגעטיילט אַ באַזונדער אָרט, כּדי דאָס, וואָס דאַרף אים געשען, זאָל קיינעם ניט אָנרירן, גיט שאָטן.
זיין טאַטן מיט נאָך אייניקע אַזוינע חשובע, ווי דער טאַטע, זעט ער שטיין אויפֿן באַלעמער, ווי ערג כל־נדרי, ביי ויל אָנגעצינדענע ליכט און לאָמפּן אין שול... אַ גרויסער עולם איז פֿאַרזאַמלט אין גרויס־ערפֿורכטיקן שווייגן, מיט וועלכן מ׳וואָרט אויף עפּעס אַ פֿאַרשטייענדיקער געשעעניש... די שול, קעפּ און פּנימער פֿון עולם זיינען באַלויכטן פֿון פֿיל ליכט, וואָס קומט אַראָפּ פֿון די הענגלייכטער פֿון דער סטעליע, פֿון ליכט אויפֿן עמוד און ליכט אויפֿן באַלעמער. דער פּרוכת איז פֿאַרנומען, די טירלאַך פֿון אַרון-קודש שטייען אָפֿן און די ספֿר־תורות קוקן און וואַרטן אויך אויף דעם, וואָס אַלע.
און מיט אַמאָל דערהערט זיך אַ קול פֿון אַ שופֿר, וואָס מאַכט אַלעמען אויפֿציטערן, און באַזונדער ציטערט אויף און דערוואַכט ער, משה, וואָס שטייט אַן איינזאַמער, אין אַ זייט אָפּגעזונדערט, און ער דערזעט דעם שופֿר צוגעשטעלט צום מויל ניט פֿון קיין אַנדערן, נאָר פֿון זיין טאַטן, וואָס גיט צו וויסן דער עדה וועגן זיין זון, וועלכן מ׳האָט אַן אָרט אויסגעטיילט.
אַ קללה — דערהערט זיך דערנאָך אַ קול אויסרופֿן — די העכסטע פֿון די קללות, פֿון דער תוכחה, פֿון יהושע נן נון און פֿון אַלע אַנדערע, אוי6ן קאָפּ פֿון דעם, וואָס געפֿינט זיך דאָ אַן אָפּגעזונדערטער און וואָס האָט באַ. טראַטן דעם וועג פֿון אָפּטריניקייט, פֿון שאַנד און פֿעלשונג.
— פֿארשאָלטן זאָל ער זיין! — האָט דאָס קול אויסגערופֿן — אין שטיין און אין גיין, אין שטוב און אין דרויסן, אין שטאָט און אין פֿעלד אאַז״וו, אאַז״וו.
— פֿארשאָלטן — זאָגט נאָך דער גאַנצען עולם שטיל און אָפּגעהיט יעדער וואָרט פֿון שעלטער.
און דאָ הויבט משה מאַשבער אויף די אויגן און ער דערזעט און דערקענט פֿיל פֿון די אָרעמע בעלי־חובות, ביי וועלכע ער האָט זיך אָנגעליען און וואָס פֿלעגן די לעצטע צייט, זיין קאָנטאָר באַלאַגערן און זיך צו אים ווענדן מיט תחנונים, און וואָס דאָס לעצטע מאָל, ווען מ׳איז אים שטאַרק צוגעטראָטן, האָט ער זיך דורך אַ הינטר־טיר אויסגעדרייט, איז אַוועק אַהיים און דער עולם האָט אים נאָכגעיאָגט און האָט אין זיין עס־צימער פֿיל געלין*־ ↰ 211 רעמט און דערנאָך האָט געמוזט פֿארלאָזן דאָס צימער, פֿון אַ גויישער האַנט אַרויסגעטריבן.
— יא — האָט משה מאַשבער, שטייענדיק ביי דער זייט'אָפּגעזונדערט, גענומען אויף זיך די קללה, אונטער וועלכער ער איז איצט געשטאַנען, ווי אונטער אַ האגל, געבויגן, פֿארשעמט און געשטראָפֿט אי פֿון גאַנצן עולם און אויך 6ון זיין טאַטן, וואָס שטייט אויפֿן באַלעמער צווישן אַזוינע ווי ער, און מוז מיט די אייגענע ליפּן די אַלגעמייגע שעלטונג אונטערהאַלטן און נאָכזאָגן — ווי צום בזיון. משה מאַשבער נעמט אויף זיך דאָס אַלץ, באַרעכטיקט און בעט דעם טויט אויף זיך...
און מיט אַמאָל פֿארשווינדט דאָס בילד * די שול, דער עמוד, דער באַלע־
מער און דער גאַנצער עולם, וואָס האָט זיך דאָרט פֿאתאמלט, און ס׳בלייבן נאָר ער און זיין טאַטע, איינע אַליין, איינער לעבן אַנדערן, און דער טאַטע (פֿאָרט אַ טאַטע), קומט אים אַנטקעגן מיט דעם, מיט וואָס מ׳קאָן נאָר אָנט־ קעגנקומען אַן איינעם, וואָס איז גרייט אויף וואָס ער, משה, איז — אויף אַלץ, ער קומט צו אים צו, אַלץ אין זעלבן קיטל אָנגעטאָן, און ער באַווייזט אים די גרויס, די ברייט פֿון קיטל, אַז ער איז געניגנד, הייסט עס, אַז אויך ער, משה, זאָל זיך אין אים איינהילן און מיטגענומען ווערן אַהין, פֿון וואַנען דער טאַטע איז אַהערגעקומען — אַ שוכן עפֿר פֿון יענער וועלט... משה מאַשבער איז שוין גרייט באַלד צוצופֿאלן צום פֿאָטער און זיך לאָזן אַהין, וואו דער פֿאָטער באַגערט אים מיטצונעמען...
אָבער דאָ טוט ער זיך אַ כאַפּ אויף און דערזעט זיך ליגן ביינאַכט, ביי דער שוואַכער קאָניצל־שיין, אויף דער נאָרע;ביי דער זייט פֿון גרוי־געקליידטע אַרעסטאָנטן אין אָנטאָן, וואָס האָבן זייערע אַרעסטאָנטישע שינעלן איבער זייערע קעפּ אַריבערגעצויגן. און אַזוי ווי ער האָט ביי זיך אָקאָרשט געפּועלט צו מאַכן אַ שפּאַן פֿון איין וועלט אין דער צווייטער, אַרט אים שוין דערום ניט דער צוריק־קער אַהער, צו דער האַרבער ווירקלעכקייט, וועלכע ער האָט איצט דערזען ביי דער שוואָבער קאָניצל־שיין.
ער איז נאָכן דערוואַכן לאַנג ליגן געבליבן מיט אפֿענע אויגן. ס׳איז נאָך געווען פֿרי, נישט שפּעטער, ווי האַלבע נאַכט, און משה נאַאשבער האָט זיך אין האַלבן דרעמל דעמאָלט, איבערגעטראָגן אין שטאָט, וואו ס׳האָט אים .געדאַכט, אַז ער שטייט און הערט זיך איין, וואָס מ׳רעדט צווישן באַזונדערע רעדלעך אין מאַרק, וואו אייניקע באַדויערן אים און אַנדערע, פֿארקערט, טענהן, אַז ער האָט פֿאַרדינט, אַז ס׳איז רעכט אַזוי און אַ מיצווה אויף אים.
ער האָט דערנאָך געדאַנקלעך זיך דערקליבן צו זיך אַהיים, וואו ס׳האָט אים ווידער געדאַכט, אַז ער כלאַנקעט צוערשט אום אין זיין פּוסטלעך־ביינאַכטיקן הויף, ווי אַן אומבאַקאַנטער, קומט אונטער די טירן און האָט ↰ 212 ניט דעם מוט זיינע אייגענע שוועלן אַריבערטרעטן? דערנאָך, אַז ער באַשליסט זיך און קומט לסוף אין שטוב אַריין, דאַכט אים ווידער, אַז ער שפֿאגט אום, ווי לגנבֿה, מיט שטילע טריט פֿון צימער צו צימער... צוערשט קוקט ער זיך איין אין די אייניקלעך, ווי זיי שלאָפֿן; דערנאָך קומט ער אין זיין טאָכטער יהודיתעס צימער און זעט, אַז זי שלאָפֿט ניט און אַז די קישן איז איר נאַס פֿון טרערן, וואָס הערן ניט אויף שטיל אַראָפּרינען און קאַפּען, און לסוף, אַז ער קומט אַריין צו זיך אין צימער, זעט ער, ווי זיין בעט איז פֿאַרבעט און קיינער פֿאַרנעמט עס ניט, און אין אַנטקעגנאיבערדיקן ליגט גיטעלע, זיין.ווייב, אָבער זע — עפּעס משונה, נישט זי שלאָפֿט, נישט זי וואַכט, נאָר קוקט מיט גלעזערנע אויגן אין איין פּונקט פֿאַרגליווערט אוו דערוועקט ,עפּעס, אַ פּחד מיט איר פֿאַרגליווערטקייט. ער דערשרעקט זיך און באַלד איז אים גרייט אַ געשריי פֿון גאָרגל אַרויסקומען, ווי גלייך ער וואָלט באמת זיין אינדערהיים און וואָלט ווירקלעך דערזען גיטעלען עפּעס פֿאַראומגליקט. ער האָט זי דערזען אַזוי נאָענט, אַזוי וואַר, אַז ווי ער האָט ניט געוואוסט, וואָס אין זיין היים איז היינט פֿאָרגעקומען נאָך דעם, ווי ער האָט זיך שוין פֿון געריכט ניט אומגעקערט, האָט ער דאָך דערפֿילט, אַז עפּעס ענלעבעס צו דעם, וואָס ער זעט איצט, האָט געוויס דאָרט געטראָפֿן און ס׳האָט זיך אים ווידער געוואָלט פֿון גאָרגל 'א געשריי אַרויסלאָזן, ווי ווען מ׳רופֿט צו הילף אין אַן עת־צרה.
אָבער דאָ האָט ער זיך ווידער אַ כאַפּ געטאָן און זיך דערמאָנט, וואו ער געפֿינט זיך־ אַז ניט אינדערהייט, אַז ווייט פֿון שטאָט, אין טורמע, ביינאַכט, צוזאַמען מיט אַרעסטאָנטן אויף דער גלאַט־אָפּגעפּאָלירטער גליטשיקער נאָרע
— און אַז וואָס וועט אים העלפֿן דאָס שרייען...
ער האָט שוין אַזוי, די גאַנצע נאַכט ליגנדיק, מיט קיין אויג ניט צוגעמאַכט, און פֿאַרטאָג, ווען אַלע אַרעסטאָנטן זיינען נאָך געשלאָפֿן און ווען דער שוואָבער אָנהויב טאָג האָט דורכן הויכן פֿאַרגראַטעטן פֿענצטער מיט די ערשטע סימנים בלאַסקייט אַריינגעקוקט, האָט מען געקאָנט זען, ווי משה מאַשבער איז, $ין טלית און תּפֿילין אָנגעטאָן, מיטן פּנים צום פֿענצטער געווענדט געשטאַנען. דער טלית איבערן קאָפּ האָט געמאַכט אָנזען זיין שאַרף־קאָנטיקן „של־ראש” ווי עפּעס אַ מין משונהדיקע שישקע. ער איז געשטאַנען די גאַנצע צייט פֿון דאַווענען, ווי בעת אַ לאַנגער שמונה־עשרה — רואיק, שטיל און מיט קיין אבר ניט גערירט. און ווען איינער אַן אַרעסטאָנט, וואָס האָט זיך גראָד דעמאָלט אין שלאָף דורכגעוואָרפֿן, האָט אויפֿגעהויבן די אויגן און געוואָלט זען, ווי שפּעט ס׳איז, און האָט דערזען משה מאַשבערן אין זיין פֿרימאָרגנדיקן פֿרעמד־יידישלעכן פֿח, אַזוי האָט ער זיך מיט אַמאָל ווילד דערשראָקן, נישט וויסנדיק, וואָס ער זעט פֿאַר זיך, צו אַ לעבע־ ↰ 213 דיקן מענטשן, צי אפֿשר אַ געשפֿענסט, וואָס האָט ניט באַוויזן אין שלאָף און אין חלום אים פֿאַרשווינדן.
און שוין. און דאָ לאָזן מיר איבער משה מאַשבערן אין טורמע אויף אַ צייט, ביז מיר וועלן אים שפּעטער צוריק אַהיימברענגען אַן אונטערגערי-סענעם און שוין כּמעט נישט ער.
— ווייל יאָ — פֿאַרלויפֿן מיר דאָ אויף פֿריער — כאָטש אַ דאַנק געווייסע השתּדלותן פֿון זיינע אייגענע און אויך אַפֿילו פֿון זיינע בייזע בעל,־ חומת,וועלכע האָבן, סוף־כּל־סוף, זיך אַרומגעקוקט און זיך דערמאָנט וואָס זיי האָבן דאָ אָפּגעטאָן און וועמען זיי האָבן אין וואָסערע הענט איבערגעגעבן:
— כאָטש, זאָגן מיר, אַ דאַנק אָט די השתּדלותן האָט מען זיך דערשלאָגן ביי וועמען מען דאַרף, מ׳זאָל אים, משהן, אויסטיילן צום בעסערן פֿון אָנרעדע אַרעסטאָנטן און מ׳זאָל אים פֿאַרגרינגערן כאָטש דערמיט, למשל, וואָס מ׳זאָל אים נישט נעמען אויף שוואַרץ־אַרבעט אין שטאָט ווי אַלע אַנדערע, כּדי מ׳זאָל אים ניט זען אין בזיון און אין די אַרעסטאָנטישע קליידער; כאָטש מ׳האָט אויך געפּועלט, מ׳זאָל אים צולאָזן שבת־יום־טוב די געהעריקע יידישע שפּייז, ווי דער דין און מינהג פֿאָדערט; כאָטש מ׳האָט אויך ווידער געפּועלט, אַז ווען מ׳האָט דערהערט, אַז ער איז קראַנק געוואָרן — צי פֿון צער, צי פֿון טורמע־רעזשים — מ׳זאָל אים גלייך איבערפֿירן אין טורמע-שפֿיטאַל, וואו ער וועט זיך געפֿינען אויף בעסערע דערנערונג און אונטערן אויפֿזיכט פֿון אַ דאָקטער, וועלכער וועט באַקומען גוט באַצאָלט פֿאַר גוטער באַציאונג — כאָטש דאָס אַלץ האָט מען געפּועלט, דאָך אָבער האָט דאָס ניט געניגט, מ׳זאָל אים זיין בראָך צוריק גאַנץ מאַכן און אַז ער זאָל אַליין שוין ניט האָבן ביי זיך געפּועלט, אַז בעסער איז אים זיך איבערפֿעקלען אַהין, וואו דער פֿאָטער האָט אים פֿאָרגעלייגט, איידער צו בלייבן דאָ, נאָך אַלעם דעם, וואָס אים האָט לעצטנס געטראָפֿן.
V
לודס וואָג אין וואַקלונג
צוליב דערציילערישע טעמים קערן מיר זיך אום אַ וויילע אויף צוריק.
אַז לוזי איז אָפּגערופֿן געוואָרן, ווי מיר געדענקען, פֿון ר׳ דודיס הויז אין יענעם געוויסן אויפֿדערנאַכט צו זיין ברודער משה מאַשבער, וואו ער האָט זיין מסוכן קראַנקע טאָכטער מבקר־חולה געווען — איז נאָך דעם, ווי ער איז אַהיים געקומען און ס׳האָט זיך אים אַביסל אויסגענומען דער צער, וואָס ער האָט געהאַט אי אַליין פֿון דער קראַנקער, אי פֿון זיין ברודער משה, ווי אויך פֿון אַלע זיינע בני־בית — האָט ער ווידער דעמאָלט גענומען אויפֿן זינען ר׳ דודין מיט אַלעם דעם, וואָס איז אין יענעם אָוונט ביי יענעם אין שטוב אים געשען.
ער האָט זיך פֿאָרגעשטעלט ר׳ דודין, מיט אַלע זיינע ווייס־זויבערע הערעלעך אין באָרד, מיט זיינע קלוגלעכע, אַ ביסל צוגעזשמורעטע, אויגן, וואָס דרינגען אַריין אינעם צווייטן, נעמען אים דורך און ווילן אים צו זיך און צו זיין ווילן געהאָרכזאַם מאַכן, ער האָט דערפֿילט אין דעם, צו וועמען יענער בליק האָט געקערט, אי אַ גוואַלדיקן בן־תּורה, אי אָבער אין דער אַרומרינגלונג און געשטיצט פֿון אַזוינע לייט, ווי אַ יונה דער שענקער, וועמען לוזי האָט אין יענעם אויפֿדעתאַכט אין ר׳ דודיס נאָענטקייט גוט באַמערקט, זיין ראָל און וועזן באַנומען, און באַזונדערס — זיינע הענט, וואָס זיינען אים באַשטענדיק פֿאַרלייגט אויף אַרונטער...
ער האָט דערפֿילט אין ר׳ דודין איינעם פֿון די, פֿון וועלכע ער האָט לאַנג זיך אָפּגעקערעוועט מיט פֿאַרדראָס, דערפֿאַר, ווייל ער האָט דערזען, ווי זיי האָבן זיך באַרוט און זאַט באַזעצט אינעם אויבנאָן פֿון וואָגן, אין וועלכן דאָס גרויסע פֿאָלק איז איינגעשפּאַנט * ווי זיי שמאָטשקען מיט די ליפּן פֿון אָנטרייבערישער הנאה, און אין גרויס־אָנפֿירערישער זעלבסטצופֿרידנקייט גיכן זיי זיך קיין מאָל ניט די מי צו כאַפּן אַ קוק אויף די, וואָס ציען, גייען און האַלטן אויס דעם שפּאַן, צי זיינען זיי בכּוח דאָס צו טאָן...
ער האָט געזען אין אים איינעם פֿון די, וואָס פֿאַרגעסן וואָס פֿאַר אַ מאָס משא דאָרף געגעבן ווערן דער שלעפּ־קראַפֿט, לויט אירע כּוחות, ווייל אויב מער און אַריבער דער מאָס, האַלט מען ניט אויס, ברעכט מען זיך איין
און מ׳פֿאַלט ;אַנידערז איינער פֿון די, וואָס האַלטן פֿון יקוב הדין את התר, דאָס מיינט, אַז דער געזעץ איז הייליק נאָר דערפֿאַר, ווייל ער איז געזעץ און נישט דערפֿאַר, ווייל ער ברענגט נוצן, און דערפֿאַר משפּטן זיי ניט דעם מענטשן לויט די אומשטענדן, וואָס האָבן אים געבראַכט צו דעם אָדער צו אַן אַנדער טאַט.
ווי אָט, ווי מיכל בוקיער, וועמען אַזאַ, ווי ר׳ דודי וואָלט דאָך לויט אַלע געזעצן, באַדאַרפֿט, פֿאַר אַלעמען, מיטפֿילן, פֿאַרשטיין און גיט אַרויס גלייך מיט דער רוט און נישט דן זיין צום שלעכטן דעם, אין וועמענס לאַגע מ׳איז ניט געווען, און מ׳ווייסט ניט, ווי וואָלט מען זיך אַליין באַגאַנגען און אויפֿגעפֿירט אויף יענעמס אָרט, אין יענעמס אומשטענדן. אַזאַ ווי ר׳ דודי, וואָלט דאָס, געוויס, געמעגט געדענקען, אַז ישראל אף על פֿי שהטא, ישראל הוא, ד״ה אַז אַפֿילו אַ זינד־מענטש גלייכט דאָך מענטש, און אַז איידער מ׳גייט באַשטראָפֿן, דאַרף מען אַפֿריער אויפֿקלערן די סיבות פֿון דער שולד, און ניט גלייך אָפּשטויסן, און אָפּזאָגן דאָס לעבן אויף דער און אויף יענער וועלט.
אָט אַזוי האָט געטראַכט לוזי סיי דעמאָלט, אין יענעם אויפֿדערנאַכט, וועגן וועלכן מיר דערציילן דאָ, סיי אויך יעדעס מאָל דערנאָך, ווען אָט דער געדאַנק וועגן דער מעשה מיכל איז אים אויפֿגעקומען, און יעדעס מאָל אין דער באַגלייטונג פֿון ר׳ דודיס קליין און גרוי געשטאַלטל, וואָס האָט זיך אים פֿון די אויגן גיט אָפּגעטאָן, גלייך ס׳וואָלט געשטאַנען און געוואַרט, אַז ער, לוזי, וואָס האָט מיט אים דעם שטרייט וועגן מיכלען אָנגעהויבן, זאָל דעם זעלבן מיט אים ווייטער פֿאַרזעצן, גיט האַלטנדיק אים פֿאַר געענדיקט.
דערצו נאָך האָט שפּעטער אַ שטיקל צייט געטראָפֿן אַ זאַך, וואָס האָט לחין נאָך מער אויפֿגערודערט און אויפֿגעבראַכט — און ווידער טאַקע מיטן זעלבן מיכל, וואָס איז פּלוצים פֿאַרשלאָפֿט געוואָרן, און סרולי האָט אים איין מאָל, אין מיטן אַ בייטאָג, שוין אַ קראַנקן, צו לוזין אין שטוב אַריינגעבראַכט.
וואָס הייסט?
אָט: ס׳האָט זיך איין מאָל אין מיטן בייטאָג די טיר צו לולין אין שטוב געעפֿנט און אויף דער שוועל האָבן זיך צוויי מענטשן באַוויזן: צוערשט סרולי, און הינטער אים, אַ צווייטער, וועלכן סרולי האָט פֿאַר אַ האַנט געפֿירט און ווי אַ נישט־גערן־גייענדיקן נאָך זיך נאָכגעצויגן.
דאָס איז געווען מיכל בוקיער, וואָס זיין רעכטער האַלבער קערפּער האָט זיך אים עפּעס אימפּעטיק פֿאָרויס גערוקט, און דער צווייטער, דער לינקער, האָט ווי אַ פֿרעמד געדונגענער, זיך אים שווער נאָכגעשלעפּט. ער האָט, אַריינקומענדיק נאָך סרולין, זיך געטרייסלט און עפּעס געליימטלעך אונ-טערגעטענצלט, און דערביי האָט זיין האַלב פּנים, דאָס רעכטע, שטראַלנדיק- ↰ 216 פֿריילעך אויסגעזען און המעוואַטע־זיס געשמייכלט, און די צווייטע ד״אלב־ טויט, הילצערן און פֿאַרגליווערט.
און אָט אַזאַ האָט אים סרולי, צו לוזיס טיש און צו ואר זיין נאָענטקייט צוגעפֿירט, ווי אים פֿאָרגעשטעלט און אַ זאָג געטאָן דערביי:
— אָט וואָס מען האָט פֿון אים געמאַכטו
— ווער? וואָס? — האָט לוזי וון אומגעריכטקייט אַ פֿרעג געטאָן מיט וואונדער.
— די פֿיינע שטאָט, און די געוויסע באַלמעלאָכעס מיט זייער גרויס קענטעניש אין דעם פֿאַך.
— האי לחי... שלום... — האָט מיכל, שמייכלענדיק מיט זיין איין העלפֿט פּנים, פּלוצלים זיין רעכטע, לעבעדיקע האַנט צו לוזין אויסגעשטרעקט און מער האָט ער ניט געהאַט און ניט געקאָנט, ווי נאָר דאָס איינע וואָרט „שלום” — אַרויסברענגען.
לוזי האָט, קוקנדיק אויף אים, זיך דערפֿילט ווי געענגט און זיך אויך געשראָקן. ער האָט זיך אויפֿגעהויבן וון בענקל, אויף וועלכן ער איז געזעסן, און שוין נאָר ווי פֿרן יוצא וועגן מיכלען דעם צוריק־שלום אָפּגעגעבן; און זעענדיק, אַז ביי אים אַליין, וועגן אים אַליין, עפּעס געוואויר ווערן און זיך דערוויסן איז שוין אַרויסגעוואָרפֿן און ניט שייך, האָט ער דערום באַלד זיין בליק וון אים אָפּגעקערעוועט, און גלייך, ווי יענער וואָלט גאָרניט געווען דערביי און ווי ניט וועגן אים, מיכלען, וואָלטן די רייד געגאַנגען, האָט ער זיך צו סרולין געווענדט און ביי יענעם זיך גענומען דערפֿרעגן:
— וואָס הייסט? וואָס איז געשען?
אויך סרולי האָט קיין גענויע דערקלערונג ניט געקאָנט געבן און מער קלאָרער צו ענטוערן נישט געוואוסט, ווי נאָר דאָס, אַז מיכל איז, ווי לוזי זעט, שוין אויס מיכל: אַז ער איז אי קערפּערלעך געבראָכן, אי אַ גייסטיקער קאַליקע, און אַז אָקאָרשט נאָר וואָס האָט ער אים באַגעגנט, געוירט וון זיין וויינענדיק ווייב, ווען יענע איז מיט אים איבער די הייזער וון זיינע אַמאָליקע באַלעבאַטים אומגעגאַנגען, אים צו באַווייזן און אויף אים רחמנות צו דערוועקן...
— און באַן* ווייסט ער — האָט דאָ סרולי צוגעגעבן — אַז דאָס האָט ער צו פֿאַרדאַנקען דעם שטרייט מיט דער שטאָט, וואָס האָט אים, צו זיין איצ־ טיקער לאַגע געבראַכט און וואָס, זיכער, וועט אים נאָך ווייטער מער ברענגען... ער מיינט, אַז ער וועט שוין לאַנג גיט ציען, מיכל.
ווירקלעך, סרולי האָט דאָ, וואָס געהער מיכלס קרענק, רעכט געהאַט, און אָט ווי אַזוי ס׳איז וארגעקומען:
נאָך דעם, ווי ביי מיכלען, זיינען די קינדער אַוועקגעשטאָרבן; נאָך דעם, ווי מ׳האָט אים דאָס חדר אַוועקגענומען, לאָזנדיק אים אָן גאָרנישט ↰ 217 און נאָר מיט אַן אונטערגעריסענעם נאָמען, ווי אַזאַ, וועמען מע קאָן שוין גאָרנישט ניט פֿאַרטרויען, אַפֿילו ניט קיין שטעלע וון אַן אָרעמען אונטערשמש אין אַ מינדסט אָרעם שולכל, אויף וועלכער ער האָט זיך געבעטן און האָט באַקומען אָפּגעזאָגט — איז מיכלען מער ניט געבליבן, ווי צוערשט באַרגן, לייען, וואו נאָר ס׳האָט זיך געלאָזט, אויף הונגעריקן אויסהאַלט פֿאַר ווייג און קינדער? און דערנאָך, אַז אַלע ערטער, אוואו ווייטער צו נעמען האָבן זיך אים אויסגענומען, און די הרובע ניט געהייצט, דער אויוון אויך נישט, ווייל קאָכן, באַקן איז שוין ניט געווען וואָס און מיטוואָס — איז ווידער דאָס לעצטע איינציקע, וואָס איז אים געבליבן, געווען דאָס, וואָס ער האָט, וואו ניט וואו, ביי אַ קלייטניק אָדער ביי אַ שכן, געקראָגן אַ שפּאָר פֿיסל נאַפֿט אויף דעם דרייער לאָמפּ אָנצוצינדן, כּדי, אַז ווען אַלע זיינע שטוב־אייגענע וועלן, נישט געגעסענע און נישט געטרונקענע, ווי ער אַליין, אויף די קאַלטע געלעגערס אויף נאַכט זיך אַוועקלייגן — זאָל ער, מיכל, ביים לאָמפּ בלייבן זיצן און פֿאַרזעצן מיט גרויס פֿלייס און איבערגעגעבנקייט דאָס, וואָס ער האָט פֿון לאַנג שוין אָנגעהויבן אַ זיין ספֿר צו שרייבן, יענעם, וואו ער האָט זיך הויך און שאַרף געהאַט צו קריגן מיטן רמב״ם, אים זיינע דעות אָפּפֿרעגן, און ווי ער האָט געהאָפֿט, אַז פֿון דער אַרויסגעקראָגענער, ניי־אויפֿגעדעקטער דעה וועט זיך אַ גרויסע שיין באַווייזן, וועלכע וועט פֿיל אויגן פֿון פֿאַרבלענדעניש באַ8רייען.
איז אָט, ווי מיכל איז דעמאָלט, אין איינעם אַן אויפֿדערנאַכט ביי זיין לעמפּל געזעסן, שטאַרק פֿאַרטיפֿט אין אַ שווער־פֿאַרדרייטן רמכ״ם־ענין און משכּיל, מושכל און שכל׳1 וועלכער איז אַפֿילו פֿאַר אַ מענטשן מיט אַ לויטערן קאָפּ אויך שווער דורכצוקריכן, אי מחמת דער שאַרפֿקייט פֿונעם ענין און אי אויך מחמת דער שטאַרק געקירצטער און אומפֿאַרשטענדלעכער שפּראַך, אויף וועלכער יענער ענין ווערט דערלאַנגט און אויסגעלייגט אַ און בפֿרט נאָך פֿאַר אַזאַ, ווי אַ מיכל, וואָס איז געווען גוואַלדיק אויסגעמאָרעט !ון פֿיל דאגות און דערצו נאָך פֿון גאָר ווייניק שפּייז, וועלכע ער האָט די לעצטע צייט געקראָגן — איז אָט, ווי ער איז פֿאַרטיפֿט געווען, אַזוי האָט אים פּלוצ־ לים, דער געדאַנק, ביי וועלכן ער האָט געהאַלטן, מיט אַ טראָסק זיך צע-שפּאַלטן, גלייך עפּעס אַ גלעזערנע כלי וואָלט אים מיט אַמאָל אין מוח אויפֿגעפּלאַצט... ס׳איז אים מיט אַמאָל אי עפּעס גוואַלדיק ליכטיק, אי שטאַרק פֿינצטער געוואָרן. ער האָט אויך מיטאַמאָל איין האַלבן קערפּער אוי8גע-הערט פֿילן... ס׳האָט אים פֿון יענער זייט מויל די סלינע אַ גיי געטאָן, און ווען דאָס ווייב, אָדער אַן אַנדערער ווער, וואָלט זיך דעמאָלט אויפֿגעכאַפּט
1 מ?&פֿיל — דער וואָס דענקט. מוע!כל — דאָס, וועגן וואָס מ׳דענקט, ע!כל — אַליין דאָס דענקען.
און אויף אים אַ קוק געגעבן, אַזוי וואָלט מען געזען, ווי נאָך דעם- ווי די סלינע איז אים איבערגעגאַנגען, איז ער אויף זיין אָרט אַן אויסגעלאָשענער זיצן געבליבן אַ איין העלפֿט פּנים האָט אים אויפֿגעלעבט און גולמיש־זיסלעך געשמייכלט, און די צווייטע העלפֿט — טויט, אָפּגעשטאָרבן און ווי אַ קאַלט־ פֿאַרשטאָרטע רעטעניש. און ווייטער, ווען ער, מיכל, וואָלט זיך דעמאָלט אַליין, אָדער מיט דער הילף פֿון עמעצן אַן אַנדערן, פֿון זיין אָרט אויפֿגעהויבן, אַזוי וואָלט מען אים דערזען שוין אַ פֿאַרטיקן און מיט אַלע יענע קרענקלעכע סימנים באַשאָנקען, מיט וועלכע מיר האָבן אים נאָר וואָס, מיט סרולין צו לוזין אין שטוב אַריינגייענדיק, געטראָפֿן.
— וויי — האָט לוזי, ווי נאָר ער האָט אַרויסבאַקומען די ערשטע ידיעה פֿון סרולין וועגן מיכלען, אַ זאָג געטאָן, און האָט, זיך אויסדרייענדיק, מיט מיטלייד אַ קוק געטאָן אויף יענעם.
— וויי צו וועמען — האָט סרולי אַ פֿרעג געטאָן, קוקנדיק אויף לוזין אי צופֿרידן פֿון דעם געהערטן, אי אויך מיט עטוואָס שפּאָט, וועלכער האָט באַטייט, אַז דאָס, צו וואָס לוזי האָט זיך אַזוי שפּעט דערטראַכט, איז שוין לאַנג, לאַנג צייט געווען דערצו צו קומען.
— וויי צו די, וועלכע סרולי האָט אָקאָרשט דערמאָנט און ביים נאָמען אַפּערופֿן — האָט לוזי געענטפֿערט.
— מהיכי־תיתי — האָט סרולי קורץ און קאַלט אַ זאָג געטאָן, ווי ניט וועלנדיק זיך לענגער פֿאַרהאַלטן, און ער האָט באַלד גענומען מער גענוי דערציילן פֿון מיכלען: פֿון ווי לאַנג ס׳איז אים די זאַך געשען, און ווי אַזוי ער האָט היינט צופֿעליק אין שטאָט אויף מיכלס ווייב צוזאַמען מיט מיכלען זיך אָנגעשלאָגן, ווי זי האָט אים פֿאַר אַ האַנט געפֿירט און, פֿירנדיק, געוויינט, און ווי אַזוי ער, סרולי, האָט איר די הענט איבערגענומען, בלייבנדיק אַליין מיט מיכלען, און ווי ער האָט מיט אים גענומען איבער באַקאַנטע און אומ* באַקאַנטע הייזער אומצוגיין און פֿאַר אים זאַמלען, קלויבן, וואָס ס׳לאָזט זיך.
דערביי, דאָס דערציילנדיק, האָט סרולי אויף מיכלען, וועלכער איז דער*
כיי געשטאַנען, קיין מינדסטע אַכט ניט געלייגט, גלייך יענער הערט ניט, אָדער איז ניט פֿעאיק צו באַנעמען דאָס געהערטע.
ווייל ווירקלעך x די גאַנצע צייט, זינט מיכל איז אַהער אין שטוב אַריין, זינט ער האָט לוזין דעם געוויסן „שלום” אָפּגעשטעקט, ביז איצט, ווען סרולי האָט וועגן אים דעם קראַנקךבאריכט אָפּגעגעבן — איז ער געשטאַנען, ווי אַ פֿרעמדער, אַ זייטיקער, גלייך ניט אים מיינט מען, און די גאַנצע צייט האָט ער שטיל נאָר אונטערגעטענצלט און אויף זיין רעכטן האַלבן פּנים האָט אים פֿון רעכטן אויג נאָר דער גולמישער שמייכל אַראָפּגעטריפֿט.
לוזי האָט, פֿאַרשטענדלעך, נאָך דעם ווי ער האָט אַלץ אויסגעהערט פֿון סרולין, געטאָן וואָס מ׳טוט אין אַזוינע פֿאַלן: געגעבן און זיך אונטערגזך גומען, אַז פֿון היינט און ווייטער זאָל ער יענעם פֿון אויג ניט אַרויסלאָזן.
שפּעטער אגיסל האָט סרולי מיכלען פֿאַר דער זעלבער האַנט, פֿאַר וועלכער ער האָט אים מיטגעצויגן, אַריינקומענדיק צו לוזין, איצט ווידער אָנגענומען און אים אַרויסגעפֿירט פֿון דאָרט.
אגכ: סרולי האָט שוין נאָך דעם איצטיקן מאָל ברענגען מיכלען צו לוזין אין שטוב, פֿיל אַנדערע מאָלן אויך אין אַנדערע הייזער אים געבראַכט.
מ׳וואָלט געקאָנט מיינען, זעענדיק, ווי אַזוי סרולי ש3אגט מיט אים פֿון הויז צו הויז, פֿון שוועל צו שוועל, האַלט אים אונטער, ריכט אים אויס זיינע קליידער, וועלכע מיכל האָט מחמת זיין קרענק אָפֿט ניט פֿאַרשטאַנען צו האַלטן אין אָרדענונג — אַז אָדער ער איז אַ שטאַרק נאָענטער קרוב מיכלס, אַ ברודער, אָדער אַן אַנדער אייגענער, און אויב ניט קיין אייגענער, איז האָט ער זיך דאָס פֿאַר אַ פּרנסה געמאַכט — יענעם איבער די הייזער אַרומצופֿירן. אָבער גיין, סרולי האָט דאָס געטאָן גיט פֿון קרובהשאַפֿט, ווי אויך אַוודאי נישט צוליב פּרנסה, ווי גאָר, ווייזט אויס, צוליב דעם, ער זאָל אויסנוצן די מיכל־געלעגנהייט, כּדי ווען ניט ווען, צו קאָנען האָבן אַ געוויסן געשפּרעך מיט לוזין, אויף וועלכן ער האָט שוין לאַנג געוואַרט.
יאָ, און אין גיכן האָט זיך אים אָט די געלעגנהייט געמאַכט.
ער האָט שפּעטער אַ שטיקל צייט, ווען עהאָיז איין מאָל אַהיים געקומען פֿון שטאָט מיט מיכלען איבער די הייזער אומצוגיין — .דערציילט, אַז, פֿאַרבייגייענדיק אין יענעם טאָג דורך ר׳ דודיס שטוב, האָט מיכל פּלוצים זיך פֿאַרהאַלטן און בשום אופֿן ניט געוואָלט אָפּטרעטן פֿון דאָרט — וואָס דאָס האָט באַטייט, אַז זיין באַגער איז, אַז ער, סרולי, זאָל אים, אָן שום תירוץ, אַהין אַריינפֿירן. צו קיינע אַנדערע הייזער פֿון זיינע פֿריערדיקע באַקאַנטע און באַלעבאַטים האָט ער קיין שום אינטערעס ניט אַרויסגעוויזן אַ יא־יא, ניט־ניט, און נאָר דאָ, צוקומענדיק צו ר׳ דודיס הויז, האָט ער זיך איינגעשפּאָרט, און אָן.ווערטער, נאָר מיט אַן עקשנותדיקער מינע, זיין ווילן אויסגעדריקט: דווקא און אומבאָדינגט אַהין אַריינגעבראַכט ווערן.
סרולי האָט אים צוליב געטאָן. זיי זיינען אַריין און האָבן גראָד דעמאָלט געטראָפֿן ר׳ דודין ביי אַ רבגישן ענין — ביי אַ שאלה פּסקענען אָדער ביי עפּעס אַ שמועס, ווען ר׳ דודי איז, ווי זיין שטייגער, געזעסן אויבנאָן און אייניקע מקורבים אַרום אים.
און אָט, ווי זיי האָבן די שוועל פֿון ר׳ דודיס צימער אַריבערגעטראָטן, אַזוי האָט מיכל זיך שטום אַ ריס געטאָן פֿון סרוליס האַנט, וועלכע האָט אים די גאַנצע צייט געהאַלטן, און אַ גיי געבנדיק צו ר׳ דודיס אויבנאָן, האָט ער זיך אַזאַ שטעל געטאָן, ווי גלייך איינער, וואָס דאַרף אָט באַלד אַ שאַרף ↰ 220 וואָרט זאָגן אָדער אַ גאַנצע רעדע אָפּהאַלטן. פֿון מויל זיינען אים עפּעס טויבלעך־אומפֿאַרשטענדלעכע קלינגען אַרויסגעקומען, אין פּנים האָט זיך אים רויטס געוויזן, און אין גאַנצן ער — עפּעס אומגעווייגלעך אָנגעשטרענגט... אָבער מחמת מאַנגל אין געדאַנק, און נאָך מערער, מחמת מאַנגל אין מעגלעכקייטן אויסצודריקן דעם געדאַנק, האָט ער זיך פֿאַרהאַקט, אַ שטראָמל סלינע האָט אים — פֿון אומבאַהאָלפֿענעם כעס; אָפּניט — פֿון זיין מויל אַ גיי געטאָן, און אַזוי ווי ער האָט פֿריער מיט גולמישן אימפּעט צו ר׳ דודיס טיש זיך אַ לאָז געטאָן, אַזוי האָט ער זיך דערנאָך, מיטן זעלבן אימפּעט, פֿון אים אַ דריי אָפּ געטאָן. ער האָט סרולין פֿאַר אַ האַנט אָנגענומען, און פּונקט ווי פֿריער האָט סרולי אים פֿון שטוב אָפּגעצויגן, נישט וועלנדיק אַהין אַריין, אַזוי האָט ער איצט סרולרן פֿון שטוב אַרויסגעצויגן, וועלנדיק וואָס גיכער אַרויס פֿון דאָרט.
— יא — האָט סרולי, דאָס דערציילנדיק, צוגעגעבן — מיכל האָט, ווייזט אויס, ר׳ דודיס שטוג פֿאַרגעדענקט, זיין אויבנאָן ביים טיש, וואו די מעשה מיטן טלית איז אים געשען, און דאָס האָט אים געשטויסן אויף אַ שטומען אופֿן זיין אויפֿגעבראַכטקייט אַרויסצוברענגען.
ר׳ דודי — האָט סרולי ווייטער צוגעגעבן — האָט, קוקנדיק אויף מיכלען, קיין וואָרט ניט געזאָגט. ער האָט, מעגלעך, יאָ עפּעס געוואָלט זאָגן, נאָר אַז ער האָט דערזען מיכלס צוגאַנג און אָפּגאַנג פֿון טיש און דעם גאַנצן קרענקלעכן באַנעם זיינעם, האָט אים ווי דאָס לשון אָפּגענומען. דערצו נאָך האָט זיך מיכל, ווי נאָר ער האָט זיך פֿון טיש אָפּגעדרייט, שטאַרק געאיילט און סרולין פֿאַרן האָבןז אַוועקגעפֿירט, אַזוי אַז ר׳ דודי האָט אַפֿילו, ווען ער וואָלט געוואָלט, שוין ניט באַוויזן צו זאָגן, דערפֿאַר אָבער האָט ער, סרולי, אַ געצויגענער און מיטגעשלעפּטער פֿון מיכלען, יאָ באַוויזן, און שוין שטייענדיק לעבן דער טיר, האָט ער אַ זאָג געטאָן, אויף מיכלען אָנווייזנדיק:
— רימט זיך, ר׳ דודי, און נעמט זיך איבער מיט דער מלאכה, וואָס איז אייך געראָטן.
— יא — האָט זיך ביי לוזין אַרויסגעריסן ווי אַ הסכמה צו סרוליס לעצטע ווערטער.
— ניין — האָט דאָ סרולי אַ זאָג געטאָן, ווי ער וואָלט אָפּגעשטויסן און נישט גערן געווען לוזיס אונטערהאַלטונג — ס׳ניט נאָר ר׳ דודיס שולד, נאָר אויך פֿון אַלע די, וואָס העלפֿן, אַזוי אָדער אַנדערש, אַז אַזאַ מלאכה זאָל גאָר מעגלעך זיין.
— וואָס מיינט ער? — האָט לוזי אַ פֿרעג געטאָן.
— ער מיינט, אַז מיט אַ צווייזייטיק מעסער, אויב מ׳קוילעט מיט איין זייט, אָדער מיט דער צווייטער, איז אַלץ איינס, אַבי געקוילעט.
— ער פֿאַרשטייט ניט, וואָס ער רעדט.
ניט? איז אָט: אויב לוזי מיינט, אַז ער אַליין האָט קיין חלק און קיין האַנט ניט אין דעם, וואָס דאָ קומט פֿאָר, האָט ער אַ טעות.
— וואָסער חלק און וואָסער האַנט? וואָס רעדט דער מענטש?
— יאָ, אויב לוזי מיינט, אַז דערמיט, וואָס ער שטייט ניט אין סאַמע מיט יריד פֿון גרויסן גאָטס־האַנדל, דערמיט, וואָס ער שטייט, כּלומרשט, אין אַ זייט און רופֿט ניט איבעריקס אויס אויף זיין סחורה, איז די סחורה מער טייער און דער האַנדל מער כּשר — האָט ער ווידער אַ טעות.
וואונדערלעך, ווי אַזוי סרולי איז דאָ דאָס ערשטע מאָל, זינט, ער קען זיך מיט לוזין, מיט אַזוינע דיגורים און אין אַזאַ טאָן אַרויס. ער האָט זיך ראָד אַלע מאָל געהאַלטן אין אַ זייט, זיך נישט געמישט און צו אַלעם געהערטן און געזעענעם אין לוזיס אַרומרינגלונג כּמעט ווי קיין אינטערעס ניט אַרויסגע־ וויזן, גלייך ס׳איז ניט זיין זאַך און ס׳האָט צו אים קיין שייכות, און דאָ גאָר, מיטאַמאָל, האָט ער זיך גענומען יאָ מישן און אַרויסצוטרעטן אַפֿילו אַליין קעגן לוזין, צו וועמען ער האָט זיך באַצויגן מיט אַזאַ אָפּשיי...
לוזי האָט אים פֿאַרוואונדערט אָנגעקוקט, נישט פֿאַרשטייענדיק ניט זיין דרייסט, אי אויך גיט די סינד” וועלכע האָט אים אויפֿגעריסן. און, פֿון דער צווייטער זייט, סרולי, ווי באַלד ער האָט שוין דאָס מויל געעפֿנט און זיך שוין דערלויבט מיטן ערשטן וואָרט אַרויס, אַזוי האָט ער שוין פֿארגעסן, פֿאַר וועמען ער שטייט און מיט וועמען ער דענקט דאָ אַ שטרייט צו פֿאַרפֿירן.
ער האָט צוערשט בלויז אַרויסגעזאָגט, וואָס געוואָלט, קורץ, פֿאַרשטעלט און אין דער פֿארם פֿון אַן אַלגעמיינער באַשולדיקונג, נאָר אַז לוזי האָט זיך גענומען דערפֿרעגן, וואוהין ער צילט און אים אויפֿגעפֿאָדערט, ער זאָל אָנרופֿן ביים נאָמען דאָס, וואָס ער מיינט מיטן געזאָגטן, האָט סרולי דעמאָלט זיך ווי אָנגעגורט און אין אַפּענעם פֿעלד מיט אַפּן געווער אַרויס.
ער האָט אויף לוזיס פֿראַגע.. „וואָסער חלק, וואָסער האַנט?” גלייך אַ זאָג געטאָן: נו יאָ... וואָרעם וואָס איז דען דער חילוק צווישן לוזין און די, וואָס ער האַלט זיי פֿאַר .קעגנער? וואָס איז פֿאַר אַן אונטערשייד צווישן לוזיס שיטה און אַרט גלויבן און די שיטות און גלויבנס־אָרטן פֿון אַנדערע, אויב דער עצם תוך פֿון אַלערליי שיטות איז אַזאַ, וואָס פֿאָדערט מי אַלע די, וועלכע האַלטן זיך אין דער זייעריקער, אַז אַלע אַנדערע זאָלן ביי זיי געגליכן זיין צו שטויב, אויף וועלכן מע מעג טרעטן?
— וואָס, ניין? — האָט סרולי, ניט וואַרטנדיק אויף קיינע דערווידערונ־
גען, ווי זיך אַליין דערווידערט — אַוודאי קאָן מען, אים הערנדיק, לאַכן, און פֿרעגן: וואָס הייסט, וואָס איז עס פֿאר אַ פֿארגלייך צווישן די, וואָס האָבן אויף זייער זייט דעם גרויסן רוב, וועלכער שטייט שטאַל און אייזן פֿאַר זיין דערוואָרבענער מאַכט און שטעלט זיך ניט אָפּ פֿון צו צווינגען די ↰ 222 אַנדערשדענקענדיקע מיט אַלערליי מיטלען צו זיי צושטיין, ביז אָנווענדן רדיפֿות, נגישות און אַלערליי רשעותן — און צווישן יענע, וואָס זיינען קליין אין צאָל, נאָר שטאַרק אין איבערצייגונג, און וואָס מיינען אָבער קיינעם קיין מאָל גיט צו צווינגען און זיי ליג מאַכן דאָס, וואָס איז זיי ליג, מיט בייטשן און צו וועלן מיט כּוח אַריינטרייבן זיי אַהין, וואוהין זיי איז געוואונטשן?
— אוי, ניין — וועט דערויף ענטפֿערן ער, סרולי, — מע קאָן זיי, יענע, די דערווייל נאָך גיונקעלעך און כּלומרשטע לעמעלעך, וואָס קוקנדיק אויף זיי פֿון אַ זייט, קאָן זיך דאַכטן, אַז ווער־ווער, נאָר זיי וועלן קיין מאָל ניט פֿעאיק זיין אָנצופֿאַלן, איבערפֿאַלן און רודפֿן, מחמת דעם טעם פֿון רדיפֿה האָבן זיי דאָך אַליין אויף די אייגענע פּלייצעס געפֿילט, אָבער, ניין, דער חילוק צווישן די און יענע איז נאָר אין צאָל, אָבער ניט אין עצם, אין מער מאַכט אָדער ווייניקער, אָבער ניט אין אייגנשאַפֿט.
— ווייל אַ כּלל איז, אַז אויב מע זעט, אַז אַ וואָסער גיט איז גלויביקע שיטה רייסט זיך ניט צום אויגנאָן, שטייט ביי אַ זייט און וויל כּלומרשט פֿון קהלס מאַכט ניט געניסן און פֿון איר הערשערישן קאָן גאָרניט ניט אַריינ־ כאַפֿן, וואָס דאָס הייסט, אַז זי איז ניט אָנגרייפֿעריש בפּועל — הייסט דאָס נאָך אָבער ניט, אַז פֿאַרבאָרגענערהייט, אַז שטיל פֿאַרטאיעט ערגעץ אין די פּיאַטעס, שטעקט ביי איר ניט די לוסט און פֿעאיקייט צו יאָ — אָנגריי-פֿערישקייט מוח, און אַז היינט־מאָרגן, ווען די ליאַדע מעגלעכקייט זאָל זיך איר מאַכן אַריינצוכאַפּן דאָס, וואָס אַנדערע האָבן פֿריער אַריינגעכאַפּט, זאָל זי ניט אַרויס מיטן זעלבן אימפּעט צו באַהערשן און צו באַצווינגען אַנדערע, פּונקט ווי אַנדערע האָבן פֿריער זי באַצוואונגען, באַהערשט און ביז דר׳ערד אַראָפּגעדריקט.
— אַזוי, למשל, אַז היינט איז ר׳ דודיס רב מיט די זייגיקע די מאַכט־ האָגער, און במילא די בעלי־עוולות, און מאָרגן, מעגלעך, אַנדערע, דאָס הייסט, די, וואָס היינט, ווי געזאָגט, זעען זיי אויס ווי לעמעלעך, אָבער וואָס ס׳איז ניט ערוב צו זיין, אַז מאָרגן זאָלן זיי אַליין קיין שאַרפֿע ציין נישט קריגן און רייס־נעגל צום טאָרצוקן.
~ יאָ, סי׳איז ניט אויסגעשלאָסן — האָט דאָ סרולי, קוקנדיק אויף לוזין האַרט און האַרב אַ זאָג געטאָן — אַז אַפֿילו אַזאַ, ווי ער, לוזי, מיט זיין דערווייל נאָך שוואַך ביסל מיטגייער וואָלט ניט אַרויס מיט דער העכסטער דראָפּ־מלאכה, ווען זיי זאָלן אויסוואַקסן אין צאָל און אויף אַ פּאָר שטאַפֿל מער מאַכט אַרויפֿשטייגן.
— ער? — האָט לוזי, צוריק אויף סרולין קוקנדיק, אָן ווערטער, בלויז מיט די אַקסל צוקנדיק, ווי אַ פֿרעג־געטאָן.
— יאָ, אויך ער!... ער חידושט זיך? — האָט סרולי 0ארגעזעצט.
— וואָס; וואָס איז דער מער מיט אים? און וואָס איז אין אים דאָס בטיחות אַזוי גרויס, האַלטנדיק זיך פֿאַר אַזאַ, ווי גלייך דאָס מיז קאָן צו אים נישט צושטיין, ווען אין דער אמתן נעכטיקט דאָס דאָך מיט אים אונטער איין באַלעק און שלאַפּט, אויב מ׳קאָן אַזוי זאָגן, אין איין בעט מיט אים צוזאַמען.
— וואָס? — האָט לוזי מיט ווידערווילן פֿון סרוליס לעצטע ווערטער זיך גענומען אָפּשאָקלען און וון זיי, ווי זיין געהער באַזייטיקן.
— יאָ, — האָט סרולי זיך ניט אָפּגעשטעלט פֿון נאָך אַמאָל דאָס זעלבע איבערצוחזרן — אין איין בעט מיט אים צוזאַמען... אָבער — האָט ער באַלד זיך אַ כאַפּ געגעבן און צוריק אַ זאָג געטאָן — ניט דאָס איז ער אויסן, ווייל דאָס געהער דעם אויבנגעזאָגטן, איז דאָס דערווייל בלויז נאָר נגיאות, וואָס ווער ס׳וויל מיט דעם מסכּים זיין, קאָן ער, און ווער ניט — ניט און מעג דערווידערן. דערווייל זיינען די לוזי־לייט נאָך קליין אין צאָל און די מיטש איז ניט אין דער האַנט מי זיי, און מעגלעך, אַז גאָט וועט זיי אויך אויסהיטן פֿון דער בייטש... אַזוי, אַז ריידן וועגן שפּעטער און וועגן דעם, וואָס קאָן אַמאָל נאָך טרעפֿן, וויל ער ניט, כאָטש ער אַליין איז פֿעסט באַ־ גלויבט אין געזאָגטן... אָבער אויב לוזי מיינט, אַז שוין איצט אאָילו, איז זיין טייל שולד אין דעם ענין, וועגן וועלכן ס׳האַנדלט זיך דאָ און וועגן וועלכן ס׳קאָן זיך נאָך שפּעטער מער האַנדלען, וועגן מיכלען — אַ סך אַ קלענערע, ווי אַ ר׳ דודיס — האָט ער אַ טעות, און בכלל: ער האָט זיך קיין מאָל אין לוזיס זאַכן נישט געמישט, נאָר איצט, ווען ס׳איז צו רייד געקומען, זאָגט ער, אַז דאָס, וואָס לוזי באַגייט בנוגע אַלע די, וועלכע גייען אים נאָך, וואָס האַלטן זיך מי זיינע פּאָלעס אָנגעטשעפּעט, קוקן צו אים אַרויף און שלינגען מיט נחת די תּורה־ווערטער פֿון זיין מויל, איז גענוי אַזוי צום פֿאראור־ טיילן, ווי אַ איינעם, וואָס פֿאַראָירט בלינדע אין גרוב.
— ער מיינט דאָ די צווייטע זייט פֿון יענעם מעסער, וועגן וועלכן ער האָט פֿריער דערמאָנט, מיט וועלכן ער, לוזי, קוילעט.
— ווייל יאָ, צי זעט דען ניט אויס אַ מיכל, ווי אַ געקוילעטער פֿון אונטערן חלף אַנטלאָפֿן — און נישט נאָר פֿון ר׳ דודיס חלף, נאָר אויך פֿון לוזיס און אַפֿילו פֿון זיין אייגענעם, אונטער וועלכן ער האָט פֿרייוויליק זיין האַלדז געשטרעקט און זיך אַליין געשאַכטן?
— ווייל יאָ, ער וויל דאָ רעדן קלאָר: ווער איז דען אומשטאַנד אויס-צושטיין יענע אויפֿגעהעצלטע פֿרוטקייט, וואָס איז ווי אַ צרעת, וואָס אי זי מיסט זיך, אי זי מאַכט כּלומרשט אָנגענעם דאָס מיטן, און וואָס באמת איז דאָס נישט מער, ווי אומ&לייט, וואָס ווער וועמען ס׳איז נאָך געטריי, דער דאַרף יענעם עצהן, פֿאר אַלעמען, זיך זויבערן און זען פּטור ווערן אי פֿונעם מיסעכץ, אי פֿון דער מישטיינסגעזאָגטער הנאה דערפֿון.
— ער מישט זיך ניט און האָט קיין מאָל ניט געזאָגט, סרולי, אָבער צי זעט דען נישט לוזי, צו וואָס אָט די אַלע אָנגעפֿירטע פֿון אים זיינען שוין דערבראַכט געוואָרן און וועלן שפּעטער נאָך מער דערבראַכט ווערן? צי איז דען ניט קלאָר, אַז צו אַנגסט און בראָך וועלן מוזן קומען אָט די אַלע זייניקע, וועלכע ברענגען זייערע אויסגעמאַטערטע און אויסגעדעווערטע קערפּערס פֿאר אַ קרכן, און וואָס אין הימל קומט וון זיי מער ניט אָן, ווי נאָר אַ שלעכט־שמעקנדיקער טשאַד און ריח...
און דאָ האָט סרולי זיך אַליין איבערגעריסן און גענומען מאָלן בילדער איינס ערגער פֿונעם אַנדערן, פֿונעם צרהדיקן אויסקומעניש פֿון די לחי־ לייט? ווי אַזוי ס׳זעען אויס די הייזער, אין וועלכע זיי וואוינען; ווי אַזוי
— זייערע ווייבער און קינדער, וועלכע גייען אופּ פֿאַרכליאַנעט און ווי פֿליגן אין האַרבסט, ערב־מיתה, פֿאַרטשאַדעט — גאַנצע טעג, גאַנצע וואָכן, גאַנצע חדשים און יאָרן, נישט באַקומענדיק פֿון די מענער און פֿאָטערס אַפֿילו קיין שיכוש־ווערטיקע מטבעות, מיט וועלכע מ׳זאָל קאָנען ערגעץ אין אַ קראָם, אין אַ קלייט זיך ווייזן און כאָטש וואָס ניט איז פֿאַר זיי אייגהאַנדלען.
— יא — האָט דאָ סרולי אַ זאָג געטאָן — צי ווייסט ער, לוזי, ווי מע פֿרירט דאָרט אָפּ אַ ווינטער, אין יענע מינים הייזער, וואו די ווענט זיינען אָנגעבויטעט און געדראָלן פֿון נעץ, שניי און ווילגאָטש, און וואו די פֿענצטער שטייען אָן שויבן, נאָר אַמאָל מיט ברעטלעך, אַמאָל מיט שמאַטעדיקע קישעלעך פֿאַרשטעקט; און ווי אַזוי אין אָט די הייזער זעען אויס די קינדער, ווען זיי דרייען זיך אַרום נאָך געזונטע, ובפֿרט ווען ניט, ווען קראַנק, און ווען ניט איין קינד, נאָר עטלעכע מיט אַמאָל 'לייגן זיך אַוועק, פֿאלן איין און גלייכן ליגן אַלע אין איין נעט, אָן שום בעטגעוואַנט און צודעק, ווייל דאָס אַלץ איז שוין פֿון לאַנג, כּמעט פֿון דער חתונה אָן, ביים פּראָצענטניק און וואָכערניק פֿאַרזעצט און ס׳איז קיין ד.אפֿענונג ניטאָ דאָס, ווען ניט איז, אויסצוקויפֿן און צוריק אויסלייזן.
— יא — האָט דאָ ווייטער סרולי אין גרויס היץ און אימפּעט צוגעגעבן — און דאָס אַלץ נאָר דערפֿאר, ווייל די מענער פֿון יענע הייזער האָבן זייער לעצט פֿיסל כּוח נישט זייער משפּחה געווידמעט, נאָר גאָר, כּלומרשט, גאָט, וואָס אויב ער איז נאָר דאָ און קוקט אַראָפּ פֿון זיין הויכן געזעס אין הימל, דאַרף ער דאָך געוויס וויינען אָדער לאַכן פֿון אַזאַ ווידמונג, פֿון אַזוינע קדבנות און פֿון אַזאַ לויג, וואָס קומט אַרויס (זאָל מען אים מוחל זיין), פֿון שלעכט־שמעקנדיקע מיילער, און בכלל פֿון אַזוינע, וואָס ס׳איז פֿון זיי ניט קיין חלב, ניט קיין שנויץ פֿאַר קיין גראָשנדיקן ליכטל אַרויסצו־ קריגן.
— ווייל, וואָס פֿאַר אַ נח און גוטער תכלית קאָן דאָ זיין פֿון אַזוינע, וואָס פֿאַרברענגען גאַנצע טעג אין תאָילות אין שול, און וואָס ווייניק איז ↰ 225 זיי דער טאָג דערצו, גיכן זיי נאָך אָפּ די נאַכט אויף צו פֿאַרברענגען ביי די מתים אויפֿן „פֿעלד׳-, וואָס אַזוי ווי די מתים האָבן ניט פֿון זיי, אַזוי האָבן זיי ניט פֿון די אַתים...
— און אויג מ׳וועט אים זאָגן־ גוט, אָבער ווער האָט דאָס די רעכט צו לערנען אַ צווייטן, וואָס ס׳איז גוט אָדער שלעכט פֿאַר אים, ווען יעדערער איז אַ בעל־בחירה און אַ האַר אויף זיך, ווי אויף זיין גוף, אַזוי אויף זיין נשמה, אויסצואוויילן לויט זיין גוסט און געשמאַק, וואָס ער האַלט פֿאַר זיך אַליין פֿאַר זיסער און בעסער — ...קלאָרער גערעדט־ ווער, ווייסט עס, קאָן זיך אונטערנעמען צו זיין אַ בעל־רחמנות אויף אַ צווייטן, אין אַזאַ פֿאַל, ווען דער צווייטער קאָן צוריק אָפּוואַרפֿן דעם רחמנות, זאָגנדיק אַז ניט אויף אים, אויפֿן צווייטן, איז רחמנות צו האָבן, נאָר פֿאַרקערט, אַליין גאָר אויף דעם בעל־רחמים — ווי אָט די לוזי־לייט, וואָס האַלטן געוויס, אַז זיי אַליין בילן אַלע טעמים אין דעם” וואָס אַנדערע טוען זיי דערפֿאַר באַדויערן.
— אויב מע וועט אים אַזוי זאָגן, וועט ער ענטפֿערן ־ אַוודאי איז יעדערער אַ בעל־בחירה און אַ האַר אויף זיך אויסצוקלויבן, וואָס אים געפֿעלט. אָבער ס׳זיינען דאָך פֿאַראַן אויך קראַנקע „האָרך, ווי איינער אין אַ היציק שלאַפֿקייט אַמאָל, וועלכער וויל אין טומל פֿון בעט אַראָפּשפּרינגען און אין וואָס פֿאַר אַ וועטער ס׳זאָל ניט זיין, אין הוילן וועש, אין דרויסן אַרויס. דער חוב אָבער פֿון די, וואָס ייאכן אַרום אַזוינעם, איז אים אָפּצוהאַלטן, ווייל ער אַליין איז ניט פֿעאיק צו באַנעמען די סכנה, וואָס דראָעט אים.
— נו, און ווער איז, אין דעם פֿאַל, מער מחויב זיי, די קראַנקע, נישט צו דערלאָזן איינצושטעלן און פֿאַרלירן דאָס, וואָס זיי האָבן קיין רעכט נישט
— אויב נישט, ער , לוזי, דער, וואָס יענע האַלטן זיך אין אים אַזוי שטאַרק, און וואָס ער ווערט פֿון זיי אַזוי געשעצט און ערלעך געהאַלטן, אַז ער איז בנוח זיי צו ווענדן אין וואָס פֿאַר אַ ריכטונג זיין ווילן וואָלט נאָר וועלן.
— איז פֿאַרוואָס זאָגט ער ניט, פֿאַרוואָס האַלט ער ניט אָפּ פֿון פֿאַרדאדבונג, וואָס איז קעגן גאָט און קעגן אַלע געגעבענע תּורהס, דאַכט זיך? האָט דאָ סרולי זיין לאַנגע רעדע פֿאַרענדיקט און, פֿאַרענדיקנדיק, האָט ער, נאַטירלעך, רעכט געהאַט צו וואַרטן אויף אַן ענטפֿער פֿון זיין צוהערער.
אָבער אומזיסט זיין וואַרטן ־ לוזי האָט געשוויגן... ווי ס׳איז ניט אָנגענעם ניט צו ענטפֿערן אויף אַזוינע פֿראַגעס, וואָס ווער ס׳זאָל ניט זיין דער, וואָס שטעלט זיי, און ווי ס׳זאָל ניט זיין דיין באַציאונג צו יענעם, אָבער ווי באַלד זיי זיינען שוין פֿון יענעמס מויל אַרויסגעקומען און אין דער לופֿט זיך דערהערט, אַזוי ביסטו מחויב מיט וואָס ניט איז זיך אָפּשלאָגן — זאָל זיין מיט כעס, מיט ביטול און גדינגשעצנדיק מיט־דער־האַנט־אַוועקמאַכן, אָבער אַ וואָסער ניט איז כאָטש וואָרט זאָגן דאַרפֿסטו!... און דאָך האָט לוזי ניט אַזוי געטאָן. פֿאַרוואָס? — צי דערפֿאַר, ווייל ער האָט געהאַלטן פֿאַר ↰ 226 פֿאַרבאָטן דאָס רעדן וועגן דעם בכללן צי דערפֿאַר ווייל ער האָט סרולין געהאַלטן ניט פֿאַר זיין בעל־דין, ד״ה, פֿאַר אַזאַ, מיט וועמען מ׳זאָל קאָנען וועגן אַזוינע זאַכן האָבן אַ וויכּוח.
דעם אמת זאָגנדיק, האָט סרולי, ווייזט אויס, אויך ניט איבעריקם אויף יענעמס ענטפֿער געוואַרט, און איצט, זעענדיק, ווי לוזי דענקט אים גיט צו דערווידערן מיט גאָרניט, האָט ער זיך ניט באַליידיקט און ניט געפֿילט זיין כבוד געקריוודעט.
ער האָט פֿאַרקערט געטאָן: כּדי אַרויסצוציען לוזין פֿון זיין אומאַנגעגעטער לאַגע און פֿאַר זיין האַלב־שולדיקן שווייגן אַ תירוץ אויסגעפֿינען, האָט ער זיך געמאַכט, ווי ער וואָלט פּלוצים אין מיטן די רייד, זיך כּלומרשט דערמאָנט אין עפּעס אַ זאַך, וואָס ער דאַרף אָט באַלד דערליידיקן, און וואָס צוליב איר מוז ער זיך איבעררייסן, און נישט וואַרטנדיק אויף לוזיס ענטפֿער, פֿון צימער אַרויס. ער האָט טאַקע באַלד גלייך אין צווייטן צימער זיך אַרויסגעלאָזט און פֿון דאָרט אין דרויסן אַוועקגעאיילט, באַנוגנט און צופֿרידן דערמיט, וואָס אויב לוזי האָט זיך מיט אים איצט אין קיינע לענגערע מחזקות ניט געוואָלט ןן־ייבלאָזן, האָט אים אָבער דאָך זיך איינגעגעבן אַריינצודערלאַנגען אין יענעמס אויער אַ קליין ביסל פֿון יענעם מין, מיט וועלכן ער, סרולי, האָט זיך לאַנג אַרומגעטראָגן און וואָס ער האָט געגלויגט, אַז סוף־ כל־סוף, וועט דאָס אויך גלייכן ניט אָן ווירקונג אויף דעם, וועמען ער האָט געוואָלט באַווירקן.
אויף וויפֿל דאָס איז ריכטיק געווען, וועלן מיר שפּעטער זען; אָבער וואָס געהער דעם, אויף וויפֿל לוזי איז בכלל נישט געווען אַזאַ, וואָס שטייט אויסער ווירקונג און וואָס לאָזט דורך די ווענט פֿון זיין בגין קיין ווינט נישט דורכבלאָזן — קאָנען מיר שוין זאָגן, אַז ניין — ניט אַזאַ, און אַז ווען אַן אַנדערער וואָלט געווען אויף סרוליס אַרט און וואָלט אַרויסגעפֿאָרן מיט אַזוינע רייד, ווי סרולי, וואָלט לוזי נישט נאָר יענעמס טענות ניט פֿאַרשוויגן, נאָר פֿאַרקערטאַ לוזי וואָלט אַרויס צו זיך אַליין מיט טענות, וועלכע וואָלטן באַוויזן, אַז ערגעץ איז ער אָנגערירט, אַז זיין כלי איז אָנגעשפּאָלטן, און אַז גענוג וואַקלונגען האָט ער געהאַט אויסצושטיין ביז אתער און אַז אויך אויף ווייטער איז ער ניט באַוואָרנט...
ווי אָט, און ווי ס׳וועט באַלד טאַקע דערציילט ווערן.
אין איינעם אַ שטאַרק־פֿראָסטיקן גאַנצפֿרי, ווען דער דרויסן איז פֿול געווען מיט שניי־געפֿליטער, וועלכער האָט דורכגעלאָזט קאַרגלעך שיין פֿון דער שפּעט־אויפֿשטייענדיקער ווינטער־זון נישט נאָר פֿאַר דער שטאָט מיט אירע ווילד־פֿאַרדרייטע גאַסן און געסלעך, וואו ס׳האָט אַ היפּשע טונקלקייט ↰ 227 געהערשט, נאָר אַפֿילו פֿאַר אויסער דער שטאָט, וואו אַלע וועגן און שליאַכן זיינען אַזוי געדיכט פֿארהילט געווען, אַז זיי האָבן ניט געלאָזט זען, וואָס אין זייערע נאָענטע שטרעקעס טוט זיך < אָט אין איינעם אַזאַ פֿרימאָרגן האָט מען דורך איינער אַ ראָגאַטקע, ניט ווייט פֿון שטאָט, געקאָנט מערקן איינעם אַ מענטשן, פֿון איינעם אַ שליאַך אָנקומענדיק, צו דער שטאָט זיך דערנעענמערן און איר גרענעץ אַריבערשפּאַנען.
דער מענטש איז געווען הויך, קרעפֿטיק אין געניק אַ נאָך יונג, פֿאַר די דרייסיקער, און געקליידט, ווי אַלע אין יענער צייט — פֿרום־יידישלעך און לאַנג־פֿאַליק, און פֿון אונטערן לאַנגן וויגטער־מאַנטל האָט זיך אים אַרויסגעזען אַ נאָך לענגערע קאַפּאָטע, וועלכע האָט זיך אין די פֿיס און אין גאַנג אים געפּלאָנטערט.
אונטערן אָרעם האָט ער געטראָגן אַ קליק קלומעקל, וואָס אויפֿן ערשטן קוק האָט ער אויסגעזען מיט דעם, ווי איינער אַ היגער וואָלט זיך געלאָזט פֿון איק גאַס אין דער צווייטער, מיט טלית־און־תּפֿילין אין שול גייענדיק. ווען אין דער אמתן איז דער מענטש וון גאָר ווייט געקומען — פֿון אַ דאָרף, אַ שטעטל, אָדער פֿון ערגעץ אַ פֿאַרוואָרפֿענעם ישוב, וואָס פֿון,דאָרט ביז דער שטאָט איז פֿיליפֿיל צו גיין און גאָר היפּשע וויאָרסטן דורכצומאַכן.
דערויף האָבן עדות געזאָגט זיינע מלכושים — זיין מאַנטל, היטל, ווי אויך דאָס שוכוואַרג, וואָס איז פּונקט אַזוי באַדעקט און פֿאַרהילט געווען פֿון פֿראָסט, ווי אַליין די לופֿט, די נוימער, די צווייגן פֿון די בוימער, וועלכע האָבן זיך, וואו ניט וואו, פֿון אַ נאָענטער אָדער עטוואָס ודיטלעכער שטרעקע שווער געלאָזט אגזען. אויך זיין פּנים — אַזוי באַקלעפּט און פֿאַרהוכקעט, אַז קוים האָבן זיך זיינע שוואַרץ־ברענענדיקע גליקן, ווי אויך זיין שוואַרץ קורצלעך נערדל, געלאָזט מערקן.
ער האָט געשפּאַנט האַסטיקער און פֿיל שנעלער, ווי איינער, וואָס האָט שוין אַ לאַנגן וועג דורכגעמאַכט, און דאָס האָט געדינט פֿאַר אַ באַווייז, אַז אָדער דער מענטש פֿארמאָגט הייס בלוט, וואָס האָט זיך אים אין פֿראָסטיקן דרויסן און אין שניי־סקריפֿענדיקן גאַנג צעשפּילט, אָדער אַז די געדאַנקען טראָגן אים פֿאָרויס פֿיל מער, ווי אַ געוויינטלעכן און דערלאָזן אים גיט צו מער געזעצמעסיקן און סאָלידן גאַנג.
ווירקלעך: אינעם מענטש האָט זיך געפֿילט עפּעס אַ צעטראָגנקייט, וואָס האָט זיך אויסגעדריקט אין דעם, וואָס נישט געקוקט אויף זיין פֿעסטן גענוי און קרעפֿטיקייט, האָט ער דאָך דעם קאָפּ עטוואָס ביים קאַרק געהאַלטן אַראָפּגעבויגן, ווי אים פֿאַרויסגעשטרעקט און געוואָלט מיט אים פֿאָרויסאיילן פֿאָרן קערפּער.
ער האָט די ראָגאַטקע אַריבערגעשפּאַנט, און דערפֿילנדיק די שטאָט מיט אירע טשאַדענדיקע פֿרימאָרגנדיקע ריחות פֿון די גאַנצ8רי שוין איינגעהייצטע ↰ 228 אויוונס און הרובעם, האָט ער די אויגן אויפֿגעהויבן, זיך אַרומצוקוקן, וואו ער געפֿינט זיך און אין וואָס פֿאַר אַ זייט און ריכטונג ער האָט איצט זיינע טריט צו ווענדן.
נישט וויסנדיק צו טרעפֿן אַליין, האָט ער זיך גענומען דערפֿרעגן ביי מענטשן, וואָס האָבן זיך אים אויפֿן וועג באַגעגנט. און אַזוי, פֿון גאַס צו גאַס און פֿון געסל צו געסל גליענדיק, איז ער לסוף אָנגעקומען אַהין, וואוהין געדאַרפֿט — צו איינעם אַ „קללה”־איעוואוינער, צו וועלכן ער האָט, אַפּנים, אַ ריכטיקן אַדרעס געהאַט, און וואָס ווי נאָר ער האָט זיך אַהין אַריינגעשטעלט, אַזוי האָט ער זיך גלייך געבעטן, מ׳זאָל אים אָפּפֿירן צו לוזין, וועגן וועלכן ער האָט געוואוסט, אַז ער געפֿינט זיך אין שטאָט- אין N, אָבער וואו און ביי וועמען ער וואוינט — האָט ער זיך שוין געמוזט ביי אַנדערע דערוויסן.
דאָס איז געווען אברהמל לובלינער, ווי מ׳האָט אים גערופֿן, וועלכער האָט זיין וועג צופֿוס דורכגעמאַכט נישט פֿון מאַנגל אין געלט, אָדער ווייל ער האָט קיין פֿור ניט געקראָגן, ניין, נאָר אַלעמאָל צופֿוס — צי איבער אַ מין נדר, וואָס ער האָט אויף זיך גענומען, צי איבער אַן אַנדער טעם, וואָס אין יענע צייטן, ביי אַזוינע לייט, איז אַזוינס ניט געווען קיין אויסנאַם און קיין איבעריקע זעלטנהייט.
ער האָט אַלע מאָל געשפּאַנט שנעל, האַסטיק, און קיין מאָל קיין מידקייט ניט געפֿילט, מחמת ערשטנס, ווי געזאָגט, האָבן אים די אימפּעטיקע געדאַנקען געטראָגן, און צווייטנס, איז ביי אַזאַ יוגנט און קרעפֿטיקייט האָט זיך קיין גאַנג, און אַפֿילו לאַנגער גאַנג, כּלל ניט אָנגעזען.
אַז ער איז אַריין צו לוזין, האָט ער צוערשט, ווי ס׳פֿירט זיך, נאָך אין מאַנטל „שלום” אָפּגעגעבן, און דערנאָך, אַז ער האָט זיך אויסגעטאָן און איז געבליבן אין זיין לענגער, ביז דער ערד אַראָפּ דערגדייכנדיקער קאַפּאָטע, האָט זיך ערשט דעמאָלט זיין אמתע לענג געלאָזט מערקן, אי אַנטקעגן לוזין, וועלכער איז אַליין אויך געווען העכער מיטל־וואוקס, אי קעגן זיין שטוב, וואָס ער האָט צו איר נידעריקלעכער סטעליע ביז כּמעט אַרויף אויבן דערלאַנגט.
כאָטש ער האָט אויך איצט, ווי אין וועג, דעם קאָפּ ביים קאַרק עטוואָס אַראָפּגעבויגן געהאַלטן, דאָך האָט זיך געדאַכט, וואָלטן אַלע די, וועלכע וואָלטן צו אים באַדאַרפֿט האָבן, געמוזט אַרויפֿקוקן, צו אים זיך ווענדנדיק.
ער איז געווען געקליידט שוואַרץ, די קאַפּאָטע און אַלץ איבעריקע פֿון גאָר גוטן שטאָף גענייט, און כאָטש דאָס פֿוסגייעריי, ווי אויך די ערטער, וואו ער האָט אַלע מאָל אין וועג סטאַנציע געהאַלטן, ווי אויך די מענטשן, מיט וועמען ער האָט פֿאַרקערט, האָבן מיט קיין איבעריקער זויבערקייט זיך ניט אויסגעטיילט, דאָך איז דאָס קליק ביסל, וואָס איז אין אַזוינע באַדינגונ־ ↰ 229 גען נאָך מעגלעך איינצופֿאָרהיטן, פֿון אים ניט אַוועקגענומען געוואָרן * ער האָט זיך געהאַלטן פֿיל זויבערער, ווי אַנדערע זיינסגלייכן.
דאָס איז אים געקומען פֿון זיין רייכן שטאַם: אַ רייכער זון און אַ רייכער איידעם פֿון גאָר רייכע לייט אין דער ווייטלעכער פּוילישער שטאָט לובלין, וואו ער איז געבוירן געוואָרן און חתונה געהאַט, און וואָס ניט געקוקט דאָך דערויף, האָט ער, איבער געוויסע טעמים, צי באַווירקט פֿון עמעצן פֿון דער זייט, צי אַליין דערצו געקומען, פֿון זיינע אייגענע זיך אָפּגעקערעוועט — טאַטע־מאַמע, שווער און שוויגער און ווייב־און־קינדער פֿאַרלאָזט, צו די לוזי־לייט צוגעשטאַנען און ביי זיי גאָר־גאָר באַוואוסט געווען.
און ס׳איז אויך געווען פֿאַרוואָס.
מ׳האָט געשמועסט, אַז ער האָט שוין ניט איין מאָל באַזוכט אַרץ־ ישראל;י געשמועסט, אַז דאָס ערשטע מאָל, ווען ער איז אַהין אָנגעקומען נאָך גאָר־גאָר אַ יונגערמאַן, איז ווי נאָר ער איז אַראָפּ פֿון דער שיף און אַרויף אויפֿן פֿרעג, אַזוי האָט ער זיך אויף דער ערד אַ וואָרף געטאָן, גענומען קושן דעם שטויב פֿון דאָרט און אַזוי צו וויינען, אַז די אייגענע זיינע, די מיטרייזנדיקע און צו דער זעלבער סעקטע, ווי ער, געהערנדיקע, וואָס אויך ביי זיי איז יענע ערד גענוג געווען טייער, זיינען געשטאַנען פֿאַרגאַפֿטע, קוקנדיק אויף זיין געוויין, וואָס האָט דערגרייכט אַזוינע מאָסן, אַז ס׳האָט כּמעט געגרענעצט מיט כלות הנפֿש... מ׳האָט געזען, אַז מ׳מוז אים אָפּרייסן, אונטער די אָרעמס נעמען און אויף די פֿיס שטעלן, אים איינריידן, איבערריידן, אַז ניט וואָלט זיך דער מענטש טאַקע געעקט.
ער האָט אַפֿילו שוין דערנאָך, ווען מ׳האָט אים איבערגערעדט, נאָך אַ שטיק וועג אויף די קני זיך גערוקט, נישט געוואָלט זיך אויפֿשטעלן און די הייליקע ערד מיט די פֿיס באַטרעטן.
מ׳האָט אויך ווייטער דערציילט, אַז אָנגעקומען אַהין מיט גרויס געלט, פֿון דער היים און פֿון די רייכע עלטערן מיטגעבראַכט, און וועלנדיק אויסזען און אויסשפּאַנען דאָס לאַנד טאַקע, ווי סשטייט לארכה ולרחבה,1 האָט ער זיך איינעם אַ דאָרטיקן, נישט־יידישן איינוואוינער אָפּגעדונגען, יענער זאָל אים אומפֿירן, אָנהייבנדיק פֿון ברעג לאַנד, וואו ער האָט זיך פֿון דער שיף אַרויסגעזעצט, ביז פֿון יענער זייט ירדן — אין דער גרייט פֿון לאַנד, און אויך פֿון איין עק ביזן צווייטן — אין דער לענג.
יענער האָט אים געפֿירט, און איין מאָל, צוקומענדיק צום ירדן, איז אים אַ גרויס געפֿאַר פֿאָרגעשטאַנען, ווען אַ שטאַרק פֿאַרהילטער, דאָרט געביד־ טיקער רייטער־גזלן איז אים באַפֿאַלן, האָט אים צו זיין ברוסט אַ לאַנגע שפֿיז צוגעשטעלט, און אַ האַר איז אָפּגעגאַנגען, ווען זיין געדונגענער פֿירער
ג אין דער לענג און אין דער גרייט.
זאָל זיך פֿאַר אים ניט געווען איינשטעלן, ער זאָל זיך מיטן לעבן אָפּגע. זעגענען און טאַקע דאָרט אויפֿן אָרט שוין בלייבן.
מאָל דיר, ס׳האָט היפּש געקאָסט זיין ראַטונעק: געקאָסט דאָס גאַנצע גוטס, וואָס ער האָט מיט זיך מיטגעבראַכט, ווי אויך אַפֿילו די קליידער, כיזן העמד פֿון לייג, וואָס דער גזלן האָט געפֿאָדערט, מ׳זאָל דאָס אים אַוועקגעגן.
עלטערן האָבן דערנאָך דאָס אָנגעוואוירעגע, פֿאַרשטענדלעך, ממלא געווען: מ׳האָט אַנדער געלט צוגעשיקט, פֿון וועלכן ער האָט פֿיל נויטבאַדערפֿטיקע פֿאַרטיילט, און באַזונדערט האָט ער זיך ביז לעצט אויסגעבייטלט, ווען ער איז געקומען אויף די קברים פֿון געוויסע הייליקע, ווי אויפֿן קבר פֿון ר׳ שמעון נן יוהאָי, אַ ר׳ מאיר בעל־נס א״א, וואו געוויסע שטאַם־שלעפּער און איי־ ניקע קנצנים זיינען אים באַפֿאַלן ווי פֿליגן, און ער האָט מיט אַ פֿולער האַנט געגעבן, וואָס געהאַט — אַזוי, אַז ער האָט ווידער און ווידער צו די עלטערן געדאָר&ט אָנקומען, אויסברענגענדיק גוואַלדיקע סומעס, כּמעט אַ מאַיאָנטעק.
ער האָט אויך — האָט מען ווייטער דערציילט — קומענדיק צום כותל־ מערני און דערזעענדיק די חרונע וואַנט, מיט די אַלטע, מיט מאָך נאָוואק-סענע שטיינער, האָט מיט אים אויך דאָרט געזאָלט געשען דאָס זעלנע, ווי ווען ער איז אַראָפּ פֿון שיף אויפֿן ברעג, ווען ער איז שיר פֿון געוויין ניט אויסגעגאַנגען. דאָ, ביי דער וואַנט, איז ער צו איינעם אַ שטיין צוגעפֿאַלן
— פֿריער מיטן שטערן, דערנאָך מיטן גאַנצן לייג, און זיך אַזוי לאַנג ניט געלאָזט אָפּרייסן, ווי איינער, וואָס פֿאַלט צו צו אַ באַליבטן מת, וועלכן ער מיינט מיטן אייגענעם לייג דערוואַרעמען און אים צוריק צום לעבן ברענגען.
ער איז נאָך לאַנג דאָרט פֿאַרבליבן, נאָזוכנדיק אַלע געהייליקטע ערטער, וועלכע ווערן דערמאָנט אין די הייליגע ספֿרים, ווי אויך פֿאַרשיידענע לעבעדיקע חברות, וועלכע האָבן, לויט זיין פֿרומער פֿאַרשטעלונג, זוכה געווען דאָ, אין לאַנד, אויף דער הייליקער וואָך צו שטיין און היטן דעם אַריינגאַנג צו די טויערן פֿון הימל.
מווייסט ניט, וואָס פֿאַר אַ מיכה האָט אַזאַ יונגן און רייכן צו אַזאַ סאָרט אויפֿגעהיצלטער פֿרומקייט דערפֿירט — צי עפּעס אַ זינד, וואָס ער איז באַגאַנגען און פֿאַר וועלכער ער האָט זיך גענומען אָפּקומען, צי איבער אַן אַנדער זאַך, נאָר געפֿילט האָט זיך, אַז ער איז אַלע מאָל גרייט זיין יונג־ קרעפֿטיקן קאָפּ אין אַ וואַנט צו צעקלאַפּן און ניט זשאַלעווען גאָרניט, ביז אַ לעצטן טראָפּן מאָרך זאָל אים אויסרינען.
אַזוי — האָט מען ווייטער דערציילט — איז ער דאָרט לסוף צוגעשטאַנען צו עפּעס אַ געהיימער חנרה — צו די „צען ברידער”, ווי מ׳האָט זיי גערופֿן, צווישן וועלכע ס׳איז געשלאָסן געוואָרן אַ נמד מיט אַ התחינות, אַז ↰ 231 איינער רעש אַנדערן זאָל אונטערהאַלטן, און אַלע פֿאַר אַלע זאָלן אַזוי ווייט זיך אייגשטעלן, אַז אויב עמעצער פֿון זיי וועט אויף יענער וועלט גערופֿן ווערן צום דין און ס׳וועט אים חלילה פֿאַרשטיין גיהנום, זאָלן אַלע איבעריקע מיט אים טיילן זיין שטראָף חלק כחלק — גלייך אויף גלייך — זיין אָפּקומעניש. און אָט דער תנאי, ווי אויך אַנדערע תנאים, זיינען פֿון אַלע צען אונטערגעשריבן און געחתמעט געוואָרן, נישט, ווי געוויינטלעך מ׳שרייבט און מ׳חתמעט — מיט טינט, גאָר מיט בלוט פֿון הענט און פֿון פֿינגער אַרויסבאַקומען און דערום האָט מען זיי אויך גערופֿן די „בלוט־גדירער”...
און נאָך, און נאָך האָט מען זיך אַנדערציילט, ווי אָט למשל, אַז ער האָט אויך רוים באַזוכט.
— רוים?...
— יאָ, ער האָט, ווי אַלע בראַסלאַווער, אין איינעם אַ פּרט געהאַלטן מיט די „ראָדזינער”, וועלכע האָבן געפֿאָדערט פֿון זייערע אָנהענגער, זיי זאָלן איינמאַכן אַ פֿאָדעם פֿון תכלת1 אין די ציצות — אַ זאַך, וואָס קיינער האָט זיך עס אין יענער צייט ניט דערלויבט, מחמת, ווי מ׳האָט געגלויבט, איז דער חלזון — דאָס ווערעמל, מיט וועלכן מ׳האָט אַמאָל געפֿאַרב0 די וואָל פֿאַר אָט דעם פֿאָדעם, איז זינט דער בית־מקדש איז חרוב געוואָרן, פֿאַרשוואונדן און ס׳איז אים מער ניט צו געפֿינען. די ראָדזינער אָבער האָבן געהאַלטן, אַז ער איז דאָ, זיי האָבן אים געקראָגן, און ס׳איז אַ גרויס מחלוקת אויסגעבראָכן צווישן זיי מיט אַנדערע.
און אָט, כּדי פֿעסטצושטעלן די עכטע ענלעכקייט פֿון אָט .דעם תכלת איצט מיט דעם תכלת פֿון אַמאָל, פֿאַרצייטנס, האָבן די ראָדזינער אַוועקגעשיקט אייניקע לייט קיין רוים, וואו ס׳געפֿינט זיך דער פּרוכת,1 וואָס די רוימער האָבן צווישן אַלע אַנדערע הייליקטימער פֿון בית־המקדש געפֿאַנגען פֿאַרנומען, און וואָס, ווי מ׳האָט געהערט, ליגט ער ביז ער־היום נאָך אינעם פֿויפֿסטס שאץ־קאַמערן אויסבאַהאַלטן.
צי מ׳האָט זיך דאָרט צו עפּעס דערשלאָגן, אין רוים — ווייסט מען ניט, מסתמא ניט, נאָר געלט, און אַ מטמון מיט געלט, האָט אָפּגעקאָסט שוין די נסיעה אַליין, וואָס אַ גרויסן טייל פֿון איר האָט אויף זיך גענומען אָט דער אברהמל און דאָס, ווי אויך אַנדערע ענלעכע אַזוינע אויסברענגערייען, האָבן זיינע עלטערן און שווער און שוויגער ביז צו אָרעמקייט, כּמעט צו נויט דערפֿירט.
אָבער ס׳מאַכט ניט־ אָרעם איז אָרעם, אָבער זייער זון איז אויך אין אָרעמקייט זיי ליב. און אויך איצט אַפֿילו, ווען ער האָט די היים, ווייב און
1 בלויע וואָל.
1 דער פּרוכת פֿון ביודהמקדש איז געמאַכט געווען פֿון הוילע הכלה.
קינדער און געשעפֿטן פֿאַרלאָזט, און וואָגלט אום פֿון אָרט צו אָרט אַן אָנהענגער פֿון אָט די, צו וועלכע ער איז צוגעשטאַנען, צו זיין אַ שטיק אויפֿזעער אויף די פֿאַרשיידענע קליינע קיבוצים זייערע, וועלכע ער האָט באַזוכט פֿון צייט צו צייט; אויך אַפֿילו איצט, ווען די עלטערן שוין געמיין און כּמעט ביז לעצט אויסגעבייטלט, קלעקט נאָך אויך ביי זיי גענוג ליבע, איבערגעגעבנקייט און געטריישאַפֿט, זיי זאָלן פֿון צייט צו צייט אין אים זיך דערמאָנען און מיט וואָס ס׳נאָר מעגלעך און מיט וואָס ס׳איז זיי פֿון אַמאָליקן גוטס פֿאַרבליבן — אים אונטערצוהאַלטן און פֿון געטרויען אויג ניט אַרויסלאָזן.
ער האָט נאָך איצט פֿון זיי רייכלעך געשטיצט באַקומען, וואָס דאָס איז צו זען געווען אי אויף זיינע גאָרנישט ביליקע, פּיין־שטאָפֿיקע מלבושים, וואָס ער האָט געטראָגן, אי אויך בכלל אויף אים אַליין, וואָס האָט נאָך גענוג קרעפֿטיק אויסגעזען — אַ סימן ניט פֿון אויסגעצערטקייט און מאַנגל, פֿון וועלכע אַלע אַנדערע זיינע סעקטע־לייט האָבן געליטן.
אַז ער איז אַריין צו לוזין — פֿריער, ווי געזאָגט, אין מאַנטל, און דערנאָך אים אויסגעטאָן און אין דער שוואַרצער קאַפּאָטע געבליבן, האָט לוזי, ערשט דעמאָלט אים רעכט דערזעענדיק, זיך אַזוי שטאַרק מיט אים דערפֿרייט, גלייך ער וואָלט דערזען זיך אַליין פֿון יענער צייט, ווען ער איז געווען אין די זעלבע יאָרן, וואָס אברהמל איצט.. שטאַרק לעבעדיק, מיט רעשיקע טומלדיקע באַוועגונגען, פֿון וועלכע ס׳האָט זיך אַרויסגעפֿילט ניט נאָר פֿיל קראַפֿט, נאָר אויך פֿאַרשווענדערישקייט פֿון קראַפֿט, וואָס קומט פֿון איבערפֿלוס און פֿון ווהרנישן וואוילמוט.
ווירקלעך: אברהמל האָט, אין לוזיס שטוב אַריינקומענדיק, אַריינגע־ בראַכט אי פֿראָסט־פֿרישקייט פֿון ווייטן וועג, וועלכן ער האָט נאָר וואָס דורכגעמאַכט, אי אויך אייגענע, אים שטענדיק, ווייזט אויס, אייגנטימלעכע פֿרישקייט, מיט וועלכער ער האָט די גאַנצע שטוב פֿאַרפֿילט, ווי מיט גוטע, געשמאַקע ריחות.
ער האָט זיך געהאַלטן פֿאַר לוזין אי פֿריי, אי מיט דרך־ארץ, און דערביי האָט מען געקענט מערקן, אַז לוזי צאָלט אים מיטן זעלבן: אי ער האַלט זיך צו אים, ווי אַן עלטערער און מער דערפֿאַרענער, אי אויך, ווי אַ פֿאָטער צו אַן אייגן קינד, וואָס קיין איבעריקן כבוד, ווי פֿון אַ פֿרעמדן, פֿאָדערט מען ניט פֿון דעם.
1 ס׳האָט זיך באַלד צווישן זיי אַ שמועס פֿאַרבונדן, אַ לייכטער און אַן איבערגעכאַפּטער, בעת וועלכן דער הויפּט־רעדער איז געווען דער יינגערער, דער גאַסט, אברהמל, וואָס האָט שטאַרק לעבעדיק און אויפֿגעלייגט דערציילט, סיי פֿון אַלץ, וואָס זיינע אויגן האָבן צוגעזען אויף זיינע צופֿוס־וואַנ־ ↰ 233 דעדונגען אין די קליינע קיכוצים פֿון זייערע אָנהענגער, וועלכע ער האָט באַזוכט, סיי אויך, וואָס בכלל — אויך ניט צווישן אייגענע.
לוזי האָט אים אויפֿמערקזאַם אדיסגעהערט. דערביי איז ער אַלע מאָל׳
ווען ס׳איז דערציילט געוואָרן פֿון עפּעס פֿריילעכס — פֿריילעך געווען, און דאָס פּנים, וואָס האָט אים שטענדיק די לעצטע צייט אויסגעקוקט ערנסט, האָט זיך פֿאַרגעסן און האָט זיך אויף אַ פֿיל מער צוגעלאָזטלעכן אופֿן געענדערט, דערביי, ווידער, האָט לוזי, צוהערנדיק זיך צו אברהמלען, צו זיין מער העכערן וואוקס אַרויפֿגעקוקט, האַלטנדיק די גליקן צו זיין מויל געווענדט, ווי ער וואָלט נישט געוואָלט פֿאַרלירן קיין מינדסט פֿון דער הנאה, וואָס יענער פֿאַרשאַפֿט אים הן אַליין מיטן אופֿן פֿון דערציילן, הן אויך טאַקע מיט דעם, פֿון וואָס ער דערציילט.
מ׳האָט דערנאָך זיך געשטעלט דאַוונען, און דאָ האָט אברהמל באַוויזן.
וואָס ער איז און צו וועמען ער געהערט — אַז צו די לוזי־לייט, און וואָס ער פֿאַרמאָגט פֿון זייער פֿאַרמעגן.
ער האָט אַ דאַוון געטאָן מיט אַזאַ פֿלאַם, שוין אָנהייבנדיק פֿון די ערשטע כרכות, און זיך אַזאַ לאָז געטאָן, ווי גרויס און ווי הויך ער איז, איבער לוזיס שטוב הין און צוריק — אַז אַפֿילו לוזי, וואָס איז געוואוינט געווען צו אַזוינס און ענלעכס, האָט אויך געמוזט די גאַנצע צייט האַלטן די אויגן צו זיינע אימפּעטיקע הוועיות געווענדט, צוזעענדיק די ווילדע היציקייט, וואָס יענער ברענגט אַרויס, הין און הער אומלויפֿנדיק.
ער איז דערום אַליין אין זיין אייגענער תּפֿילה געשטערט געוואָרן, זייענדיק פֿאַרנומען מיט נאָכקוקן יענעם, און צוזען, ווי אַזוי די ווענט זיינען אים ענג, ווי אַזוי זיינע יונגע, ד׳ו־יך־אַרויפֿגעהויבענע אַקסל ווילט זיך זיי צע־ שפּאָרן, ער זאָל אַרויס און מער לופֿט האָבן פֿאַר דער גרויסער לוסטיקייט, וואָס באַהערשט אים, אַזוי ווי קליין־פֿייער, וואָס ווען ס׳דערפֿילט לופֿט, ווערט צו גרויס־פֿייער.
מ׳האָט אויך צוזאַמען דעמאָלט דעם באַטאָננדיקן מאָלצייט געפּראַוועט, בעת וועלכן לוזי, .דער באַלעבאָס, איז געזעסן אויבנאָן, און אברהמל, זיין גאַסט, ביי זיין זייט נאָענט, און סרולי גאָל, וואָס האָט פֿאַרנומען זיין אָרט אַנטקעגנאיבער לוזין, גייט צווייטן עק טיש, האָט די גאַנצע צייט פֿון מאָלצייט צוגעקוקט, ווי אַזוי לוזי קוקט אויף יענעם אי מיט ליבע אי, אויב מ׳מעג אַזוי זאָגן, אויך מיט אַ קליין כיסעלע קנאה, וואָס בליקט אַרויס פֿון אים, שוין פֿון אָנהייב אָן, זיגט יענער, דער גאַסט, דער אברהמל, האָט זיין פֿוס צו אים אין שטוב אַריינגעשטעלט.
ווייל יאָ, ווייל מקנא זיין איז געווען אויף וואָסאַ ער האָט נאָכן הייסן דאַווענען איצט אַזוי אויך היים און לוסטיק זיך גענומען צו דער סעודה, אַז דאָס מויל, האָט זיך געדאַכט, האָט זיין שלונג ניט געקענט נאַסטאַרטשען, ↰ 234 און נישט פֿון פּרעסערישקייט און זשערגעם האַלדז, נאַטירלעך, נאָר פֿון אימפּעטיקער נאַטור, וואָס אַ דאַנק איר איז אַלץ, וואָס ער טוט, ברענט ביי אים — אַזוי דאָס גיין, רעדן, אַזוי אויך זיין דאַווענען, עסן, וואָס דאָס האָט לוזין נאָך אַמאָל דערמאָנט אין זיין יוגנט, זעענדיק אין יענעם אַ שטיק אָפּכילדונג פֿון זיך אַליין און פֿון זיין אַמאָליקער אייגענער' יוגנטלעכער שפֿע... איצט איז ער אַלט, אָפּגעקילט, און ער האָט פֿיל־פֿארגינעריש און אויך מיט ליבע, אָבער פֿאָרט, ווי סרולי האָט באַמערקט, אויך מיט אַ קליין ביסעלע קנאה געקוקט און מיט יענעמס גוטס און גייציקייט זיך נישט געקאָנט אָנזעטן, ווי איינער, וואָס קוקט אויף אַ נאָענט־געליבטן צווייטן, וועלכער דאָרף דאָך אים קומען ירשהנען.
מ׳האָט אָפּגעבענטשט, אָפּגערוט, דערנאָך מנחה־מערב געדאַוונט און ווייטער געשמועסט, און אַזוי האָט מען דעם ערשטן טאָג אין גייסטיקער חברותא פֿאַרבראַכט...
און אין אייניקע טעג שפּעטער, אין איינעם אַן אָוונט, ווען ביי לוזין איז קיינער ניט געווען, אויסער נאָר סרולי, וועלכער האָט זיך אויך איבער עפּעס אין אַ ווינקל פֿאַרשטעקט, איז ביי לוזין מיט אָט דעם אברהמלען פֿאָרגעקומען אַזאַ נאָענט־געהיימער און אָפּגעזונדערטער שמועס, וועלכער קאָן פֿארגליכן ווערן נאָר מיט דעם, וועגן וועלכן מיר האָבן שוין פֿריער, אין אַן אַנדער אָרט, דערציילט, ווען מיכל בוקיער איז אין אַ געוויסן אָוונט, ווי מיר געדענקען, אין דער געוויסער „לעבעדיקער” שול פֿאַר לוזין מיט ווידוי אַרויס און אַ שטיק פֿון זיין אינעווייניקסט פֿאַר אים אויפֿגעדעקט.
כאָטש ס׳איז ניט די צייט געווען דערויף — נישט חודש אלול, וואָס, ווי ס׳פֿירט זיך ביי יענע, טוט דעמאָלט יעדער איינער פֿאַרן אַנדערן זיינע אויסבאַהאַלטענע נויטן אין אַן אופֿן פֿון אַ ווידוי אַרויסברענגען, דאָך איז עפּעס ענלעכס דערויף דאָ 8אָרט פֿארגעקומען; און דער זעלן־ריכטער, דער, וואָס דאַרף אויסהערן און משפּטן דעם צווייטן, איז דאָס מאָל נישט געווען לוזי, דער עלטערער, פֿאַר וועמען דער יונגערער, אברהמל, האָט זיך געזאָלט פֿאַרטרויען, נאָר פֿארקען־ט, אברהמל — דער ריכטער, און לוזי — דער, וועמען יענער האָט באַדאַרפֿט אויסהערן.
ביידע, סיי אברהמל, סיי אויך לוזי, האָבן זיך אַפֿריער ניט געדיכט דערויף, אַליין נאָר סרולי האָט, זינט אברהמל האָט זיך צו לוזין אין שטוב באַוויזן, דאָס אין אויג געהאַט און די מעגלעכקייט פֿון אַזאַ צוזאַמענטרעפֿן יאָ דערלאָזט... פֿאַרוואָסז — ווייל ער האָט געזען, אַז לוזי איז שוין לאַנג עפּעס ניט מיט אַלעמען און ניט גאַנץ מיט זיך... ער האָט דאָס אַרויסגעזען, צווישן אַנדערן, אויך דערפֿון, וואָס דעמאָלט, ווען ער האָט מיט אים דעם אויכנדערמאָנטן געשפּרעך געהאַט, האָט לוזי מיט קיין וואָרט ניט אָפּגע-ענטפֿערט. — אַ סימן — האָט זיך סרולי געזאָגט — נישט פֿון פֿעסטקייט ↰ 235 און איבעריקער בטיחות, וועלכע דערלויבן אַמאָל איינעם אַ צווייטנס טענות מיט דער האַנט אַוועקמאַכן און זיי לייכטשעצנדיק פֿאַרבייגיין ווי אויך זיכער, ניט מחמת דעם, וואָס לוזי האַלט אים, סרולין, פֿאַר אַזאַ מין מינדערווערטיקן, וועלכער פֿאָרדינט ניט מער, ווי מ׳זאָל אַלץ, וואָס ער זאָגט, בלויז מיט אַוועקגעדרייטן קאָפּ און מיט קאַלטער לעכער אויפֿנעמען. ניין, נאָר דערפֿון, וואָס לוזי איז ערגעץ אינערלעך אָנגעשפּאָלטן, און נישט פֿעלנדיק דאָס ווייזן פֿאַר קיינעם, האַלט ער עס אין שויס פֿאַרשטעקט — אָדער כּדי ער זאָל טאַקע אויף שטענדיק שוין דאָס אַזוי האַלטן, אָדער וואַרטנדיק, אַז אַ צופֿאַל זאָל זיך אים מאַכן, ווען ער וועט אָנטרעפֿן אַן אַנדערן, אַ מער פּאַסיקן, פֿאַר וועמען ער וועט יאָ קאָנען אַנטפּלעקן דאָס, וואָס פֿאַר אים, סרולין — ניט.
יאָ, און אָט איצט, די לעצטע טעג, זעענדיק, ווי אַזוי לוזי האָט אָט דעם אברהמלען אויפֿגענומען און באַגעגנט, און מערקנדיק אויך דאָס קליין ביסל קנאָר” וואָס בליקט אַרויס פֿון אים צד יענעם, האָט ער פֿאַרשטאַנען, אַז אברהמל איז דער, פֿאַר וועמען לוזי וועט איצט מיט זיין לאַנג־פֿאַרפֿאָרגענעס אַרויסקומען, אַזוי ווי יעדער פֿרומער, פֿון וועלכן ס׳פֿאָדערט זיך, ער זאָל דווקא פֿאַר אַזאַ, וועמען ער איז מקנא, דעם קאָפּ אָנכויגן, דווקא פֿאַר אַזאַ דאָס אייגענע חשיכות אַוועקלייגן, האַלטנדיק דאָס פֿאָר אַ נסיון, וואָס יעדער מענטש, אויב ער וויל בלייבן ביי דער הויכער, גייסטיקער מעלה, דאַרף געפֿינען כּוח אים דורכמאַכן, אָננעמען פֿאַר ליפּ און אים פֿיישטיין.
און אַזוי איז עס טאַקע געווען. סרולי האָט אויף דער געגאַרטער שעה געוואַרט, און אָט איז זי געקומען.
ס'א אויפֿדערנאַכט, קיינער איז נישטאָ... ס׳קיין חילוק ניט, צי ס׳האָט צופֿעליק קיינער יענעם אָוונט לוזיס שטוב ניט פֿאַזוכט, צו סרולי האָט, ווי זיין שטייגער, אַזוי ווי אַלע מאָל, אויך איצט איינגעאָרדנט, אַז קיינער זאָל זיך ניט ווייזן און גיט שטערן, ווען ער האַלט פֿאַר נייטיק, אַז לוזי זאָל פֿלייגן אַליין. ס׳קיין חילוק ניט... דער עיקר איז נאָר, וואָס ביידע, לוזי און אברהמל, האָפֿן זיך יענעם אָוונט ביי לוזין אין אַלקער, ביי אַ טישל און ביי אַ געמיטלעך־ברענענדיקער לאָמפּ, געטראָפֿן. די טיר, וואָס פֿירט אין פֿאָדערצימער, איז געווען אָפּגעשפּאָרט. און אָט זעען מיר דאָרט אכרהמ-לען אַ זיצנדיקן און לוזיך פֿון זיין אָרט אויפֿגעשטאַנען, און איידער לוזי האָט נאָך באַוויזן עפּעס אָנצוהויפֿן, אַזוי איז פֿון אברהמלס פּנים שוין אַ גרויסע פֿאַרוואַנדערונג געווען אַרויסצולייענען.
ס׳איז אויך פֿאַרשטענדלעך פֿאַרוואָס ־ שוין אַליין דאָס, וואָס לוזי האָט, אַריינקומענדיק אין אַלקער, אָפּגעשפּאָרט די טיר און זי אויפֿן קייטל פֿאַרשלאָסן, האָט שוין אויך פֿאַר אברהמלען פֿאַר אַ גענוגנדיקן באַווייז געדינט, אַז עפּעס וואָרט דאָ אויף אים אַ גרויסער ערנסט, אויג אויף אויג מיט לוזין פֿלייכנדיק; ובפֿרט נאָך, ווען לוזי האָט די ערשטע ווערטער פֿון זיין אָנהייב־ ↰ 236 געשפּרעך אַרויסגעבראַכט אויף אַזאַ אופֿן, אַז גליין־איז שוין געווען אַרויסצודערהערן אַ באַזונדערן מיין אים עפּעס באַזונדערס צו פֿאַרטרויען — האָט ער שוין אַוודאי און אַוודאי פֿאַרשטאַנען, אַז ניט אומזיסט איז ער אַהער אויף אָפּגעזונדערטקייט איינגעלאַדן געוואָרן. און דערום — כאָטש ער איז אַלע מאָל געווען אַ שטיק אומרו און איז שווער אויף זיין אָרט איינגעזעסן, איז ער דאָס מאָל אָבער, ווי פֿאַרשטאָרט געבליבן, ווי וואַרטנדיק אויף אַזוינס, וואָס ער דאַרף דאָס ניט נאָר מיטן געהער, גאָר מיט אַלע אברים פֿאַרנעמען.
כּדי דאָס בילד פֿון לוזין מיט אברהמלען ביי לוזין אין אַלקער דעמאָלט מער בוילעטער צו מאַכן, חזרן מיר דאָ איבער: ס׳איז אַ שטילער, ווינטערדיקער אויפֿדערנאַכט אין אַ פֿאַרוואָרפֿענער טייל שטאָט, וואוהין קיין איבעריקער טומל דערגרייכט אַפֿילו בייטאָג ניט, ובפֿרט אין אווגט, ובפֿרט אין אַ ווע־ מערדיקן. דער דרויסן האָט געקלונגען מיט פֿראָסט, וועלכער האָט אַלעמען פֿאַריאָגט אין די מיט־שניי־באָדעקטע הייזלעך, פֿון וואַנען ס׳האָבן אַרויסגעקוקט קליינע, גאָר קליינע לעמפּעלעך, קאַנעצלעך... די אויסגעהאָרעוועטע איינוואוינער פֿון יענעם טייל שטאָט האָבן דעמאָלט מער ניט אין זינען און זיינען אויך מער ניט בכּוח אין זינען האָבן, ווי נאָר צו דערוואַרעמען זייערע פֿאַרן טאָג אָנגעפֿרוירענע גלידער ביי שוואַך־געהייצטע הרובעס אָדער אויוונס, און יעדער אַנדערע, מער גייסטיקע באַדערפֿעניש איז זיי פֿרעמד און גייט ניט אָן קיינעם. און אָט דאָרט און דעמאָלט האָט זיך צווישן יענע שטיל־ שווייגנדיקע, שח־אך־באַלויכטענע און מיט שניי באַדעקטע הייזלעך איינס אַן אויסנאַם געפֿונען, פֿון וואַנען ס׳האָט אַרויסגעקוקט אַ מער לויכטנדיקער לאָמפּ, און וואו אויך אַ גענוגע וואַרעמקייט האָט דאָס הייזל אינעווייניק אויף אַזוי פֿיל געמיטלעכער געמאַכט, אַז אין איינעם אַ צימערל דאָרט זאָלן צוויי מענטשן, אָפּגעזונדערט און אַרויסגענומען פֿון די טאָג־טעגלעכע זאָרגן פֿון אַרום, קאָנען אי זיך אַליין אי דעם אַרום באַזיניקן, זייענדיק פֿאַרנומען בלויז מיט גייסטיקע זאָרג...
לוזי האָט אָנגעהויבן עפּעס, ווי פֿון אַ זייט, דערמאָנענדיק דעם פּסוק* „האדם יראה לעינים וה, יראה ללבב”, דאָס הייסט, אַז אַ מענטש זעט בלויז וואָס אויבנאויף, און נאָר גאָט קוקט אין האַרצן אַריין...
— מ׳קוקט אַמאָל אויף איינעם — האָט לוזי ווייטער געזאָגט — וועגן וועלכן ס׳קאָן זיך דאַכטן, אַז ער איז אַזאַ, וואָס דאָס מזל שפּילט אים שטענדיק אויף דער פֿלייט און דער שליממזל מיידט אים אויס, גייט אים פֿאַרביי, און לאָזט קיין פֿלעק, קיין שאָטן אויף איסן ווען אינדעראמתן איז ניט אַזוי, ווען אינדעראָמתן איז גענוג נאָר אַ ליאַדע דיר מיט אַ פֿינגער, מ׳זאָל דערפֿילן, אַז זיין גליק־כּלי איז אָנגעשפּאָלטן.
ווי אָט ער אַליין — האָט לוזי ווייטער געזאָגט — וואָס אויסערלעך האָבן ויל געקאָנט אים מקנא זיין, טראַכטנדיק, אַז ער איז דער, וואָס זיינע חשבונות מיט גאָט זיינען געגליכן צו שטילע טייבל־וואַסערן, וואָס פֿליסן גיט שנעל, נאָר קלאָר און לויטער; ער — דער, וואָס האָט אַלע מאָל אַ באַשטימטע האַנט פֿון הימל פֿאַר אים אַרויסגעשטעקט, וואָס ווייזט אים אָן, וואוהין ער האָט זיך צו קערן און צו ווענדן צו זיין ליגן און באַשערטן... ווען אינדעראמתן איז פֿאַרקערט: נישט נאָר ער האָט ניט געהאַט קיין באַזאָרגעריש אויג וון אויבן, נאָר ווי אַ באַזונדער נישט־פֿאַרגינער וואָלט אים נאָכגעקוקט, וואָס ווען ער האָט געזען, אַז זיין גוים איז פֿיל מער באַלאָדן, ווי אַנדערע, האָט ער אים אַלע מאָל אַריבערגעשיקט גנבֿים און שעדיקער איבער זיין פּאַרקן, מ׳זאָל אים צעטרייסלען און אַלע צייטיקע פֿרוכט אַראָפּשאָקלען.
און דאָ, איבערגייענדיק וון כּלל צו פּרט, האָט לוזי גענומען אויספֿידלער דערציילן וועגן דעם, וועגן וועלכן מיר האָבן שוין ווען אַמאָל פֿריער דערמאָנט, נאָר בקיצור? ווי אַזוי ער האָט זיך אין דער יוגנט באַפֿרייט פֿון דער אויסצערנדיקער נזירות, וועלכע האָט אים שיר ניט אומגעבראַכט, און ווי אַזוי זיין רבי, צו וועמען מע תאָט אים דעמאָלט געבראַכט, האָט אים אַ רעטנדיקע האַנט דערלאַנגט און האָט אים אַרויפֿגעפֿירט אויאָן וועג וון צו דינען גאָט מתוך שמחה, ד״ה, אין פֿריידן, און וואָס ווען ניט דאָס, וואָלט ער, פֿאַרשמאַכט אין אַ ווינקל, מיטן קאָפּ צו דער וואַנט געווענדט, זיין לעצט ביסל אָטעם געווען אויסגעהויכט, נישט האָבנדיק געזען און פֿאַרזוכט !ון אַלע יענע אוצרות, וואָס זיינען געשאאָן פֿאַרן מענטשן, און וואָס אויב מ׳קערעוועט זיך אָפּ פֿון זיי, איז דאָס אַ זינד ניט צום פֿאַרגעבן, ווי ער האָט העט־העט שפּעטער זיך איבערצייגט און פֿאַרשטאַנען. דערנאָך ווידער — האָט ער ווייטער דערציילט — ווי אַזוי ער איז אַריבער צום היפּוך פֿון נזירות — צו גרויסער לעבנסלוסט, וועלכע האָט זיך אין אים צעשפּילט.
דעמאָלט — האָט ער געזאָגט — האָט ער חתונה געהאַט. ער איז געווען יונג, קרעפֿטיק און מיט הויכע אַקסל, וועלכע האָבן אים די קאַפּאָטע צעשפּאַרט און אין די בעט געמאַכט פּלאַצן. און מיטאַמאָל — ער ווייסט ניט פֿאַרוואָס, צי דערפֿאַר, וואָס ער האָט קיין קינדער ניט געהאַט, צי איבער אַן אַנדער סיבה, איז ער צום ווייב אָפּגעקילט געוואָרן, און אַזוי ווי ער איז פֿון אַלעמען באַליבט געווען און ביים גאַנצן אַרום — שטאַרק אָנגענומען, אַזוי האָט זיך אים דער קאָפּ פֿאַרדרייט, און ער האָט אַליין ניט באַמערקט, ווי די כּוחות האָבן זיך אים גענומען זוכן אויסגאַנג ניט נאָר אין די ראָמען פֿון דערלויבטן, נאָר אויך אין דעם, וואָס ניט דערלויבט...
און דאָ האָט לוזי שטיל און מער מיט וואוגקען, ווי מיט ווערטער, גענומען דערציילן פֿון דכרים שבצנעה, ד״ה, פֿון זאַכן, וואָס צווישן מאַן און ווייב... ווי אַזוי, זייענדיק אין דער פֿולער קראַפֿט, האָט ער באַמערקט, ווי ↰ 238 די פּיאַטעס הייכן אים אָן ברענען און ווי אַ פֿייער הייבט זיי אָן לעקן, ווי נאָר ער קומט אין באַדירונג מיט וועמען ניט איז פֿון פֿרויאישן מין... דאָס רופּ, האָט ער געזאָגט, פֿלעגט זיך דאָס אים מאַכן אויף שמחות, ווען מ׳איז אויפֿגעלייגט און באַטרונקען, און ווען אַ מינדסטער ריר, אַ פֿאַרבייאיילנדיקער בליק איז גענוג, מ׳זאָל זיך צעפֿלאַקערן, ווי אַ קול שטרוי, פֿון יענער האַווה, וועלכע איז פֿול מיט געפֿאָרן.
פֿיל פֿאַלן פֿון דעם מין, האָט לוזי געזאָגט, וועט ער דורכלאָזן, און נאָר וועגן איינעם — דערציילן.
ס׳געווען איין מאָל אויף אַ חתונה, וועלכע איז געפּראַוועט געוואָרן אין אַ גרויס־נגידישער שטוב, וואו ס׳האָבן געקלעקט גענוג חדרים אי אויף טאַנצן, אי אויף אולפֿנעמען ביי רייך־געגרייטע טישן די געסט, אי אויף אויסצוטאָן די בגדים, אי אויך, אַז מ׳זאָל באַלייגן קינדער צום שלאָפֿן, ווען זיי ווערן מיד פֿון חתונה־טומל.
י און אָט אויף יענער חתונה האָט זיך געטראָפֿן איינע, אַ זייער פֿריילעכע, ווי ס׳גיט זיך אויס, אַזאַ, וואָס אַ גאַנצע שמחה אַמאָל, אַ גרויס־טומלדיקע חתונה באַמערקט זיי, ווייל זיי טיילן זיך אויס אי מיט זייער פּוץ און אָנטאָן, אי, דער עיקר, מיט זייער לעבעדיקייט, וועלכע וואַרפֿט זיך יעדערן אין די אויגן.
עפּעס האָט זי זיך לעבן אים אָפֿט געדרייט, אָפֿט צו אים אונטערגעקומען, אַמאָל אַ לייכטן ריר זיך געטאָן אין אים אומגערן, אַמאָל אים באַדינט און אונטערגעטראָגן ווי אַ גאַסט, און יעדעס מאָל, ווען ער האָט זיך ניט געדיכט אויף איר, צי ביים עסן, צי ביים טאַנצן, איז זי לעבן אים אַרויסגעוואַקסן און אים געלאָזט פֿילן איר שטאַרק־נאָענטקייט און חתונה־צעהיצטקייט.
זי האָט שיר אַפֿילו ניט געטאַנצט מיט אים — ניט מיט אים אַליין, נאַטירלעך, וואָס איז ניט שייך — נאָר לעבן אים, אַנטקעגן אים, גלייך ער וואָלט איר גאָר אַ נאָענטער אייגענער אָנגעקערט, ווען אין, דער אמתן — נאָר אַ ווייטלעכער באַקאַנטער.
ס׳האָט זיך ווידער געמאַכט, טאַקע דעם זעלבן אויפֿדערנאַכט פֿון דער חתונה, אַז ער, לוזי, האָט, ווי ס׳ווייזט אויס, כּדי זיך אָפּקילן פֿון געטראַנק, זיך פּלוצים געטראָפֿן אין איינעם אַ ווייטלעכן צימער, וואו ס׳זיינען געשטא-נען פֿעטן, אויף וועלכע מידע קינדער זיינען איינגעשלאָפֿן. און ווידער פֿלו־ צים איז אויך זי לעבן אים דאָרט אויסגעוואַקסן — אַ פֿאַרפּאַליעטע, אַ פֿאַרפֿלאַמטע, מיט חתונה־גערוך און אַ שטאַרק־צעהיצטע, און ער ווייסט ניט ווי אַזוי זי האָט זיך צו אים צוגעשטעלט און עפּעס גאָר היימיש מיט היי-מישלעכע ווערטער זיך גענומען מיט אים איבערוואַרפֿן.
עפּעס האָט ער יאָ געוואוסט און ניט געוואוסט פֿון איר, גאָר מיט אַמאָל האָט זי אים גענומען דערציילן פֿון איר מאַן. און פֿון אירע רייד איז ↰ 239 געווען צו זען, אַז עפּעס איז ער איר ניט ניהא, און אין דער זעלבער צייט, האָט זי אים געגעבן אָנצוהערעניש, אַז ער, לוזי, איז איר זייער און זייער צום האַרצן...
און דאָ — ער ווייסט ניט, ווי אַזוי, נאָר זי האָט אים איר קאָפּ און קערפּער געלאָזט דערפֿילן, און ער האָט זי דערזען אַזאַ, וואָס ניט אומזיסט טאַקע האָט זי זיך פֿון דער גאַנצער שמחה און פֿונעם געסט־געזעמל אויסגעטיילט.
ער איז געווען יונג, און זי — אין זיינע יאָרן, זי האָט צו זיין ברוסט געקוקט און די אויגן ניט אויפֿגעהויבן, און ער האָט איר נאָענטקייט דערפֿילט... און מיט איין וואָרט, ניט קיין סך, ניט קיין ביסל, נאָר אַ האַר איז אָפּגעגאַנגען, אַז אין זייער ביידנס שטאַנד, אין יענעם זייטיקן און פֿון מענטשן דערווייטערטן צימער, זאָל, חלילה, ניט געשען דאָס, ביי וואָס מ׳יהאָט אָט־אָט — טאַקע בעתאַלטן — ביי דער העכסטער, ברענענדיקסטער עבירה.
צי אַ זייטיקער מענטש האָט, גראָד דעמאָלט דעם צימער פֿאַרבייגייענדיק, אַהין אַריינגעקוקט, צי אַ קינד האָט זיך אין שלאָף דורכגעוואָרפֿן און אַן אויג אַן עפֿן געטאָן, נאָר אַזוי ווי ער און זי האָבן אומבאמערקט אַהין אַריינגעטראָפֿן, אַזוי זיינען זיי מיט אַמאָל, געשטערט פֿון עפּעס, אַרויס פֿון דאָרט, האַלב פֿאַרשעמט און איינס דעם אַנדערן אין די אויגן זיך ניט געקוקט...
אַז ער פֿלעגט דעמאָלט — האָט לוזי ווייטער דערציילט — קומען צו זיין רבי; און זיך בעטן: מעגלעך, אַז דאָס קומט אים דערפֿון, ווייל ס׳איז אים אָפּגעזאָגט אין דער בדכה פֿון פֿריה ורביה1... ואנכי הולך ערירי — האָט ער זיך געקלאָגט — ער גייט אַרום ווי אַ פּוסטער ביים, הייסט עס, אַן כּלים, אָן בלעטער און קיין פֿויגל נעסטן ניט ביי אים, און דערום, דענקט ער, ווערט ער באַפֿאַלן פֿון מחשבות זרות — אַז ער פֿלעגט זיך אַזוי קלאָגן, פֿלעגט אים יענער אַוודאי מיטפֿילן, באַדויערן, אים ווינטשעווען און אויך סגולות געבן, ווי למשל: מ׳זאָל שטעלן די פֿעטן אין זיין שלאָף־צימער פֿון צפֿון אויף דרום. מ׳זאָל אַלע פֿרייטאָג אויסרויכערן דאָס בעטגעוואַנט מיט פֿעדערן פֿון שוואַר־ צע האַנען ווי אויך, ער זאָל טרינקען אַ געטראַנק פֿון אַ מין גראָז מיטן נאָמען „רוטא” אאַז״וו.
ס׳האָט אָבער ניט געפּועלט, דעמאָלט האָט זיך לוזי איין מאָל אַוועקגעלאָזט אויף ימים־נוראים צו זיין רבין, ביי וועמען ער פֿלעגט איבערזיצן איבער סוכות און אַמאָל אויך שפּעט אין ווינטער אַריין, ביז חנוכה, און אָט דעמאָלט, ווען ער איז ערב־ראש־השנה אַריין זיך פּראַווען, ווי דער מינהג איז, און האָט זיך אויפֿן נייעם יאָר צעוויגט אויף זיינע מיטן, האָט יענער אויף אים אַזאַ
1 זיך פֿרוכפֿערן און מערן.
קוק געטאָן, ווי גלייך ער גלויגט ניט אין דעם, וואָס ער וועט אים באַלד דאָ פֿאָרלייגן, אָבער דאָך וויל ער אויספּרואוון, ווי אַ דאָקטער אַ לעצט מיטל אַמאָל ביי אַ חולה.
— בלייב אויף יום־כיפּור — האָט יענער אַ זאָג געטאָן.
— וואָס הייסט! — האָט זיך לוזי געחידושט — ער בלייבט דאָך אַלע מאָל אויך ויל לענגער.
— ניין, איצט — האָט יענער אַ זאָג געטאָן פֿאַרטראַכט און פֿאַרטרויערט
— צוליב מער וויכטיקערס, ווי כסדר...
און אָט איז געקומען די נאַכט פֿון כל־נדרי, ווען דער עולם איז פֿאַר־ פֿלאַמט פֿון די האַרציקע תּפֿילות, ווי תּמיד... און אָט איז מען אויך לסוף געקומען צום „אדוךעולם”, וואָס אַלע מאָל איז מען מיט אָט דער תּפֿילה מער די סאַמע עלטסטע און חשובסטע, מענטשן אָן אַ בלעק, וועלכע האָבן גאָר־גאָר אַ רייך לעבן דורכגעמאַכט... און דאָ גאָר, מיט אַמאָל, איז פֿון רבין אַ באַפֿעל געקומען־ לוזי... לוזי זאָל מיט איר באַעלט ווערן.
דער עולם האָט געשטוינט־ אַזוי יונג, אַזוי אומדער&ארן, און ווען אַלע בלוטן זיינען נאָך אין קאָך... אָבער פֿאַרפֿאַלן ־ באַפֿוילן — איז באַפֿוילן, און מן־הסתם — האָט מען זיך געזאָגט — דאַרף מען אים איצט באַזונדערס מיט עפּעס אין זינען האָבן...
לוזי איז צום עמוד צוגעטראָטן און מיט אַ ציטערדיק קול די געהויבענע תּפֿילה פֿאַרן עולם אַרויסגעבראַכט ־ „האד וון דער וועלט, דער דו האָסט געהערשט, נאָך איידער יעדער באַשעפֿעניש איז אויפֿגעקומען און אָנט־ שטאָנעך... ער האָט זיך געפֿילט ניט ווערט די ווערטער אַרויסצוזאָגן, אָבער דער רבי, מיטן טלית און קיטל און מיט דער שפּאַניש־געהאָפֿטענער יאָרמלקע אויפֿן קאָפּ, פֿריש געגאָלט לכּבוד יום־כיפּור, וואָס איז ביי זיין זייט, לעבן עמוד געשטאַנען, האָט אים אונטערגעהאַלטן און, קוקנדיק אויף אים — אים מוט אונטערגעגעבן ־ נישקשה, זאָל ער...
שפּעטער, נאָך דעם, ווי מ׳האָט אָפּגעדאַוונט, איז דער יינגערער עולם, ווי געוויינטלעך, ,אַוועק אַהיים, און אין קלויז זיינען געבליבן נאָר איינציקע, געציילטע, בראש מיטן. רבין, וועלכער וואַכט און טוט דעמאָלט אַלע מאָל ניט אָפּ די ליפּן פֿון לערנען און תהילים־זאָגן און בכלל פֿון דער פֿרום־ פֿאָרכטיקער עבודה ערג דעם פֿאַרשטייענדיקן טאָג פֿון גרויסן דין.
אויך לוזי איז געבליבן. די קלויז איז, ווי דער מינהג פֿאָדערט, די גאַנצע נאַכט געווען באַלויכטן מיט דער זעלבער צאָל ליכט און לאָמפּן, ווי פֿריער, בעתן דאַווענען. קיין איין ליכט, קיין איין לאָמפּ ניט אויסגעלאָשן — נישט .פֿון אויפֿן עמוד, ניט אויף דער בימה, נישט אויך די, וואָס אויף די פֿענצטער און אויף די לאַנגע טישן, וואָס אין מערב־זייט, אויף וועלכע די שטילקנאַקנדיקע וועקסענע ליכט שטייען אין זאַמד־קעסטעלעך אַריינגעשטעקט.
ס׳איז שוין געווען שפּעט, וון פֿרומען אומהאַווען דעם ערג יום־כיפּור, פֿון פֿיל מאָל לויפֿן אין מיקווה, דאַווענען און פֿאַרפֿאַסטן, ווי אויך פֿון די הייסטע תּפֿילות פֿון כל־נדרי און דערנאָך פֿון שפּעט־באַנאַכטיקן אויפֿזיין, לערנען אָדער ההילים־זאָגן, זיינען שוין אַלע מיד־איינגעשלאָפֿן — ווער אויף אַ באַנק, ווער מיטן קאָפּ אין אַ שטענדער אָנגעשפּאַרט און ווער אויף דעם דיל, וואָס איז אַלע מאָל יענע נאַכט מיט היי און שטרוי אויסגעשפּרייט, אַפֿילו דער שטענדיק וואַכער שמש, וואָס אויף אים קומט קיין מאָל קיין שלאָף גיט... אַליין נאָר דער רבי; שוין אָנעם טלית, נאָר אינעם קיטל און אין דער יאָרמלקע, איז, ווי זיין שטייגער דעמאָלט, שטיל, איינער אַליין, צווישן די בענק אומגעגאַנגען... צוליב וואָסז נרי ער זאָל אַמאָל איינעם, אַמאָל אַ צווייטן פֿון די אויף די בענק, אָדער אויף דער ערד ליגנדיקע, אין פּנים אַריינקוקן, און זען אָפּהיטן, ס׳זאָל, חלילה מיט קיינעם אין יענער נאַכט זיך ניט מאַכן קיין נאַפֿט־טרעפֿעניש, ווי ס׳טרעפֿט זיך!... ער פֿלעגט שוין דערקענען, און מיט אַ האַרטן פֿינגער־שפּיץ פֿלעגט ער דעמאָלט דעם וואָס מ׳דאַרף נעמען וועקן און צעגערקען פֿון שלאָף.
דעמאָלט איז אויך לוזי איינגעשלאָפֿן. און פּלוצים, סאַמע אין מיטן, האָט ער זיך אויפֿגעכאַפּט פֿון אַ האַנט, וואָס האָט אים גענומען אייליק וועקן.
— ווער איז?
— וויי... — ער האָט פּלוצים דערזען פֿאַר זיך דעם רמן אַן איינגעבויגענעם שטיין...
י ער האָט זיך אויפֿגעכאַפּט אין בזיון, שולד און ווייטיק, וואָס ער, וועמען מען האָט נאָר וואָס באַערט און אויסגעטיילט פֿון אַזוי פֿיל חשובערע פֿון אים, האָט באַלד, תּיכּף, טאַקע אין דער זעלבער נאַכט, באַוויזן, אַז ער איז ניט ווערט די באַערונג און אַז ער איז פֿון זיינע קאָכיקע בלוטן נאָך אַזוי ווייט באַהערשט, אַז ער האָט אַפֿילו ניט זוכה געווען, אַז אַזאַ זאַך זאָל זיך אים ניט מאַכן אין אַ מקום־קדוש, אין יום־כיפּור, אי דאָס נאָך אין די אויגן פֿון אַזאַ עדות, ווי אַליין דער רמ.
ער האָט לאַנג דערנאָך יענעם אין די אויגן ניט געקאָנט קוקן. און, לסוף, ווען ער איז נאָך אַלע יום־טובים, שוין כּמעט אַ לעצטער, אין רמנס „הויף” פֿאַרבליבן און איז געקומען זיך געזעגענען, איז ער געשטאַנען מיט אַן אַראָפּגעלאָזטן קאָפּ, אָן דרייסט עפּעס צו זאָגן און ווידער עפּעס וועלן פּועלן. אויך יענער האָט אויף אים געקוקט מיט באַדויערונג, ווי איינער רעדט: זעסט דאָך...
— יפֿשפֿש במעשיו — האָט יענער צום סוף נאָר געהאַט אַ זאָג צו טאָן צו לוזין, וועלכער האָט, שטייענדיק פֿאַר אים, פֿיל געוויינט — זאָל ער זען אויסזוכן דאָס פֿעלערהאַפֿטע אין זיך...
— אַוודאי איז ער גערעכט געווען — האָט לוזי נאָך אַ קליינער הפֿסקה, ווידער וארגעזעצט פֿאַר אברהמלען — עבירה גוררת עבירה — איין זינד, ווי באַוואוסט, שלעפּט די צווייטע, און אַז ער האָט זיך בודק געווען, האָט ער גלייך געוונען, אַז אויסער דער אויבנדערמאָנטער, וועלכע האָט אים געמאַכט וארשעמט און דערנידעריקט אין די אייגענע אויגן און אין די אויגן וון זיין רבין, ביז ניט די ווערט זיין צו עפֿענען דאָס מויל און ווייטער נעטן אויף דעם, וואָס ער האָט אַזוי באַגערט — אַז אויסער יענעם, האָט ער אויסגעוונען נאָך ערגערס — גאָר אַ מין גלוסטונג צו עבודה־זרה, רחמנא ליצלן. ער האָט געוונען, אַז זיין זיידע, דער שבתי־צביניק, באַזוכט אים צו א1ט אין חלום, און אַז די באַזוכן דוון ביי אים ניט אַרויס קיין אָפּשטויס, ווי געהעריק.
ווי אָט:
אַמאָל ולעגט ער דערזען דעם זיידן עפּעס אויף אַ יריד אַ זיצנדיקן בעטלער... אַז ער פֿלעגט אים וועלן פֿאַרבייגיין, אַזוי ולעגט יענער אים פֿאַר דער פּאָלע אָנכאַפּן, אַ צי טאָן און, האַלב־שטאַמלענדיק, אויף אַ געט־ לעריש לשון אַרויסמורמלען? הנד; אָט זאָל ער זען, לוזי, אויף וואָס יענער איז איבערגעקומען — אויף אַ צעדראָשן קופֿקעלע שטרוי צו זיצן און געצוואונגען זיין די האַנט צו באַרבייגייער אויסשטרעקן און צו בעטלען אַ ורעמדער אויף אַ ורעמדן יריד. און אַז לוזי ולעגט זיך אין אים איינקוקן, אַזוי האָט ער דערזען: טאַקע אַ פֿרעמדער — טערקיש געקליידט, מיט גרינע פּלודערן, אין אַ גרינעם קאָזאַקין, מיט אַ הויך־דויטער יאָרמלקע, און אויך זיין לשון פֿרעמד, האַלב־יידיש, האַלב ניט, און דערביי האָבן דעם אַלטן אויך ווי פֿרעמדע טרערן גערונען, עפּעס ניט יידישע און וואָס גיט אַזוי וויינט אַן אייגענער אין אייגענעם באַלק. און דאָס האָט לוזין נאָך מער אָפּגעפֿרעמדט וון אים און אים געמאַכט זיך אומקוקן אין אַלע זייטן, זען, צי באַמערקט אים ניט קיין זייטיקער אין דער נאָענטקייט וון אָט דעם, וואָס ער וואָלט ניט גערן געווען, מ׳זאָל אים זען...
— יהודי — האָט יענער אַלע מאָל מיט אַ ניט־יידישער אויסשפּראַך די אַלט־יידישע ווערטער אַרויסגעשטאַמלט — מזרעו של ישראל... בשמי וכשט אַביך... — אַ ייד הייסט עס, וואָס שטאַמט וון ישראל... אין מיץ נאָמען און אין דיין ואָטערס נאָמען... בעט איך, זאָלסט אויף מיץ 1אד־ וואָגלטער נשמה געטן...
דערביי האָט ער ווידער האַלב־קאַלטע עובר־בטלדיקע טרערן וארגאַסן, וואָס, דעם אמת געזאָגט, ולעגן זיי ביי לוזין דאָס רחמנות דערוועקן.
אַזוי אַמאָל אויף אַ יריד — אַן אַלטן אָפּגעוארענעם בעטלער. און אַן אַנדערש מאָל פֿלעגט ער אים זען נאָך יונג, אין סאַמע ברען 1ץ זיין פֿאַד־ ↰ 243 פֿירטקייט, ווען ער איז צו דער „קאַט, צוגעשטאַנען און זיך נאָך איר רייט־ וואָגן געלאָזט לויאַן.
ס׳איז אַ גרויסע האַנדלס־ און האָפֿן־שטאָט, אַ מין סטאַמבול. לוזי זעט אַ גרויסן פּלאַץ פֿאָר איינעם אַ פּאַלאַץ, אויף וועלכן ס׳האָט זיך פֿאהאָמלט אַ גרויסער המון! און וואו צווישן דער גרויסער ענגעניש דערזעט ער אויך אים, זיין זיידן. דער עולם — אין גרויסן יום־טוב אעעטאָן: סיי ווייבער, סיי מאַנצבילן — אין די טייערסטע מלבושים, שטייען און, וואַרטן, מיט די אויגן צום פּאַלאַץ געווענדט, וון וואָגען ס׳דאַרף זיך באַווייזן, אַליין דער פֿאַרערטער זייערער, וועמען זיי גאַרן צו באַגעגענען אין גרויס ערע און אין יובל.
און אָט באַווייזט ער זיך, אַרומגערינגלט וון זיינע גאָר נאָענטע, פֿון זיינע זיבן תלמידים, „די זיבן רערן וון דער מנורה”, ווי זיי האָבן זיך געדוון, מ׳דערזעט אים, און מיט אַמאָל טוט דאָס גרויסע פֿאָלק, וואָס פֿאַרן פּאַלאַץ פֿאַרזאַמלט, אין איין פֿאַל און מיט קולי־קולות אויסשרייען! אדוננו, מאור עיננו — שיק אונדזערע, האָר אונדזערער! — משיח בן דוד — גאָט געשיקטער אויסלייזער!... מ׳פֿאַלט צו דר׳ערד, מ׳קושט דעם שטויב, וואו מ׳שטייט אַליין, און, וואָס ס׳דאַכט זיך זיי, די פֿאַרערעה אַז ער, זייער פֿאַרערטער, האָט דאָ ווען אַמאָל געטראָטן, אָדער וועט ווען שפּעטער טרעטן.
און מיטאַמאָל פֿאַרשווינדט דער עולם, ווי אויך דער, וואָס האָט זיך פֿלן פּאַלאַץ אַרויסקומען באַוויזן, און ער, לוזי, דערזעט זיין זיידן איינעם אַליין, ווי ער ליגט נאָך אַלץ אויף זיין אָרט, אויף וועלכן ער איז בריער אַנידערגעפֿאַלן. ער קנים, קושט די ערד, קריכט און קושט דעם גאַנצן פּלאַץ, אויף וועלכן פֿיל אַנדערע האָבן געטראָטן, און קריכנדיק פֿון אָרט צו אָרט, קומט ער לסוף אַהין, וואו דער וון פּאַלאַץ געקומענער איז געשטאַנען, און ער ליגט דאָרט לאַנג, און קאָן זיך נישט אָפּרייסן פֿון יענעם הייליקן פֿאַר אים שטויב צו לעקן, ביז לסוף, ווען ער שטעלט זיך שוין אויף פֿון קניען, זעט ער אויס אַזוי, אַז שענער זעט אויס אַ מענטש פֿון זומפּ אַרויסגעקראָכן.
און זע, יעדעס מאָל, ווען לוזי פֿלעגט אים דערזען נאָך יענער שענדלעכקייט, איז נישט הערנדיק נאָך קיין וואָרט פֿון זיידן, נאָר זעענדיק אים אַ גאשמוצטן, אַזוי פֿלעגט זיך אין דער האַנט ביי אים ווייזן אַ וואַש־כּלי, אַ מין קוואַרט, אויף וועלכער ער פֿלעגט אָן אַ וואָרט צו זאָגן, יענעם אויף איר מיט אַ וואונק אָנווייזן, און יענער פֿלעגט אונטערקומען און לוזי פֿלעגט אים אויפֿגיסן, ווי אַ לוי אַ כהן צום דוכענען... וואָס דאָס האָט געהייסן! — אַז, פֿאַר אַלעמען, איידער ער וועט נעמען מיט יענעם עפּעס ריידן, אים אויסוואַרפֿן, און אים באַשולדיקן, וויל ער אים זען אַ געזויבערטן, וואָס אין דעם אַליין שטעקט שוין אַ שטיק מחילה און אַ גוט־געבויגטקייט צו אַן איינעם, ↰ 244 צו וועמען מ׳טאָר זי ניט אַרויסווייזן און וואָס בכלל דאָרף יעדער פֿאָדעם מיט אַזוינעם אומברחמנות איבערגעריסן ווערן — וויי, וויי...
אַז ער האָט שפּעטער אויך וועגן דעם דערציילט זיין רבין, האָט יענער שוין פֿאַר אים בלויז נאָך איינעם אַ טרויעריקן בליק פֿאַרמאָגט און ניט מער געהאַט צו זאָגן, ווי?
— וואָס הייסט עס? זאָל ער זיך אומקוקן, לוזי און זען, וועמען ער האָט פֿאַר אַ שותּף הינטערן רוקן.
לוזי האָט אַ ציטער געטאָן, זיך אומקוקנדיק. ער האָט פֿאַרשטאַנען, וועמען יענער מיינט... ער האָט זיך צעוויינט .
— פֿאַרוואָס ’קומט עס אים? — האָט ער אין געוויין געטענהט — אין דער יוגנט אַן אובד־דרך — אַ מענטש אָן אַ וועג, הייסט עס, דערנאָך איז ער” אַ דאַנק דעם, פֿאַר וועמען ער שטייט אַצינד, אַרויף אוי6ן ריכטיקן, און איצט האַלט ער אים ווידער גייט פֿאַרלירן. פֿאַרוואָס קומט עס איסי
— אפֿשר דערפֿאָר — האָט יענער אַ זאָג געטאָן — וואָס את אשר יאהב יוכיח — וואָס וועמען מ׳ליבט מער, דעם שטראָפֿט מען מער.
— איז וואָס זאָל ער טאָן, אַז ער זאָל ניט אַזוי געליבט זיין — האָט זיך ביי לוזין אַ נישט פֿאָרזיכטיק וואָרט אַרויסגעכאַפּט — לא הן ולא שפּרן
— ער וויל ניט די יסורים און ניט דעם שכר פֿאַר זיי.
— אַזוי! — האָט יענער אַ זאָג געגעבן אין גרויס ירגזון — איז זאָל ער טאָן, וואָס איובס ווייב האָט געראָטן איר מאַן: כרך אלהיס ומות — שעלט גאָט, וועסטו שטאַרבן און פֿאַרשפּאָרן ליידן.
לוזי איז אַרויס אַ צעבראָכענער, ווי איינער, אויף וועמען מ׳וואָלט מיט דער האַנט אַוועקגעמאַכט און פֿאַר וועמען ס׳געפֿינט זיך ניט קיין שום מיטל מ׳זאָל אים זיין אָרעם מזל דערלייכטערן.
צו יענער צייט — האָט לוזי נאָך אַ קליינעם איבעררייס ווידער גענומען דערציילן וועגן איינער אַ טרעפֿעניש, וואָס האָט אים; ווייזט אויס, זייער געדריקט — צו יענער צייט האָט ער זיך באַקענט אין זיין שטעטעלע, וואו ער האָט געוואוינט, מיט איינעם אַ שמערל באַס, פֿון דער ליטע געקומען? אַ גרויסער בר־אורין — אַ למדן — וואָס חוץ דעם איז ער אויך געווען פֿול מיט וועלט־קענטעניש. ער האָט קיינעם אין שטעטעלע ניט געהאַט קיין מנין אויף זיך, אויסער דעם פּריץ פֿון שטעטל, דער אייגנטימער אויך פֿון פֿיל דערפֿער אַרום, וואָס חוץ זיין רייכקייט האָט ער נאָך געהאַט לוסט און פֿאַרשטענדעניש פֿאַר לערן־זאַכן, צו וועלכע ער פֿלעגט זען צוציען אַמאָל אַ גלח, אַמאָל אַן אַנדער באַהאַווגטן אין יענע ענינים, מיט .וועמען ער פֿלעגט זיך טיילן. ער איז זיך צונויפֿגעגאַנגען אויך מיט אָט דעם שמעדלען, וואָס דערפֿון, אגב, איז דעם שטעטעלע ניט איין טובה אַרויסגעקומען? ווען מ׳האָט ↰ 245 באַדאַרפֿט עפּעס פּועלן ביים פּריץ, האָט מען דאָס אַלע מאָל דורכגעמאַכט דורך שמערלען, וועמען דער פּריץ, האָט גרויס ערלעך געהאַלטן, און נישט דורך קיין אַנדערן, וועמען יענער האָט אין פֿיל פֿאַלן געקענט אָפּזאָגן.
גוט או1 וואויל. דאָך איז אָט דער שמערל דעם שטעטעלע נישט געווען געפֿעלן. כאָטש ער האָט זיך אויפֿגעפֿירט ווי אַלע, הן אין שטוב, הן אין גאַס, הן אין גאָט־זאַכן, הן בין אדם לחברו, ווען ער האָט אַרויסגעוויזן אַ גרוי־ סע וותרנישע האַנט צו יעדן נויט־באַדערפֿטיקן: אָבער אַזוי ווי ער איז ניט געווען געהיט אין אייניקע מינהגים, וואָס זיינען, אגב, ניט ביי אַלע יידן, אַלץ איינס אָנגענומען, האָט מען אים שוין גענומען אונטער פֿאַרדאַכט, און געוויסע לייט, גיט אַזוי גאָט־פֿאַרכטיק, ווי בלויז פֿאַרביסענע קנאים, האָבן אים אין מויל גענומען, צו קאָנען.דערציילן אַזוינס, וואָס קיינער האָט באמת ניט געזען, נאָר וואָס יענע האָבן געוואָלט פֿאַרזיכערן צו האָבן געזען) ווי, למשל, אַז ער פֿאַרברענגט מיטן פּריץ בגלוי ראש, אָן אַ היטל, הייסט עס, ווייניק! ער נעמט אָנטייל אין די סעודות באַגלייך מיט אַלע גויישע געסט, פֿאַר וועלכע ס׳ווערן אויפֿגעגעבן מאכלים פֿון הוילע טרפֿות, און נאָך, און נאָך...
ס׳איז פֿאַרגאַנגען אַזוי ווייט, אַז אַלע יום־טובים, ווען דער עולם איז אויפֿגעלייגט און באַטרונקען, פֿלעגן אין שמערלס פֿענצטער אַריינטרעפֿן שטיי-נער, פֿון געוויסע לייטס הענט געשליידערט.
און נאָך אַמאָל: כאָטש ער האָט צו קיינעם פֿון די שטעטל־לייט נישט באַדאַרפֿט אָנקומען, מחמת זיינע געשעפֿטן, וועלכע ער האָט געשלאָסן מיטן פּריץ, זיינען אים גוט געגאַנגען, און אַנדערע צו אים האָבן יאָ באַדאַרפֿט, און אָנקומענדיק צו אים, האָט קיינער קיין מאָל ניט באַקומען אָפּגעזאָגט אין שטיצען און כאָטש זיין גוטסקייט האָבן אָפֿט אויסגענוצט אַפֿילו פֿיל פֿון די, וועלכע האָבן אונטער אַ יום־טוב געהאַלטן אָנגעגרייט אַ שטיין פֿאַר זיין שטוב, און וואָס נישט געקוקט דערויף, וואָס ער האָט דערפֿון געוואוסט — אַלנפֿאַלס, זיך געשטויסן — האָט ער זיך געמאַכט פֿלא־ידע, גלייך ער ווייסט ניט, כּדי זיי ניט צו פֿאַרשעמען אין זייער נויט, וואָס דערפֿון האָט מען זיך געמעגט עפּעס לערנען... דאָך איז דאָס ניט אַזוי געווען. נעמען, אָנקומען צו אים אין אַן עת־צרה פֿאַר זיך אָדער פֿאַרן גאַנצן שטעטל — דאָס יאָ, אָבער וואָס געהער געוויסע חומרות, וועלכע יענע האָבן געהאַלטן פֿאַר גרויס וויכטיק, איז דאָ זיינען ניט שייך קיינע מחילות.
ס׳איז דערגאַנגען אַזוי ווייט, אַז ווען אָט דער שמערל האָט באַדאַרפֿט אַ שידוך טאָן מיט זיין איינציקן זון, וועלכן ער האָט זייער ליג געהאַט, און דער זון — אים, האַלטנדיק זיך איינס, כּמעט נפֿש אחת — איז דערגאַנגען דערצו, אַז ניט נאָר דאָס שטעטעלע אַליין האָט זיך ניט געוואָלט מיט אים משדך זיין, נאָר מ׳האָט נאָך צעלאָזט זיין שלעכטן שם אויף דער גאַנצער ↰ 246 סביבה אַרום, אַז נישט נאָענט און נישט ווייט זאָלן דערויף גיט איינגיין, און ער איז געווען געצוואונגען פֿאַרן זוכן אַ כלה, אַ פֿרוי פֿאַר זיין זון, אַזש אין אויסלאַנד.
דעמאָלט האָט אָט דער שמערל איין מאָל זיך אַריינגעשטעלט צו אים, לוזין, זיך אויסריידן און אויסלייגן זיינע טענות צו דער שטאָט, דערווייזנדיק, אַז אַלץ, וואָס מע האָט קעגן אים אויסצושטעלן, איז פּוסט און אָפּגעפֿרעגט, און אַז מיט זיין קליין ביסל אָפּנייג פֿון דער כּלומרשט אַלגעמיינער אויפֿפֿירונג רירט ער ניט אָן קיין מינדסטן פּרט פֿון דער אמונה, און אַז דאָס, וואָס ער רירט יאָ אָן, איז ניט מער ווי שפּינוועבס, וואָס האָט זיך לויט זיין מיינונג, אָנגעקליבן אין אַ טונקל ווינקלן והא־ראיהן באַוואוסטע גדולים האַלטן אויך, ווי ער, ווייל אינדעראָמתן האַנדלט זיך דאָ וועגן גאָר־גאָר קלייניקייטן, מער וועגן זאַכן, וועגן וועלכע ס׳לאָזט זיך זאָגן אי יאָ, אי ניין, און אַלנפֿאַלס קומט גיט דערפֿאַר עוקר מן השורש זיין, ווי למשל, דער מינהג פֿון כפֿרה־שלאָגן, וואָס אָט איז אַ ר׳ שלמה קלוגער אויך קעגן דעם...
דעם אמת זאָגנדיק, האָט לוזי זיך געשטעלט אויף יענעמס צד און דערמיט האָט ער אַרויסגערופֿן גרויס צאָרן ביי געוויסע לייט, וועלכע זיינען אויף אים אָנגעפֿאַלן, ווי אויף אַ שותּף פֿון יענעמס אָפּטריניקייט, שרייענדיק!
— סטייטש, ווי האָט ער, לוזי, אַזאַ ווי יענעם, גאָר אויף דער שוועל אַרויפֿגעלאָזט, אַז, גוואַלד־געשריגן, אַז אַפֿילו אַליין זיין אָטעם איז פֿאַרפֿעסטעט.
-זעענדיק דערנאָך, אַז אויך די שנור, וועלכע אָט דער שמערל האָט אַראָפּגעבראַכט, איז ניט אַזאַ, וועלכע זאָל זיך וועלן קעגנשטעלן קעגן איר שווערס און מאַנס ביז־אַהעריקער הנהגה און זי דענקט זיי ניט אויסבעסערן און אויף אַ מער בעסערן וועג אַרויפֿפֿירן — זעענדיק דאָס, האָט זיך דער צאָרן פֿון יענע לייט נאָך מער צעפֿלאַקערט, זאָגנדיק, אַז ס׳שטייט פֿאַר אַ גרויס געפֿאַר, דאָס גאַנצע שטעטל זאָל, חלילה, גיט אַוועק מיטן פֿייער, וואָס יענער האָט אָנגעצונדן.
ס׳האָט געטראָפֿן אַן אומגליק, אַז באַלד נאָך דער חתונה האָט זיך אָט דעם שמערלס זון אַוועקגעלייגט קראַנק און אַוועקגעשטאָרבן. חברה קדישא האָט געפֿאָדערט אַ גרויסע סומע פֿאַר קבורה, מיינענדיק דאָ ניט אַזוי דאָס געלט, ווי נאָר, אַז יענער וועט זען, אַז מ׳וויל אים אָנטאָן בזיון, וועט ער זיך מער עקשנען און דעמאָלט וועט ער אים טאַקע באַקומען, דעם כזית. ס׳איז אויך אַוודאי ניט געגאַנגען אין געלט דעם פֿאָטער, וואָס דער זון איז געווען זיין איינציק אויג און אָנהאַלט אויף דער וועלט, גאָר אין דער אכזריות, וואָס מ׳שטעלט זיך ניט אָפּ פֿון צו מבייש זיין זיין מת. מ׳האָט זיך געדונגען אַ טאָג און מער. ס׳איז געווען זומער. און לסוף איז ער איינגעגאַנגען, און דערפֿאַר, ווייזט אויס, פֿון גרויס אַנגסט, איז אים דאָס האַרץ פֿאַרהאַרטעוועט געוואָרן און אַז מ׳איז געקומען אויפֿן „פֿעלד” און מ׳האָט דעם מת אַראָפּגע ↰ 247 לאָזט אין קבר און זיך געווענדט צום פֿאָטער, ער זאָל זאָגן „קדיש, האָט ער זיך אָפּגעזאָגט — צו גלויבן, אַז בלויז פֿון צער, צוזעענדיק ווי דאָס טייערסטע איז ביי אים צוגענומען געוואָרן, און דערפֿאַר איז ער געגליכן פֿאַרשטומט און דאָס מויל האָט זיך אים ניט געעפֿנט צו באַרעכטיקן דעם דין, ווי ס׳מאַכט זיך אַמאָל. ס׳האָט געמוזט זאָגן אַן אַנדערער, אַ שמש פֿון חברה קדישא.
יענעמס פֿאַרצווייפֿלונג איז דערנאָך דערגאַנגען אַזוי ווייט, אַז נאָך דעם, ווי די שנור איז צוריק אַוועק צו אירע עלטערן און זיין שטוב איז געבליבן אָן קיינעם, האָט ער גענומען אומגיין גאַנצע טעג פֿון איין חדר אין אַנדערן, דערנאָך האָט ער זיך באַגרענעצט נאָר מיט איינעם, אין וועלכן ער האָט אומגעשפּאַנט אין אלכסון פֿון ווינקל צו ווינקל, ניט אויסריידנדיק קיין וואָרט און ניט וועלנדיק הערן פֿון קיין שום געשעפֿט און קיין משא־ומתן, מיט וועלכע ער האָט זיך פֿאַרנומען ביז אַהער... און דער סוף איז געווען גאָר אַ שלעכטער — אַזאַ, וואָס באַהיט גאָט: מ׳האָט אים איין מאָל געפֿונען אַן אויפֿגעהאַנגענעם ביי זיך אויפֿן בוידעם.
יענע געוויסע לייט האָבן זיך אויך אַפֿילו דאָס מאָל דאָס האַרץ ניט געקילט, זאָגנדיק? נו, יאָ, אַ מאבד עצמו לדעת — ער האָט טאַקע ניט פֿאַרדיגט, ווי אַ קרוק אויף אַ באַלעק... אַ שיינע, ריינע כפֿרה... און ער, לוזי, איז, דאַכט זיך, געווען דער איינציקער, וואָס איז נאָך זיין לוויה נאָכגעגאַנגען.
אַז מען האָט אים דערבאך פֿאַרמסרט פֿאַר זיין רבין און אַז ער האָט וועגן דעם אַליין אויך דערציילט, נישט וועלנדיק אויסבאַהאַלטן, איז יענער אַרויס קעגן אים מיט גרויס קפֿידה און אַ זאָג געטאָן: נו, יאָ... דער רבוגו־של-עולם און שמערל... ער האָט זיך שיין אויסגעקליבן...
דעם אמת זאָגנדיק, האָט ער דאָס מאָל ’דעם רבינס קפֿידה ניט געפֿילט און זי איז אים ניט אָנגעגאַנגען, ווייל זינט ער איז צוגעשטאַנען צו אים און אים געהאַט פֿאַר אַ מורה־דרך, האָט ער דאָס ערשטע מאָל מיט זיין דעה ניט איינגעשטימט.
פֿון דעמאָלט אָן האָט ער, אַלס עונש, אַ פּנים, אָט דעם שמערלען געקראָגן אַלס באַגלייטער, ווי איינעם, וואָס איז צו זיין זייט צוגעוואַקסן.
און אָט אַ פּאָר ביישפּילן. ס׳געווען איין מאָל אַ דאָנערשטיק ביינאַכט, ווען לוזי איז אויפֿגעווען אין קלויז צום לערנען, ווי ער פֿלעגט זיך אַלע מאָל נוהג זיין דאַנעדשטיק אַנטקעגן פֿרייטיק. שוין שפּעט... אַלע לערנער איינגעשלאָפֿן, און נאָר ער איינער איז געזעסן ביי זיין שטענדער מיט דער ליכט אין האַנט צו באַלויכטן דעם ספֿר, וואָס פֿאַר אים. אויך ער האָט שוין געהאַלטן ביי אייגשלאָפֿן, נאָר ער האָט זיך געשטאַרקט און ניט געוואָלט דעם ↰ 248 קאָפּ פֿאַרלירן, אַרום און אַרום פֿינצטער, און פּלוצים האָט ער דערזען, ווי צוויי מענטשן האָבן זיך אויף דער שוועל פֿון דער טיר פֿון קלויז באַוויזן
— נישט צו מערקן, ווער זיי זיינען, נאָר יאָ צו מערקן, אַז ביידע האָבן זיך פֿון מערב צו מזרח געלאָזט, און אַז צוקומענדיק צום אָרון־קודש, האָט איינער צום פּרוכת זיך צוגעבויגן און אים אַ קוש געטאָן, און דער צווייטער — ניט.
דעמאָלט האָבן זיך ביידע געלאָזט צום אָרט, וואו לוזי איז ביי זיין שטענדער געזעסן, און דער, וואָס האָט נישט געקושט דעם פּרוכת, איז צו אים נאָענט 'צוגעטראָטן, און גלייך אַן אורח, וואָס איז פֿון דער פֿרעמד געקומען, האָט אים אַ האַנט אויף שלום אויסגעשטרעקט:— שלום, — האָט ער געזאָגט, — עליכם — האָט לוזי געענטפֿערט, נאָך כּמעט ניט זעענדיק דאָס פּנים פֿונעם אורח.
און מיט אַמאָל: — זע, שמערל — האָט ער אַ זאָג געטאָן אי היימיש, אי מיט חידוש, — יאָ — האָט יענער געענטפֿערט, און האָט דערווייל דעם צווייטן, מיט וועמען ער איז געקומען הינטער די פּלייצעס נאָך פֿאַרשטעלט געהאַט און אים פֿאַר לוזין ניט געלאָזט אָנזען.
— וואָס מאַכט ער און פֿון וואַנען קומט ער? — האָט לוזי געפֿרעגט.
— וואָס הייסט, פֿון וואַנען? פֿון דאָרט! — האָט יענער געענטפֿערט, און לוזי האָט גלייך פֿאַרשטאַנען, וואָס דאָס וואָרט באַטייט, אַז פֿון יענעם עולם, הייסט עס... און זע אַ וואונדער: ער האָט זיך ניט געשראָקן, גלייך ער וואָלט געהערט, אַז יענער קומט פֿון אַ צווייטער שטאָט, אָדער פֿון אַ גאַס אַ צווייטער פֿון דער זעלבער שטאָט.
— נו, און ווער איז דער צווייטער, וואָס מיט אים? — האָט לוזי אַ פֿרעג געטאָן נישט מיט ווערטער, נאָר ווי ווייזנדיק מיט אַ וואונק אויף יענעם, וואָס איז האַלב פֿאַרשטעלט אונטער שמערלס רוקן געשטאַנען.
— אָט — האָט שמערל זיך עטוואָס פֿון זיין אָרט אַ רוק געטאָן, כּדי צו מאַכן מער אָנזעעוודיק דעם צווייטן.
— שלום — האָט אויך דער צווייטער אַ האַנט אויסגעשטרעקט.
— עליכם — האָט לוזי געענטפֿערט, און האַלטנדיק יענעמס האַנט אין זיינער, און דערזעענדיק אים נעענטער, האָט ער זיך שוין דאָס מאָל יאָ דערשראָקן. פֿאַרוואָס? — ווייל ער האָט דערזען זיך אַליין, זיין אייגן גע* שטאַלט, אָט ווי ער איז אָנגעטאָן, אין דער זעלבער קאַפּאָטע, אין זעלבן היטל, מיט אַלץ און מיט אַלעמען, אַקוראַט ווי ער — זיין דאָפּל...
י— וואָס הייסט עס? — האָט ער ווידער מער מיטן וואונק, ווי מיט וואָרט ביים ערשטן, ביי שמערלען, אַ פֿרעג געטאָן, זיך ווענדנדיק נאָך דערקלערונג.
— דאָס, וואָס .ער זעט — האָט יענער געזאָגט, שמייכלענדיק, גלייך ס׳זאָל זיך האַנדלען וועגן גאָר געוויינלעכס, וואָס דאַרף קיין חידוש ניט אַרויס↤ 249
רופֿן. — וואָס חידושט ער זיך? — האָט ער געזאָגט — ער, שמערל, מיט אים, לוזין, האָבן, דאַכט זיך, בשלום געלעבט, זיך נישט געקריגט און איינס צום צווייטן נישט געהאַט גאָרנישט — אויף דער וועלט. נו, איז צי האָט ער עפּעס קעגן דעם, אַז זייער חברותא זאָל זיך ציען און אָנהאַלטן אויך דאָרט?
— גיין — האָט לוזי האַלב מיט ווילן, האַלב אומוויליק געענטפֿערט.
— ניט? איז אָט? איז ביז וואָס, ווען, ביז לוזי געפֿינט זיך דאָ, גייט,ער, שמערל, דאָרט אופּ מיט זיין דאָפּל, מיט וועלכן ער פֿילט זיך, ווי מיט לוזין אַליין, אין אַלעם אייניק, איינשטימיק און קאָנטעט, אויסער וואָס מע צעגייט זיך אַמאָל אין קלייניקייטן, ווי אָט, וואָס יענער קושט, לאַמיד זאָגן, יאָ דעם פּרוכת, און ער, שמערל, נישט — צו קיינעמס, דאַכט זיך, ניט שאָדן. האַ? צי אפֿשר האָט פֿאָרט לוזי עפּעס קעגן?
— ניין — האָט לוזי נאָך אַמאָל דעם זעלבן ענטפֿער איבערגעחזרט, און דערביי האָט ער, אי מיט פּחד, אי נייגעריק, געקוקט אויפֿן צווייטן, אויף זיין דאָפּל, וועלכן ער האָט פֿריער גאַנץ קלאָר פֿאַר די אויגן געהאַט, אָבער וואָס איצט האָט ער אים גענומען, ווי אַ לייכטער נעפּל צערינען און פֿאַרשווינדן.
— נו, און ווי גייט עס אים דאָרט? — האָט לוזי, זיך אָפּקערעווענדיק פֿון צו קוקן אויפֿן צווייטן, ווידער צום ערשטן זיך געווענדט.
— ווי דאָ, — האָט יענער שמייכלענדיק געענטפֿערט.
— טאַקע? — איז לוזי פֿון יענעמס לייכטזיניקייט באַהערשט געוואָרן און האָט גענומען אויך כּמעט מיט שפּאַס זיך דערפֿרעגן וועגן זאַכן, וועגן וועלכע ס׳איז כּלל ופֿלל ניט צו שפּאַסן. — און וואָס איז מכּוח גיהנום, וואָס זיינע קעגנערס האָבן אים דאָ פֿאָרויסגעזאָגט פֿאַר זיינע שלעכטע גענג און ניט־רעכטפֿאָרכטיקע מעשים, פֿאַר וועלכע מ׳גיט דאָרט ניט קיין האָניק?
— דער גיהנום — האָט יענער זיך צעוויצלט — פּוסטעוועט, איז אויסגעלאָשן, ער גרענט ניט, בראַט ניט און בריט ניט.
— ניט? — האָט לוזי אַ פֿרעג געטאָן — און מיט אַמאָל האָט ער דער־
פֿילט אַ שטאַרקן כרי אין דער האַנט, אין וועלכער ער האָט געהאַלטן די ליכט צו באַלויכטן דעם ספֿר, וואָס אויף זיין שטענדער... און דאָ האָט ער זיך אויפֿגעכאַפּט פֿון שלאָף, וואָס איז, ווייזט אויס, ווי אַלע לערנער אים באַפֿאַלן, און ער האָט דערזען, ווי דאָס ליכט האָט זיך אָנגעבויגן, מריפֿט, קאָפּעט און אַז אָט־באַלד, אָט־באַלד וואָלט דאָס פֿייער דעם ספֿר, וואָס פֿאַר אים, דערלאַנגט און אָנגעצונדן.
...ער האָט זיך די אויגן אויסגעריבן, און, נאַטירלעך, יענע ביידע שוין ניט געהאַט פֿאַר זיך — נישט דעם ערשטן, נישט דעם צווייטן. און זע, ווידער אַ וואונדער: ניט נאָר ס׳איז אים אויפֿן האַרצן ניט שווער געווען נאָך יענעם ↰ 250 באַזוך אין אַזאַ אָרט, אין אַזאַ צייט, אין קלויז, ביינאַכט, ביים לערנען, וואָס דאַרף דינען גאָרניט ואר קיין גוטן סימן, נאָר וארקערט, ער האָט זיך געגילט לייכט, אויפֿגעלייגט, ווי ס׳וואָלט זיך ניט געוונען קיין איין ווינקעלע אין האַרץ, וואָס זאָל זיין באַרנומען פֿון מרה־שחורה און וון שווערן נאָכ* דענקען... אדרבא־ ער האָט זיך נאָך דעם גענומען צום לערנען מיט מער התמדה, וו׳־ גלייך נאָך זייער און זייער אַ געגאַרטער באַגעגעניש.
און אָט איז אַ צווייטער 1אל, אַ לעצטער פֿון פֿיל, אויף וועלכע לוזי וויל זיך ניט אַפֿשטעלן, ווייל ס׳וואָלט אים צו ווייט פֿאַרפֿירט.
ס׳איז געווען, ווען זיין רבי, זיין מורה־דרך, האָט שוין געהאַלטן ביים סוף: קראַנק, געשוואָלן, און ווען דאָס געשווילעכץ האָט אים גענומען אונטערקומען פֿונעם בויך צום האַרצן, וואָס דערוון האָט אים דאָס פֿנים אויסגעזען געל און אויפֿגעיוירט.
ס׳איז געווען יום־טובים־צייט, ווען ער, לוזי, ווי ויל יענעמס אָנהענגער און מקורגים זיינען זיך פֿון אַלע עקן צונויוגעפֿאָרן, גיט ווי אַלע מאָל גלאַט אויף יום־טוב, נאָר היינט מיט אַ באַזונדער מיין — צו געזעגענען זיך מיט אים, ווייל מ׳האָט געוואוסט, אַז זיין סוף איז נאָענט.
ס׳זיינען אַריבער די ימים־נוראים, אויך סוכות. און אָט איז שמחת־ תּורה, צו הק1ות, ווען פּלוצים האָט זיך אין דער !ול־געפּאַקטער קלויז דערהערט אַן אויסגעשריי; „מאַכט אַ וואַרער און מ׳האָט דעם רבין אַריינגעבראַכט פֿון שטוב אין קלויז אויף זיין בעטל, אויף וועלכן ער האָט שוין נישט געקאָנט ניט זיצן, און פֿון דעם די ויס גיט אַראָפּשטעלן.
ס׳איז געווען נאָך אַ טאָג, ווען דער עולם האָט ויל געטרונקען, ווייל פֿון קראַנקן אַליין האָט זיך אַ באַ1על באַקומען: נישט קוקן אויף גאָרנישט... שמחת־תּורה... און זאָלן זיך יידן פֿרייען...
מ׳האָט אים אַריינגעטראָגן אַ שוועהאָטעמדיקן, מיט אַ האַרט־געשטעכל*
טער באָרד, מיט האַלב־צוגעשלאָסענע אויגן... דעמאָלט האָט מען תּיכּף אַ דאַוון געטאָן מעריב און באַלד איז מען צוגעטראָטן צו פּראַווען די הקפֿות. נעמענדיק אין אַכט דעם מצב וונעט קראַנקן, וועמען מ׳האָט ניט געטאָרט האַלטן לענגער צווישן עולם.
און אָט האָט מען געעפֿנט דעם אָרון־קודש, און דער שמש האָט גענומען אויסרוון, ווי געוויינטלעך, די נעמען וון יענע, וועמען מ׳איז מכבד מיט דער ערשטער תקוה.
— אלוף התורני, אדמו״ר... — האָט דער שמש, נאַטירלעך, צום אַלעם ערשטן אויסגערוון דעם נאָמען וון רבין, און מ׳האָט דעם ערשטן אַרויסגענומענעם סור דערלאַנגט אים, מיטן מיין, נישט ער זאָל אגטייל נעמען- ווי אַלע אויסגערווענע, אינעם גיין און דרייען זיך אַרום דער בימה, וואָס דאָס ↰ 251 איז, אין זיין שטאַנד, זיך ניט געווען פֿאָרצושטעלן, נאָר געמיינט האָט מען: ער זאָל, אויפֿן בעטל זיצנדיק, דעם פֿור אין די הענט נעמען, מ׳זאָל אים קומען צואווינטשעווען און ערי זאָל ענטפֿערן מיטן זעלבן — מיט וואונטש.
ס׳איז אָבער ניט אַזוי געווען. ווי גאָר מ׳האָט אים דעם סור דערלאַנגט, אַזוי האָט ער ניט נאָר זיך אויפֿגעזעצט אויפֿן בעטל, נאָר ער האָט אויך די ויס אַראָפּגעשטעלט און האָט זיך אַנטקעגן געלאָזט מיט אויסגעשטרעקטע הענט צום סור... אייניקע, גאָר אַלטע, חשובע לייט, מקורבים, זיינען צו , אים צו, טענהנדיק, אַז ס׳ניט רעכט, מ׳טאָר ניט, מור: האָבנדיק, אַז ס׳זאָל חלילה, זיך ניט טרעאַן מיט אים אַליין און מיטן ספֿר, וואָס ער וועט האָבן צו האַלטן אין די שלאַבערדיקע הענט...
ער האָט אָבער ניט דערלאָזט קיין טענות: וואָס איז ער, און ווער איז עה
— האָט ער געזאָגט — אַז אין אַזאַ טאָג, ווען יידן 8רייען זיך, זאָל ער זיינע קראַנקע — אָפּגעטראָגענע און געשוואָלענע 8יס זשאַלעווען.
ס׳האָט ניט געהאָלפֿן דאָס פֿעטן זיך און וועלן אָפּריידן. און אָט האָט זיך, באין ברירה, דער חזן געשטעלט 8ון זיין רעכטער זייט, דער גבאי 8ון דער לינקער, אַלע דריי מיט די ספֿרים אין די הענט, און דער חזן האָט אַ געשריי געטאָן: אָנא ה׳ הושיעה נאַ — העלף, גאָט, באַגליק גאָט... און מ׳האָט זיך גענומען לאָזן שפּאַנען מיט די ספֿרי־תורות אַרום דער בימה, אַ ראָד און קיילעכיק, ווי געוויינטלעך.
דער עולם, וואָס האָט דעמאָלט איבערגע8ולט די קלויז ביז אַריבער די ברעגעס, ביז די טירן, ביז די שוועל־6ענצטער, אויף וועלכע מ׳איז געשטאַנען, איינס אין אַנדערן צונויפֿגעדריקט און איינער אין צווייטנס גאַרטל זיך אָנהאַלטנדיק — האָט געגאַפּט, קוקנדיק אויף דעם, וואָס גייט צווישן חזן און גבאי אין דער מיט אַריינגעשטעלט, אַזוי קראַנק, אַז מ׳האָט ניט געוואוסט, צי וועט ער אָט באַלד, באַלד א8ילו נאָך איינעם, נאָך אַ צווייטן טראָט קאָנען מאַכן.
ער אָגער איז מיטגעגאַנגען. מערער: ווי דער עולם האָט, קוקנדיק אויף אים, די אויגן גיט אָפּגעריסן פֿון זיינע 8יס־טריט מיט איינגעהאַלטענעם אָטעם, אַזוי האָט מען פּלוצים באַמערקט, ווי ער האָט אויך גענומען טאַנצן... די אַלטע, ליבע געוואוינטשאפֿט צו פֿרייען זיך אין יענעם טאָג, שמחת־תּורה, בעת. די הק8ות, האָט זיך אין אים איצט דערוועקט, און דאָס האָט אים געמאַכט פֿאָרגעסן, וואו ער האַלט, און אים כּוח געגעבן, גיט גאָר ער זאָל זיך אַליין לייכט באַוועגן, נאָר אויך מאַכן באַוועגן אַנדערע. זעענדיק וואָס ער טוט און וועלנדיק אים נאַכטאָן, שישו ושמחו בשמחת תּורה — האָט מען 8ון זיינע ליפּן אַראָפּגעלייענט, און ווי גרויס דער עולם איז נישט געווען, ווי ענג דער בית־מדרש איבערגע6ולט פֿון עק צו עק. פֿון וואַנט צו וואַנט, פֿון טיר ביז 8עגצטער, אויף וועלכע מ׳איז געשטאַנען, איינס אין אַנדערן ↰ 252 אָנגעהאַנגען, אַז ס׳האָט געדאַכט, אַז אַפֿילו די סטעליע איז מז איר מיט מענטשן באַזעצט — אַזוי האָבן אַלע, ווי נאָר יעדערער האָט געקאָנט, און וואו נאָר מ׳האָט אַ פּיצל פּלאַץ געפֿונען דעם קערפּער צו באַוועגן, גענומען מיטטאַנצן.
ער אַליין האָט, דאָס צוזעענדיק, געשמייכלט און געגעבן דעם עולם מוט, און מיט אַ לעצט־קראַנקן, אָבער אויו אויפֿגעלעבטן בליק, דעם עולם אויף דער שפּחה געבענטשט, און דערביי פֿאַרזיכערט, אַז נישקשה, אַז פֿאַר אים זאָל מען ניט זאָרגן און קיין מורא ניט האָבן, ס׳זאָל מיט אים און מיטן סור, חלילה, אַ מכשל געשען.
ס׳איז געווען אַ פֿאָרכטיק בילד צוצוזען ווי אַ גאַנץ שווייגנדיקע, און אין דער זעלבער צייט יובלדיקע עדה, וועלכע האָטידעם בית־מדרש פֿאַרפֿולט, האָט אי זיך געפֿרייט, אי געטרויערט, און פֿון מידע צוזאַמען האָבן ויל געוויינט און טרערן פֿאַרגאָסן.
מאָל דיר, יענער האָט פֿאַר דעם טאַנץ טאַקע באַלד, אויפֿן אָרט, רעכט באַצאָלט. אַז ער איז נאָך דער הקפֿה, לסוף, צו זיין בעטל צוגעקומען, האָט מען שוין מי אים דעם ספֿר פֿון די הענט קוים אַרויסגעכאַפּט און אים אַליין אויפֿן בעטל אַוועקגעלייגט — אַן אויסגעשעפּטן, מער טויט, ווי לעבעדיק, און באַלד האָט זיך ווידער אַ געשריי דערהערט אַ „מאַכט אַ וואַרע?” און מ׳האָט אים ווידער כּמעט אַן אָטעם צוריק פֿון קלויז צו זיך אין שטוב אַוועקגע־ טראָגן.
און אָט דעמאָלט, ווען אויך ער, לוזי, האָט אָנטייל גענומען, ווען אויך ער האָט געטאַנצט, און טאַנצנדיק, געוויינט צווישן גרויסן עולם־ענגעניש, אָן אַ פֿריי שטיקל אַרט צו האָבן, נאָכן טאָג, ווען ער פֿיל געטרונקען, לויטן באַפֿעל פֿון יענעם — האָט ער פּלוצים צווישן עולם דערזען צוויי פּאַרשוינען, ווי דעמאָלט, ווען ער איז אין קלויז וואָך געווען, וועלכע האָבן זיך אים אויסגעטיילט און אין די אויגן געוואָרפֿן, זיי צום באַמערקן מער, ווי אַנדערע.
— זע, שמערל — האָט ער אַ זאָג געטאָן, גלייך דערקענענדיק יענעם, וועמען ער האָט באַלד טאַקע לעבן זיך און זיין נאָענטקייט געקראָגן — ווי קומט ער אַהער?
— וואָס הייסט, ווי? יידן פֿרייען זיך, איז ער דאָך אויך אַ ייד, האָט ער דאָך אויך רעכט...
— נו, און דאָס האָט ער געזען, ווי יענער האָט היינט דאָס לעצטע מאָל די פֿיס אויף דער ערד אַראָפּגעשטעלט, כּדי צוזאַמען מיט אַלע מיטצוגיין, מיטצוטאַנצן, און אַז מער וועט זיך עס ניט איבערחזרן, ווייל ער גייט אָפּ און ער ווערט צוגענומען ביי די, וועלכע האָבן זיך אין אים אָנגעהאַלטן ווי ביי אַ גרויס־דערפֿאַרענעם פֿירער? דאָס האָט ער געזען?
— יאָ, געזען.
— און נו?
— גאָרניט.
— וואָס הייסט?
— דאָס הייסט, אַז ער־ שמערל, איז ניט אַזאַ, וואָס נויטיקט זיך אין עמעצנס אָנהאַלט... ער שטייט אויף די אייגענע פֿיס... נישט ווי אַלע דאָ פֿאַרזאַמלטע, וואָס בכלל זיינען די קעפּ זיי שוואַך און די מחשבות לויז, ווי ביי קינדער, ובפֿרט היינט, ווען נאָך שיכּור, ווי אָט דער, למשל — האָט שמערל שמייכלענדיק, אַ ווייז געטאָן אויפֿן צווייטן, מיט וועמען ער איז מיטגעקומען, און וואָס באַלד האָט לוזי, אַ קוק געבנדיק, דערקענט, ווי אַמאָל אין קלויז, ווידער זיך אַליין, זיין אייגן געשטאַלט, זיין דאָפּל, און ווידער איז יענער, ווי ער איצט, אין יום־טוב אָנגעטאָן — אין דער זיידענער קאַפּאָטע, אין סאַמעטענעם היטל און אין גאַרטל.
ער האָט, קוקנדיק, אויך דערזען, ווי יענער, דער צווייטער, אויף וועמען שמערל האָט אים אָנגעוויזן, וויינט, ווי דער קאָפּ האַלט זיך אים שוואַך, די אויגן פֿון געטראַנק איבערפֿולט און קאָלאַמוטנע, און ס׳איז געווען צו מערקן, אַז ווען ס׳וואָלט זיין ניט אַזוי ענג, ווען דער עולם זאָל יענעם גיט אַזוי פֿעסט האָבן אַרומגערינגלט פֿון אַלע זייטן און אים לאָזן פּלאַץ אויף פֿאַלן, אַזוי וואָלט ער זיך אָט דאָ, טאַקע באַלד, אַוועקגעוואַלגערט אין אגמאַכט.
— זאָל ער זען — האָט שמערל, שמייבלענדיק, ווייטער אָנגעוויזן אויף יענעם און געזאָגט; זיינע טרערן — פֿון שוואַכקייט, און זיין פֿאָדערונג און האַלטן זיך אין אַ צווייטן — פֿון זעלבן, ווייל ווען ניכטער און מיט אַ פֿעסטער דעה, וואָלט אויך יענער געזען, אַז וויינען איז ניטאָ אויף וואָס און אַז די בעסטע אחיזה איז אין זיך אַליין. — האָט שמערל די לעצטע ווערטער עפּעס באַזונדערס אונטערגעשטראָכן און אין זיי אַ באַזונדערן מיין אַריינגעלייגט.
ווירקלעך! באַלד האָבן יענעמס שוואַכקייט און גרייטקייט אָנידערצו־
פֿאַלן באַמערקט אויך אַנדערע. מ׳האָט אים גענומען אונטער די הענט פֿון ענגשאַפֿט אַרויסגעפֿירט, געבראַכט אין פּאָליש, דערנאָך אויפֿן גאַס, אויף פֿרישער לופֿט, דערנאָך אים אָפּגעפֿירט אַהיים, וואו ער האָט געהאַלטן סטאַנציע און אים אויף זיין בעטל אַוועקגעלייגט, ער זאָל זיך אויסשלאָפֿן און אויס-ניכטערן ביז מאָרגן, ווי ס׳איז טאַקע געווען, און וואו... לוזי האָט זיך מאָרגן אינדערפֿרי טאַקע דאָרט געטראָפֿן, אויפֿן בעטל...
— ער האָט זיך מער ניט פֿאַרהאַלטן, — האָט דאָ לוזי אַ זאָג געטאָן מיט אַ שוואַך קול, שוין אַ ביסל מיד פֿון דערציילן — ווייל אַליין דאָס ביז אַהער געזאָגטע איז גענוג, אַז אברהמל זאָל זען, אַז ער האָט אויף זיך ניט קיין רכילות גערעדט און זיך ניט חושד געווען אין דעם, וואָס איז אין אים ניט פֿאַראַן, נאָר ↰ 254 אַז אין דער אמתן האָט ער אונטער זיין בויך עפּעס מינים ווערעם, וואָס טאַטשעז אים — נישט צו באַמערקן פֿאָר קיין זייטיקן, נאָר פֿאַר אים אַליין און פֿאַר אַ מנין אויף ווערעם.
און דאָ האָט לוזי גענומען רעדן וועגן די פֿאַרשיידענערליי מוראָס פֿאַר גאָט, וועגן וועלכע ס׳רעדט זיך אין די ספֿרי־יראים:
— פֿאָראן — האָט ער געזאָגט — יראה מעונש — דאָס הייסט, די מורא פֿאַר שטראָף — פֿאַר אַ שלעכט אויסקומעניש אויף דער וועלט און פֿאַר כף־ הקלע און פֿאַר פֿייער פֿון גיהנום אויף יענער וועלט; און פֿאַראַן יראה עילאה כגון רהוא רב ושליט, דאָס הייסט, די העכסטע מורא פֿאַר דעם וועלט־געוועל. טיקער, וועלכן ס׳איז מיט קיין שכל ניט צו פֿאַרשטיין און מיט קיין השגה ניט צו דערלאַנגען... די ערשטע איז פֿאַר קינדער און פֿאַרן המון־עם, און די צווייטע דאָרף מער ווערט זיין זיך צו פֿאַרדינען, און ער, לוזי, האָט זיך ניט איין מאָל געפֿילט באַגליקט, וואָס ער האָט זיך צו איר דערדינט, אָבער ער איז פֿיל מאָל שוין אַראָפּגעשליידערט געוואָרן פֿון איר הויך... _
און כאָטש ער ווייסט, אַז דאָס פֿאַלן אַליין איז אויך אַ מדרגה, ווייל ווער ס׳ווייסט ניט פֿון קאָפּ־שווינדל פֿון פֿאַלן, דער פֿילט אויך ניט דעם טעם פֿון אַרויפֿשטייגן און קאָנען באַקוקן די וועלט מיט אירע ווייט־צעעפֿנטע ערד־ און הימל־ראַנדן, פֿון וועלכע ס׳טוט זיך אויך דער קאָפּ פֿאַרדרייען, אָבער דעמאָלט שוין פֿון גאָר אַן אויסגענומענער הנאה. כאָטש ער ווייסט דאָס אַלץ, דאָך איז אים שווער דער אַרויף־אַראָפּ, דאָס פֿענדלען פֿון עק צו עק, פֿונעם רבונו של עולם צו אַ שמערלען, ווי זיין רבי האָט זיך אויסגעדריקט; ס׳איז אים שווער אַלע מאָל צו שטיין ביים אָפּגרונט, וואָס דאָרט איז, ווי באַוואוסט, שולט די צווייענדיקע געפֿאַר — אי פֿון אַראָפּפֿאַלן, אי פֿון וועלן זיך אַראָפּוואַרפֿן, ווי ס׳מאַכט זיך, ס׳זאָל זיך ניט מאַכן...
ווי אָט — האָט זיך דאָ לוזי ווידער אַרויפֿגעשלאָגן צו זיין פֿריערדיקן אופֿן דערציילן, מיטן מיין צו באַרעכטיקן דאָס נאָר וואָס געזאָגטע, — ס׳איז געווען, ווען ער האָט זיין רבין אָנגעוואוירן, און איז אַ צייט דערנאָך אַרומגעפֿאָרן פֿון „הויף” צו ,הויף” און געזוכט צו וועמען ער זאָל צושטיין און איז לסוף געקומען צו דעם, ביי וועמען ער האַלט זיך איצט; דעמאָלט איז ער אַראָפּגעפֿאָרן אַהער קיין n צו באַזוכן זיין ברודער משה מאַשבער, וואָס וואוינט דאָ הי. ער האָט זיך געפֿילט באַנייט און אויפֿגעלייגט, און דעמאָלט האָט ער זיך באַקענט און:יז זיך צונויפֿגעגאַנגען מיט אָט דעם סרולי גאָל, וועלכן אברהמל האָט געוויס, זייענדיק אַן אַורח ביי אים, באַמערקט — נישט קיין גבאי, נישט קיין הויז־דינער און אויך נישט קיין אָרעמאַן אויף לוזיס אויסהאַלט; פֿאַרקערט — אַ סוד דאַרף ער דאָ אברהמלען פֿאַרטרויען — אַ רייכער, אָבער וואָס דאָס רייכקייט איזאויף אים ניט אָנצוזען, ס׳שרייט ניט אַראָפּ פֿון אים, ווייל ער וויל זיך מיט דעם ניט אויסשטעלן. אַ מאָדנער ־ אַ ביסל איז זיין אָפּשטאַם ניט קלאָר, ↰ 255 אַ ביסל אויך אַ הפֿקר, אָבער אים, לוזין, איז ער ניהאָ, ווייל ער זעט אין אים מעלות, וואָס אַנדערע זעען ניט און ווילן ניט אָנערקענען. יענער האָט זיך צו אים צוגעבונדן, און לוזי, פֿון זיין זייט, צו אים, און אַזוי ווייט, אַז ער דענקט שוין כּמעט גיט אָן אים אויסצוקומען, ווי אָן גאָר אַן אייגענעם. ער פֿילט, ווי ער פֿאַרבייט אים איצט יענעם שמערלען, וואָס זיין אויפֿגאַבע איז פֿאַרלויפֿן דעם וועג פֿאַר זיין מחשבה, וואָס ער אַליין האָט זי נאָך ניט באַוויזן צום באַוואוסטזיין צו ברענגען.
און אָט, ווען עס איז געקומען היי־יאָר ימים־נוראים, און לוזי האָט זיך אַוועקגעלאָזט קיין אומאַן אויפֿן רבינס „ציון”, איז אויך יענער, סרולי, מיט אים מיטגעפֿאָרן — גאָרניט, ווי מ׳האָט זיך געקאָנט ריכטן אויף אַזאַ, וואָס האַלט כּלל ניט פֿון צו פֿאָרן צו וועמען ס׳ניט איז.
ערג ראש־השנה, אַז לוזי איז צוגעקומען צו מערהל, האָט ער געטראָפֿן אַ גרויסן עולם פֿאַרזאַמלט, וואָס איז געווען צופֿיל, אַז אַלע זאָלן מיט אַמאָל אַהין אַריין, און מ׳האָט געמוזט אָנקומען רייענווייז, אַ טייל נאָך אַ טייל.
אַז ער איז לסוף אַריין און האָט געוואָלט נעמען זאָגן וואָס מ׳דאַרף, ווי אַלע וואָס קומען אַהין, און אויך צו פֿרעגן ביים רבין וועגן אייניקע זאַכן, וועגן וועלכע ער האָט זיך געהאַט צו עצהן — מיט דער זיכערקייט, ווידער ווי אַלע, אַז וואָס פֿאַר אַן ענטפֿער ס׳טוט דעמאָלט, דאָ אויפֿן אָרט, אויפֿן קבר שטייענדיק, נישט איינפֿאַלן, איז דאָס דער געוואונטשענער ענטפֿער פֿון רבין, ווי פֿון זיין לעבעדיקן מויל אַרויסגעקומען... ווי נאָר ער האָט דאָס געוואָלט, אַזוי האָט איינער, וואָס האָט זיך אַוועקגעשטעלט לעבן אים, זיך שטאַרק צעוויינט — אויף אַ הויך קול, און מיט קולי־קולות, און מ׳האָט געזען, אַז ווען ער, דער וויינער, וואָלט זיך געפֿונען לעבן אַ וואַנט, וואָלט ער זיך מיטן קאָפּ גענומען שלאָגן ווי איינער וואָס וויל אויספּועלן אַ זאַך וואָס איז אוממעגלעך, ווי מ׳זאָל לעבעדיק מאַכן אַ מת.
לוזין האָט ער געשטערט. אייניקע האָבן שוין געהאַט פֿאַרענדיקט און זיך געלאָזט צו דער טיר. אַנדערע ווידער, וועלכע האָבן זיך געפֿונען אין דרויסן, דערזעענדיק די אַרויסגייענדיקע, האָבן גענומען אַריינשטראָמען אינעווייניק, כּדי די באַפֿרייטע ערטער צו פֿאַרנעמען. און ער, לוזי, איז נאָך אַלץ, אָן אַ וואָרט אין מויל׳יגעשטאַנען, אָן אַ קלאָרן געדאַנק, ווייל יענער האָט אים נאָך אַלץ ניט אויפֿגעהערט שטערן.
ס׳איז שוין געווען צו לאַנג. מ׳האָט באַדאַרפֿט געבן אַרט פֿאַר נאָך נייע, אין דרויסן שטייענדיקע, וועלכע האָבן די קעפּ דורך דער טיר געשמעקט, וואַרטנדיק אויף זייער ריי. לוזי האָט זיך גענומען אונטעראיילן... און מיט אַמאָל זיינען אים — וויי, וויי — ער ווייסט ניט פֿון וואַנען, פֿון וואָס — צוויי פֿראַגעס אויפֿגעשוואומען, איינע מוטוויליקער פֿון דער צווייטער .
— ערשטנס — האָט ער אַ פֿרעג געטאָן — צי איז רעכט צו זיין אַ דורש אַל המתים — דאָס הייסט, צו פֿרעגן ביי אַ טויטן ווי ביי אַ לעבעדיקן! און צווייטנס — אויב יאָ רעכט, פֿרעגט ער; צי וועט ער לאַנג בלייבן ביים גלויבן אין אים, טאַקע אינעם רבין, ר׳ נחמן, צו וועמען ער איז געקומען נאָך לאַנגער וואַנדערנדיקער מי...
ער האָט זיך דערשראָקן און זיך גלייך גענומען אומקוקן אין מערהל ווי מיט מורא, טאָמער האָט עמעצער אָט די מוטוויליקייט פֿון זיין קאָפּ אויסגעלייענט, אָדער ערגער — אַפֿילו זי אַראָפּגעהערט פֿון זיינע ליפּן. און מיט אַמאָל האָט ער דערזען אָט דעם סרולין, וואָס האָט זיך, ווייזט אויס, צוזאַמען מיט אים אין ענגעניש אַריינגערוקט, ווי ער שטייט און קוקט אויף אים, און ער קען שווערן, אַז מיט אַ שמייכל, ווי איינער, וואָס שפּירט נאָך אַ צווייטן און שטויסט זיך אָן, וואָס ביי יענעם אין קאָפּ און אונטערן שיידל טוט זיך.
אַז זיי זיינען אַרויס פֿונעם מערהל — לוזי פֿאַרפֿריער, און יענער נאָך אים
— האָט סרולי, אונטערקומענדיק צו אים, אַ זאָג געטאָן ־ מילא, וואָס געהער אים, סרולין, האָט ער אַפֿריער געוואוסט, אַז ער לייגט הוצאות אומזיסט... נאָר אויף וויפֿל זיין ראיה האָט אים ניט גענאַרט, האָט ער באַמערקט, אַז אויך לוזי האָט זיך דאָרט געפֿילט אַ האַלב אייגענער צווישן גאַנץ פֿרעמדע. אַנדערש וואָלט אים דער וויינער נישט געשטערט, און אַנדערש וואָלט ער ניט אויסגע-זען אַזוי מבולבל און פֿאַרלוירן, סיי דאָרט, ביים קבר שטייענדיק, און נישט אויך דאָ, שוין אין דרויסן זייענדיק.
באמת ־ לוזי האָט אויך איצט, אין דרויסן אַרויסקומענדיק, די אויגן פֿאַר בושה אַראָפּגעהאַלטן, נישט קענענדיק זען, ווי יענער שמייכלט זיך אין באָרד אַריין מיט דער הנאה פֿון אַן איינעם, וואָס האָט דעם צווייטנס אַ שוואַך אַרט אָנגעטראָפֿן און רעדט וועגן דעם, וואָס יענעם איז ניט ניהאָ.
און אָט — האָט לוזי, דערציילנדיק וועגן לעצטן, פֿאָרגעזעצט — פֿון דעם אַלעם געזאָגטן קאָן אברהמל זען, אַז לוזין איז זיין וועלט גאָרנישט לייכט אָנגעקומען... אַז ער איז פֿיל געראַנגלענישן אויסגעשטאַנען און שטייט אויך איצט אויס... און אָפֿט וויינט ער דערויף במסתרים — פֿאַרשטעלטערהייט — אַזוי, אַז ס׳ווילט זיך אים דערנאָך זיך אויסטאָן ביזן העמד און זיך לאָזן איבער דער וועלט, מ׳זאָל זיין נאַקעט און הויל זען און נאָכקוקן...
— גוט וואָס ער איז געקומען, אברהמל — האָט לוזי צום סוף אַ זאָג געטאָן, אַן אויסגעשעפּטער, אַן איבערגעמידטער פֿון לאַנג ריידן און דערציילן נאָר אַ קליינעם טייל פֿון דעם, וואָס ער האָט פֿאַר לאַנגע מיפֿולע יאָרן דורכגעמאַכט — גוט וואָס ער איז געקומען... לוזי דאַרף מ׳זאָל אים די הענט איבערנעמען און אים באַפֿרייען פֿון צו זיין אַ ראש און אָנפֿירער פֿון אַנדערע, ווייל, ווי אברהמל זעט, איז ער אַליין אָנגערירט און פֿילט זיך כּלל ניט ↰ 257 פֿאַר יענעם באַרופֿענעם, וועמען ס׳געניגט שלימות אי פֿאַר זיך, אי אויך פֿאַר אַנדערע אויסצוטיילן. ער איז באַשטאַנען זיך שטעלן בראש פֿון די זייעריקע, נאָר נאָך לאַנגע בקשות פֿון מיכל בוקיער, דעם פֿריערדיקן אָנפֿירער, וועגן וועלכן אברהמל האָט, זייענדיק דאָ, שוין געהערט, געוויס, וואָס ס׳איז מיט אים געוואָרן... לוזי אַליין איז צו אַלט, און „אַלט איז ניט גוט”? זאָגט דער רגי, ר׳ נחמן, און אַ מענטש דאַרף זיך זען אַלע מאָל איבערבויען און באַנייען... ער האָט דערום באַשלאָסן אָפּגיין פֿון באַזאָרגן אַנדערע, ווען ער אַליין איז ניט גאַזאָרגט, און ער מיינט טאָן איינס פֿון די צוויי: אָדער זיך אומקערן צוריק אין זיין שטעטעלע, וואָס אויף דער גרענעץ פֿאַררוקט, כּדי דאָרט זיינע יאָרן אויסלעבן, אָדער אַז די גאַנצע וועלט זאָל אים זיין זיין גרענעץ, ד״ה, ער זאָל צוזאַמען מיט גאָטס וואָגלענדיקן גענאָר זיך אין גלות אַוועקלאָזן...
דערמיט האָט לוזי פֿארענדיקט.
ס׳איז צייט איצט צו זאָגן אַ פּאָר ווערטער אויך וועגן דעם, ווי אַזוי אברהמל האָט אים אויסגעהערט.
ער האָט אויאָגענומען לוזיס רייד, ווי אַלע מאָל, ווען אַ זייעריקער איז זיך מתוודה און ווען ער דערציילט ווי דער שטייגער, ניט נאָר דאָס, וואָס ער איז באמת באַגאַנגען, נאָר אויך וואָס ער האָט בדעה געהאַט צו באַגיין. אברהמלען איז געווען באַקאַנט די אָנגענומענע מידה וון די זייעריקע — צו מאַכן צו שטויב און אַראָפּלייגן טיף דעם אייגענעם ווערט און אַריינרעכענען אין זייער שולד־צעטל דאָס, וואָס מ׳באגייט אומגערן, ווי גלייך זיי וואָלטן דאָס באַגאַנגען וויליק און גערן, מאַכנדיק, אַזויערנאָך, די אייגענע דערנידעריקונג פֿאַר אַ פֿוס־בענקעלע, כּדי דורך איר העכער אַרויפֿשטייגן... דאָס איז שטייגער?
— האָט אברהמל געטראַכט — און דאָס האָט ביי אים קיין איבעריקן חידוש ניט אַרויסגערופֿן.
אָבער אַז לוזי האָט לסוף גענומען מאַכן אויספֿירן פֿון זיינע רייד, אַז ער מוז זיין אָרט אַלס אָנפֿירער פֿארלאָזן, ווייל ער פֿילט זיך נישט באַרופֿן און ער איז געצוואונגען אָפּגיין אין אַ ווינקל מיט זיין מוטלאָזיקייט, כּדי זי אויסצואוויינען אָדער אויסצואוואָגלען; אַז אברהמל האָט דאָס דערהערט, האָט ער זיך מיטאַמאָל פֿון לאַנגן זיצן אויפֿגעהויבן, און אַ גיי געבנדיק צו לוזין האָט אַ זאָג געטאָן:
— ניין... לוזי האָט נישט די רעכט... אַוודאי איז נישט ער — האָט ער געזאָגט — דער, וואָס קאָן נעמען אויף זיך לוזין פֿון עפּעס אָפּצוריידן; אָבער אויף וויפֿל לוזי האָט אים אויסדערוויילט אויף צו פֿאַרטרויען, און אויף וויפֿל אברהמל איז דער ערשטער, וואָס האָט אים אויסגעהערט, אויף אַזוי פֿיל נעמט ער זיך אויך דעם מוט זיך קעגנשטעלן און זאָגן אָפֿן און דרייסט? ניין, ער טאָר דאָס גיט...
— זאָל ער אים מוחל זיין, לוזי: ער, אברהמל, איז אפֿשר צו קליין, יונג און נישט דערפֿאַרן... אָבער אשרי הדור, שהגדולים נשמעים לקטנים — אַמאָל, הייסט עס, דאַרף אַ גרויסער זיך צוהערן צו אַ קלענערן פֿון זיך, אויב דאָס איז לטובת אַליין דעם גרויסן און לטובת הכּלל. ווייל יאָ, ווייל ערשטנס, זעט דאָ אברהמל דעם פֿאַל, ווען אַ גוטע מידה קאָן איבערגיין אין איר היפּוך, ווען מ׳מיסברויכט מיט איר, ווען מ׳טרייבט מיט איר איבער און מ׳דערפֿירט זי צו איר העכסטן שפּיץ, וועלכער מוז זיך איבערברעכן... עניוות גייט אַמאָל איבער אין גדלות, אאַז״וו. ווי אָט דער פֿאַל דאָ מיט לוזין, ווען ער איז גרייט זיך אַזוי צו נישט מאַכן, ביז ניט צו זען, אַז ער היינט אַן ריידן רכילות, חלילה, אויף דעם, וואָס מ׳טאָר גיט — אויף גאָטס ווערק, און ביז ניט צו זען, אַז ער נעמט אָן דעם שאָטן וון אַ זאַך פֿאַר אַליין דער זאַך, ד״ד; די מורא פֿאַר דעם, וואָס האָט, חלילה, געקענט געשען, ווי גלייך ס׳וואָלט ווירקלעך געשען.
דאָס איז איינס, וואָס נוגע לוזין. היינט די תקלח ד״רבים, דעם שאָדן פֿאַרן כּלל, וואָס קאָן דערפֿון אַרויס, ווען לוזי וועט אים פֿארלאָזן; און זיין אָרט, ווי ער ווייסט, וועט מיט אַזאַ, ווי ער, גיט פֿאַרביטן ווערן, און די עדה זייעריקע וועט בלייבן ווי אַ טשערעדע אָן אַ פּאַסטעך און ווי בלינדע אָן דער השגחה פֿון אַ זעענדיקן.
און אָט, דאָס זאָגנדיק, האָט זיך אברהמל אַזוי צעוואַרעמט, אַז טרערן, האָט מען געזען, האָבן זיך אים גענומען ווייזן פֿון דער דרייסט, וואָס ער זיך גענומען אַרויסטרעטן און וועלן אָפּשלאָגן אַזאַ, ווי לוזין, פֿון אַ געדאַנק, וועלכן יענער האָט זיך גענומען דורכפֿירן, נישט, פֿון קלות־דעת, ווי מ׳דאַרף זיך פֿאַרשטעלן, גאָר נאָך ערגסטן לאַנגן טראַכטן און איבערקלערן.
ער, אברהמל, האָט דאָך לוזין אַזוי פֿאָדערט נאָך פֿריער, איידער ער האָט אים דערקענט, בפֿרט איצט, נאָך דער דערקענונג, זייענדיק אַן אורח ביי אים, אַז יעדער וואָרט און אַפֿילו יענעמס בליק איז אים געווען אַזוי טייער, כאָטש נעם זיי און באַהאַלט זיי אין אַ טאָרבעלע לעבן העמד און צו דער ברוסט נאָענט.
מ׳האָט דערום ווידער געזען, אַז ווען' דאָס זאָל געווען זיין שטייגער און דערלויבט, אַזוי וואָלט אברהמל — אָט ווי ער שטייט איצט פֿאַר לוזין, רעדט אים אָפּ און יענער לאָזט זיך ניט — אַזוי וואָלט ער פֿאַר אים אויף דער ערד אַ פֿאַל געטאָן, מיטן קאָפּ און שטערן צו זיינע פֿיס זיך פֿאַרנויגט, און אים געגעטן, פֿאַר אים געחלשט, ער זאָל ניט אויספֿירן זיין פֿאַרטראַכט.
דאָס אַלץ אָבער האָט ניט געפּועלט, ווי טייער אברהמל איז ניט געווען לוזין, ווי גערן ער האָט אים פֿאַר אַ גאַסט אויפֿגענומען, ווייל ער האָט אים דערמאָנט זיין אייגענע יוגנט, וועלכע איז אים פֿאַר די אויגן געשטאַנען, ביז צו זען אין אברהמלען זיינע אַן אייגענע שטיק אָפּשפּיגלונג און ביז אים אויס־ ↰ 259 טיילן אַזוי, אַז ער זאָל פֿאָר אים היינט אין אָוונט, אָט דאָ, אין אָפּגעזונדערטן צימער, זיך אַנטפּלעקן ביז גאָר — ווי דאָס איז ווירקלעך ניט געווען, דאָס האָט ניט געניגט, אַז אברהמל זאָל לוזין קאָנען אַריבערציען אויף זיין זייט און אים מאַכן זיך אומקערן צו דעם, צו וואָס אים, אברהמלען, איז געוואונטשן.
— ניין — האָט לוזי אַ זאָג געטאָן, אַוועקמאַכנדיק מיט דער האַנט, ווי ער וואָלט ניט באַגערט אויסהערן די אַלע ראיות, וועלכע אברהמל האָט געהאַט צו ברענגען אויף צו באַווייזן זיין אומרעכט און זיין וועלן טאָן, לויט יענעמס מיינונג, ווי ניט געהעריק — ניין, ער גלייכט גיי זיינעט...
דעמאָלט, ווען אַ זייטיקער וואָלט דערביי געשטאַנען, וואָלט ער געזען פֿאַר־
קומען איינע אַ סצענע צווישן אָנרהמלען און לוזין, וואָס מ׳זעט זיי זעלטן. דהיינו אַ דעמאָלט האָט אברהמל מיט אַמאָל גענומען צעשפּיליען די זשילעט ביי דער גרוסט, דערנאָך דאָס העמד לעבן לייג און באַלד האָט ער פֿון דאָרט אַרויסגעצויגן אַ קליין טאָרבעלע מיט עפּעס... דאָס איז געווען אַ טאָרבעלע אַרץ־ישראל־ערד, וואָס ער האָט מיטגענומען פֿון דאָרט בעת איינער זיינע אַ רייזע אַהין, און וואָס טראָגנדיק דאָס מיט זיך באַשטענדיק, האָט ער דערצו נאָך אַ צוואה געהאַט בייגעלייגט, אין וועלכער ס׳געווען געשריגן, אַז אויב דער טויט וועט אים טרעפֿן פּלוצים אין מיטן אַ וועג, איז אין וואָס פֿאַר אַ קהילה ער וועט ניט געבראַכט ווערן, זאָל מען אים אין קבר מיטגעבן אָט דאָס אייגךדערוואַרנענע טאָדכעלע, און נישט ווי אַנדערע, וועלכע ווערן, ווי באַוואוסט, באַזאָרגט פֿון חנדה־קדישא מיט אַרץ־י?פּראַל ערד.
אַז לוזי האָט אויף אים געקוקט, זעענדיק, וואָס ער טוט און וואָס ער ציט אַרויס פֿון אונטערן העמד, און נישט פֿאַרשטאַנען, וואָס ער מיינט דערמיט, אַזוי האָט אברהמל מיט אַמאָל אַ נאָענטן גיי געטאָן צו אים און אַזוי געזאָגט:
— דאָס איז דאָס טייערסטע, וואָס ער האָט זיך אויף דער וועלט דערוואָרבן און וואָס וועט אים מיטגעגעבן ווערן אויך אויף יענער וועלט... און ער באַשווערט לוזין מיט אַלעם הייליקן, און אויך מיט דעם, וואָס מ׳געברויכט דאָס גאָר צום סוף פֿון אַלע מופֿן — אַז אויב ס׳נאָר מעגלעך, ער זאָל איבערטראַכטן און צוריק נעמען זיין באַשלוס, זאָל ער דאָס טאָן אין נאָמען פֿון הייליקן אָרט, פֿון הייליקן לאַנד, וואָס פֿון דאָרט איז אָט די ערד גענומען.
— אי, נו, — האָט לוזי זיך אָפּגעקערעוועט פֿון צו קוקן אויף דעם, וואָס אברהמל האָט אים אונטערגעטראָגן, און מ׳האָט געזען, אַז ער איז ניט גערן און ער האָט אַפֿילו גרויס תּרעומות אויף יענעם, וואָס ער האָט געבראַכט און געשטעלט אין קאָן אַ זאַך, וואָס איז ניט רעכט צו באַגיין זיך מיט דעם, ווי מיט אַ מיטל אויף אויפֿווירקן...
— ניין, — האָט לוזי זיך אָפּגעזאָגט.
אָט דעמאָלט, ווען עמעצער אַ זייטיקער וואָלט זיך געטראָפֿן אויך אין! צווייטן צימער, אין דערבייאיקן פֿון דעם, אין וועלכן לוזי מיט אברהמלן האָבן ↰ 260 זיך געפֿונען, וואָלט ער ווידער דערזען, ווי סרולי גאָל איז מיט אַן אויער צו לוזיס טיר צוגעבויגן געשטאַנען — און נישט נאָר וון ערשט, וון איצט, נאָר, ווי ס׳ווייןט אויס, די גאַנצע צייט בעת לוזי מיט אברהמלען האָבן אין משך פֿון גאַנצן אָוונט אין אָפּגעזונדערטקייט פֿאַרבראַכט — צוגעצויגן אַזוי, ווי ער וואָלט נישט געוואָלט פֿאַרלירן קיין איין וואָרט, קיין האַלבע זילב וון לוזיס געשפּרעך מיט אברהמלען. ער וואָלט געזען, ווי, אונטערהערנדיק האָט זיך גיי סרולין דאָס פּנים געניטן וון גוט אויף בעסער און פֿון בעסער אויף נאָך מער, וואָס מער לוזי האָט זיך צום סוף פֿון זיין געשפּרעך דערנעענט. און אַז סרולי האָט שוין גאָר צום סוף דערהערט וועגן לוזיס באַשלוס, און ווי אַזוי אברהמל פּרואווט זיך אים אָפּריידן און ווי אַזוי יענער לאָזט זיך ניט און גייט ניט איין אויף קיינע געבעטן — אָט דעמאָלט, ווען אַ זייטיקער וואָלט זיך געוונען אין צווייטן צימער, אַזוי וואָלט ער געזען, ווי אויף סרו־ ליס פּנים האָט זיך אַ שטאַרק צופֿרירעגער געלעכטער באַוויזן, וואָס צוערשט האָט ער נאָר שטיל פֿון אים אַראָפּגעקוועלט, אָבער וואָס ווייטער, איז געווען צו מערקן, איז ער גרייט אים אויף אַ קול לאָזן הערן, און אַפֿילו גאָר הויך מיט אים אויספּלאַצן... ניט אויסגעשלאָסן אויך, וואָלט יענער זייטיקער דעמאָלט געזען, אַז סרולי וועט זיך איצט נישט נאָר מיטן געלעכטער אַליין באַנוגענען, נאָר ער וועט, מעגלעך, שטילערהייט, וון יענער זייט טיר שטייענדיק, אַז קיינער זאָל ניט זען, גאָר זיך נעמען טאַנצן; און נאָך מער מעגלעך, ער זאָל אַפֿילו באַלד, אָט באַלד, צו לוזין אין טיר אָנקלאַפּן, מ׳זאָל אים אַריינלאָזן, און ווען ער וואָלט אַהין אַריין, אַזוי וואָלט ער אַן אויפֿגעריסענער פֿון גדולה, נישט זאָגנדיק פֿאַר וואָס, פֿאַר ווען און איבער וואָס פֿאַר אַ סיגה
— פֿאָר לוזין און אברהמלען אין אַ טאַנץ זיך געלאָזט.
יאָ, אַוודאי איז סרולי אויפֿגעלייגט און וול גדולה געווען... אַוודאי האָט אים היינט דאָס גרויסע גליק געטראָפֿן, דערהערנדיק וון לוזיס מויל דאָס, אויף וואָס ער האָט אַזוי לאַנג געוואַרט און אַרויסגעקוקט און וואָס זינט ער האָט זיך באַקאַנט און זיך צונויפֿגעגאַנגען מיט אים, האָט ער אים דערצו געשטויסן... באַזונדערס האָט ער דאָס געטאָן די לעצטע צייט, זינט די מעשה מיכל איז פֿאָרגעקומען, ווען לוזי איז שטאַרק אויפֿגערודערט געוואָרן פֿון דעם, וואָס שטאָט איז קעגן מיכלען באַגאַנגען, ביז אים ברענגען ער ככר לחם — צו הונגער און שלאַפֿקייט, אָט דעמאָלט האָט סרולי גענומען אונטערגעגעבן בייער, לייגן שפֿענער צום בייער, אגווייזן און דערמאָנען לוזין אַז די מחלוקת מיט שטאָט זאָל ער זיך ניט האַלטן פֿאַר גרינג, ווייל ער האָט צו טאָן מיט אַזוינע, וואָס אויף ראַנגלען זיך מיט זיי, האָט ער קיין אברים ניט. און אָט דעמאָלט, האָט סרולי דערזען, אַז אויסער לוזיס אייגנט* לעכע נטיה בכלל צו בלייבן אַליין, אָפּגעזונדערט און אין אַ זייט, קומט איצט נאָך צו דאָס, וואָס ער האָט זיך פּלוצים דערזען וארפּלאָנטערט אין אַן עסק, ↰ 261 וועלכער קען זיך ענדיקן גאָרניט בשלום ניט פֿאַר אים אַליין, און ניט פֿאַר דער עדה, וועמען ער שטעלט פֿאַר, און וואָס בעסער וואָלט זיין, ער זאָל דאָס אָרט אַלס פֿירער אָפּטרעטן און אַן אַנדערער זאָל אים פֿאַרבייטן. דאָס דערזען. האָט סרולי מיט אַלע מעגלעכקייטן אונטן־אַרום צוגעהאָלפֿן, אַז לוזיס וואָרצלען דאָ הי זאָלן וואָס ווייטער אַלץ שיטערער ווערן, און צוליב דעם האָט ער, לעצטנס, ווי מיר האָבן דערציילט, געבראַכט דעם קראַנקן מיכל בוקיער צו אים אין שטוב, ער זאָל וען, וואָס זיינע קעגנער קאָנען און אויף וואָס זיי זיינען פֿעאיק און דערפֿון אָפּלערנען, אַז אויך אַנדערע קאָנען טיילן דעם זעלבן גורל, ווען מ׳האָט צו טאָן מיט לייט, וועלכע שטעלן זיך ניט אָפּ פֿאַר גאָרנישט, און ווען זיי האַלטן, אַז מ׳דאַרף פֿון וועג אָפּראָמען.
אַזוי ווי אברהמל מיט זיין טאָרבעלע אַרץ־ישראל־ערד — אַזוי האָט סרולי זיך אומגעטראָגן מיט אַן אויסבאַהאַלטענער האָפֿענונג, אַז, סוף־כּל־סוף, וועט זיך אים איינגעבן אָפּציען לוזין אַהין, וואוהין ס׳איז אים געוואונטשן. און נעמלעך אַ ער זאָל די שטאָט פֿאַרלאָזן, זיך באַפֿרייען און אָנפֿירערשאאָט ביי די זייניקע, און אַוועק — אויב אין אַ ישוב פֿאַררוקט, איז אין אַ ישוב, אָבער נאָך פֿעסער און נאָך געוואונטשענער — די גאַנצע וועלט זאָל זיין היים זיין, ער זאָל פֿון אָרט צו אָרט צוזאַמען מיט אים, סרולין, זיך לאָזן און נאָר פֿון צייט צו צייט זאָלן זיי זיך פֿאַרהאַלטן אין אַ וואָסער ניט איז מקום, צו פֿאַרברענגען אַמאָל אַ טאָג אויף צו טאָגן, אָדער אַ נאַכט אויף איבערצונעכטיקן.
אָט די האָפֿענונג האָט אים לאַנג גענערט. און איצט, אַז ער האָט דערהערט, אַז אויך לוזי האַלט דערביי, איז ווי ער איז אַזוי אונטער דער טיר געשטאַנען און לוזיס ווערטער אויפֿגעכאַפּט, אַזוי האָט ער זיך צעשמייכלט. ער האָט אויסגעזען, ווי גלייך די קישקעס אינעווייניק פֿרייען זיך אים אַזוי פֿיל, אַז באַלד וועט ער זיך ניט כאַנוגענען מיטן שמייכל, און אָדער, ווי געזאָגט, ער וועט זיך פֿאַר דער טיר צעטאַנצן פֿאָד זיך אַליין; אַז קיינער זאָל ניט זען, אָדער — מער צו גלויבן, אַז ער זאָל צו לוזין אין צימער אָנקלאַפּן, אַריין, און פֿאַר יענעם און פֿאַר אברהמלען דאָס דורכמאַכן...
יאָ, אַזוי וואָלט טאַקע געווען. נאָר דעמאָלט, ווען ס׳האָט שוין אָט־אָט דערביי געהאַלטן, אַזוי האָט זיך פּלוצים געעפֿנט די טיר פֿון לוזיס פֿאָרהייזל אין קיך אַריין, און פֿון דאָרט האָט זיך אין אָאָדער־צימער, וואו סרולי איז אַן אָנגעבויגענער ביי דער טיר געשטאַנען, אַריינגעשטעלט אַ פֿרוי, אין אַ שאַל אָנגעטאָן און פֿון שטאַרק פֿראָסטיקן און קאַלטן דרויסן געקומען, און אָט די ברוי האָט אי סרולין, פֿון דער זייט טיר שטייענדיקן, אי לוזין מיט אברהמלען, וועלכע האָבן זיך אין צווייטן צימער אויפֿגעהאַלטן, טון זייער שטיל פֿאַרברענגען אויפֿגעריסן...
דאָס איז געווען מיכל בוקיערס פֿרוי — אַ הויכע, דאַרע יידענע, וואָס די שאַל, וועלכע זי האָט געטראָגן, האָט זי געמאַכט אויסזען נאָך לענגער און ↰ 262 דאַרער. זי איז אַריין פֿון דרויסן אַ שטילע, און גאָר ערגעץ אינעווייניק אין איר האָט זיך געפֿילט אַ מין ברופּ, ווי ביי איינעם, וועלכער האַלט אַ צייט געוויסע ווערטער אין בויך אויפֿגעהאַלטן און ער גיט זיי גיט אַרויס, ביז ער וועט ניט קומען אויפֿן ריכטיקן אָרט, פֿאַר די ריכטיקע מענטשן, פֿאַר וועלכע ער האַלט פֿאַר נייטיק זיי אַרויסברענגען. אויך זי, מיכלס יידענע, אַזוי. זי איז לאַנג, אַזש פֿון איר ווייטלעכער היים, צוזאַמען מיט אַ גרויסער קלאָג געגאַנגען, אָגער אינדרויסן איז זי ניט אַרויס מיט איו, נישט האָבנדיק פֿאַר וועמען זי אויסשרייען. און דאָ, ווי נאָר זי איז צו לוזין אין שטוב אַריין, אין דער ליכט אַריינגעטראָפֿן, און דערזעענדיק אויך אַ מענטשן פֿאַר זיך — דאָ געמיינט, סרולין — אַזוי האָט זי מער זיך האַלטן שוין ניט געקאָנט, ס׳האָט זיך אויפֿגעריסן און זי האָט אַ פֿאַרצווייפֿלטן געשריי געטאָן:
— יידן, לויפֿט צו מיין מיכלען, וואָס איז פֿאַרביי... ער האַלט ביי לעצט, ביי יציאת נשמה.
ווירקלעך, ס׳האָט דערביי טאַקע געהאַלטן. אין יענעם זעלגן אויפֿדערנאַכט האָט מיכלען דער צווייטער, און שוין לעצטער שלאַק געטראָפֿן... ער האָט זיך מיטן גאַנצן פּנים שטראַלנדיק צעשמייכלט און פֿון גאַנצן מויל, ניט נאָר פֿון איין זייט, האָט אים די סלונע אַ גאַס געטאָן. ער איז מיט אַמאָל אויך גלוי געוואָרן, ווי אַ מילץ. ער האָט זיך גלייך גענומען וואַקלען אויפֿן אָרט, וואו ער איז געזעסן אָדער געשטאַנען, און ווען דאָס ווייב האָט דאָס דערזען, און איז צו אים צו און אים גענומען אָפּפֿירן צו זיין געלעגער, אַזוי האָט זי דאָס שוין קוים־קוים באַוויזן, ווייל מיכל איז שוין ניט געווען ער — נישט נאָר אויף איין זייט געשלאָגן, נאָר אין גאַנצן, ווי אַ קלאָץ, צום שווערן אַוועקשלעפּן. און אַז דאָס ווייב האָט אים, ווי גיט איז, דאָך אַוועקגעלייגט און זיך גענומען דערפֿרעגן און אים שרייען אין פּנים: „מיכל, וואָס איז מיט דיר? מיכל, וואָס שווייגסטו! זאָג אַ וואָרט, מיכל!” — האָט יענער דעמאָלט, נישט געקוקט אויף זיין אָנשטרענגונג און אויף זיין בעסטן ווילן, איר ניט געקאָנט אַנטקעגנקומען מיט גאָרניט, מיט קיין וואָרט און מינע. ער האָט די ערשטע מינוט בלויז נאָר אונטערגעשמייכלט, און באַלד האָט זיך אויך דער שמייכל אויסגעלאָשן. ער איז געבליבן פֿאַרקלעמט, און דאָס איינציקע געבליבענע חיות אין אים האָט זיך גענומען אַרויסרייסן פֿון זיין ברוסט מיט אַ כאַרכלעריי, וואָס האָט זי אַלע מאָל געמאַכט זיך הייכן און אַראָפּלאָזן...
— מיכל!... — האָט זיין יידענע אויסגעשריען, ווען זי האָט דערזען, אַז ס׳האַלט ביים סוף און אַז אויב קיין דאָקטער וועט שוין דאָ ניט העלפֿן, איז, על־כּל־פּנים, וואָלטן דאָ באַדאַרפֿט זיין זייטיקע מענטשן, נישט זי אַליין און נישט איר עלטערע טאָכטער אסתר, וואָס איז אויך נישט מער נאָך ווי אַ קינד, ובפֿרט האָבן דאָ אַוודאי נישט געקאָנט העלפֿן די קלענערע קינדער, וואָס זיינען אַוודאי אומבאַהאָלפֿן.
זי האָט דערום תּיכּף געכאַפּט די שאַל און געוואָלט לויפֿן צו שכנימ. דערנאָך אָבער האָט זי זיך דערמאָנט, אַז נאָך דעם, ווי די געוויסע מעשה מיט איר מאַן האָט געטראָפֿן, האָבן זיך שכנים פֿון אים אָפּגעקערט... זי האָט זיך דערום דערמאָנט אין לוזין, וואָס מיכל האָט אים פֿריער אָנגעקערט אַן אייגענער — דעמאָלט, ווען יענער, לוזי, איז פֿאָריקן זומער אַהער קיין N געקומען און ביי מיכלען אין שטוב אַן אורח געווען און אַ גאַנצן שבתדיקן טאָג פֿאַרבראַכט, זי האָט זיך אויך דערמאָנט אין סרולין, וועלכער האָט באַזוכט איר שטוב נאָכן טויט פֿון אירע קינדער, און ווי אַזוי ער האָט דעמאָלט געהאָלפֿן די שטוב מיט האָלץ צו באַזאָרגן, מיט געלט אויף הצאות און מיט געלט אויף די קינדער צו „צוימען” און זי האָט געוואוסט אויך, אַז אָט דער סרולי האָט צו לוזין זייער אַ נאָענטן שייכות, און אַז קומענדיק צום צווייטן, וועט זי אויך, מעגלעך, דעם ערשטן ביי אים טרעפֿן; וויסנדיק דאָס אַלץ, האָט זי זיך אַוועקגעלאָזט. זי האָט נאָר פֿאַרן אַרויסגיין פֿון שטוב דער עלטערער טאָכטער אסתר אָנגעזאָגט, אַז זי זאָל בלייבן ביים טאַטנס געט, ווייל מ׳טאָר אים גיט לאָזן אַלים, ער איז גוסס און — וויי איר, וויי אייך, מיינע קינדער, וואָס איר בלייבט אָן אַ טאַטן, אָן אַ באַזאָרגער, און ווי אויפֿן וואָסער...
— האָט זי אויסגעשריען.
די קליינע קינדער האָבן, פֿון מורא צו בלייבן אָן דער מוטער, צו דער עלטערער שוועסטער זיך צוגעשטעלט, האַלטנדיק זיך פֿאַר איר גרעסערן וואוקס און פֿאַר אירע קליידער, ווי פֿאַר אַ מאַמען. אָבער אַליין די עלטערע האָט זיך אויך ווילד געשראָקן, און מורא האָבנדיק צוגיין נעענטער צום טאַטן, איז זי אַנטקעגן אים, ביים צווייטן עק געט, געשטאַנען, טרייסלענדיק דאָס בעט און קוקנדיק בשעת מעשה אויף מיכלען, וואָס דער אָטעם איז אים וואָס אַמאָל אַלץ קירצער און ווייניקער געוואָרן.
— שטאַרב ניט, טאַטע... אויף וועמען לאָזטו אונדז איבערז... —
האָט אויך זי, פֿון איר זייט, געשריען.
אין דער זעלבער צייט האָט די מוטער, מיכלס ווייב, אין קאַלטן דרויסן מיט דער שאַל אויפֿן קאָפּ, אַוועקגעאיילט. זי האָט אויפֿגעהאַלטן איר געוויין פֿאַרן דרויסן, און נאָר פֿון צייט צו צייט האָט זי פֿאַר זיך אַליין אַ שטילן היכץ און געדעמפֿט שטיקל יאָמער אַרויסגעלאָזט. און איצט, אַז זי איז אין שטוב אַריין און האָט דערזען פֿאַר זיך סרולין, כאָטש מיט אַן אויסגע־ קערעוועטן רוקן, איז זי אויף אַ קול אַרויס און אויסגעשריען אַ „יידן ן”.
סרולי האָט, אַ דערשראָקענער, און פֿון גרויס אומגעריכטקייט, זיך באַלד אויסגעדרייט. אויך פֿון צווייטן צימער, וואו לוזי מיט אברהמלען האָבן זיך געפֿונען, האָט זיך באַלד די טיר געעפֿנט און אויף דער שוועל האָט זיך פֿריער לוזי, דערנאָך אברהמל, געוויזן, און אַלע מיט אַמאָל האָבן זיך גלייך גענומען דערפֿרעגן, וואָס איז געשען. און באַלד נאָר ווי מיכלס ווייב האָט ↰ 264 איבערגעגעבן, וואָס זי האָט געהאַט איבערצוגעבן, אַזוי האָבן זיך אַלע גלייך אָנגעטאָן — סרולי דער ערשטער, נאָך אים לוזי, און אויך אברהמל איז נישט אָפּגעשטאַנען און אויך ער איז מיטגעגאַנגען.
א,ז מ׳איז צו מיכלען אַריין, האָט מען אים שוין געטראָפֿן באַלד אויס, ביי די לעצטע מינוטן. פֿרעגן ביי אים איז שוין נישט געווען שייך, און מ׳איז שטיין געבליבן און געוואַרט אויף דעם, וואָס האָט באַלד זיך געזאָלט אויסלאָזן — אויף מיכלס אָטעם, וואָס איז אים שוין נישט ווי פֿון, דער ברוסט, נאָר פֿון נאָענטן גאָרגל אַרויסגעקומען.
און אָט האָט ער אויפֿגעהערט... סרולי איז צו מיכלען צוגעגאַנגען און געטאָן, וואָס מ׳דאַרף: אים צוגעלייגט אַ פֿעדער צו דער נאָז און געזען, ווי דער פֿעדער רירט זיך ניט. דערנאָך האָט ער אים די אויגן צוגעמאַכט, אים אויסגעצויגן און דאָס פּנים פֿאַרדעקט. ס׳האָט לאַנג ניט געדויערט, ביז סרולי האָט באַוויזן אין שטוב נאָך עפּעס אָפּצוטאָן, און דהיינו! אַרויספֿירן דאָס ווייב און די קינדער, וועלכע האָבן זיך אויף די העלדזער געריסן און זייערע קולות האָבן געשפּאָלטן די נידעריקע סטעליע, קוקנדיק אויף זייער מאַן און טאַטן, וואָס איז געלעגן פֿאַרשטאָרט און מיט אַן איבערגעדעקט פּנים.
דעמאָלט האָט סרולי צו אברהמלען, ווי צו אַ יינגערן און געזונטערן, אַ וואונק געטאָן, און נישט צו לוזין, וואָס ס׳איז ניט געווען'פֿאָר זיינע כּוחות, אַז יענער, אברהמל, זאָל צו מיכלס צופֿוסנס צוגיין, און ער, סרולי, אַליין, וועט זיך שטעלן צום צוקאָפּנס, און מידע וועלן אים אָפּהייבן... אברהמל האָט מיכלען אונטערגעהאַלטן און דערביי איז שוין מיכלס משפּחה נישט געשטאַנען, ווייל סרולי האָט זיי פֿריער אין צווייטן צימער אַרויסגעפֿירט, און געמאַכט האָט ער דאָס צוזאַמען מיט אברהמלען נאָר אין דער אָנוועזנהייט פֿון לוזין, וועלכער האָט, שטייענדיק דערמי, נישט געקאָנט קוקן, ווי אַזוי מיכל איז שוין פֿאַרהילצערט און ווי ער האָט שוין געוואויבן מער ווי אַ לעגעדיקער, און ווי אַזוי ער האָט זיך שוין שווערלעך געלאָזט אַראָפּטראָגן און אויפֿן פּאָל אַוועקלייגן.
סרולי האָט באַלד דערנאָך אויך אין מיכלס בעט און אין זיין באַלעבאַטישקייט אַ מין ליילעך געזוכט אויף אים איבערדעקן, און אין בעט האָט ער דאָס ניט געפֿונען. אויך דאָס ווייב האָט פֿון איר גאַרן סקאַרב אַזאַ זאַך נישט געקאָנט אַרויסבאַקומען, ווייל די שטוב, וואָס איז אַלע מאָל נישט איבעריק רייך געווען, איז די לעצטע צייט, נאָך דעם ווי מיט מיכלען איז געשען, וואָס געשען, נאָך פֿיל מער און ביז לעצט פֿאַראָרעמט געוואָרן. אַזוי אַז אַלץ, וואָס איז נאָך מעגלעך געווען אַרויסצוטראָגן, פֿאַרקויפֿן און פֿאַרזעצן, איז אַרויסגעטראָגן געוואָרן, ביז די שטוב איז אַפֿילו אָן אַ לעצטן שמאַטעדיקן חפֿץ געבליבן.
מ׳האָט זיך שוין געמוזט באַגיין אָן אַ ליילעך, און אָנשטאָט דעם האָט מען אים מיט אַן אָרעם שטיקל קאָלדרע פֿאַרדעקט, וואָס האָט אויף דער גאַנצער לענג ניט געקלעקט, און אָדער דער קאָפּ אָדער די פֿיס האָבן געמוזט בלייבן הויל, און סרולי האָט טאַקע מיכלס וים נישט אין גאַנצן פֿאַרדעקט געלאָזט.
ער האָט דערנאָך אויך געפֿאָדערט ביי דער פֿרוי אירע שבתדיקע בענטש-לייכטער, וועלכע זיינען באַשטאַנען וון פֿאַרדאַרטע, פֿאַרקוואַרטע ליימלעך. זי האָט זיי אים געגעבן, אָבער קיין ליכט אין זיי אָנצוצינדן איז נישט געווען און מ׳האָט זיך דערום געמוזט באַנוגענען מיטן איינציקן דרייער לעמפּל, ביי וועלכן די שטוב האָט די לעצטע צייט, ביי אַן אַריינגעדרייטן קנויט, אין האַלב־טונקל, פֿאַרבראַכט, און ביי וועלכן מיכל אַליין האָט פֿריער, איידער ער איז קראַנק געוואָרן, דאָ דערביי זיין געוויסן אויבן דערמאָנטן ספֿר געשריגן.
מ׳האָט דאָס לעמפּל אים צוקאָפּנס אַוועקגעשטעלט, וואָס דערפֿון איז אין צימער, וואו ער איז געלעגן, שוין גאָרטונקל געוואָרן, ווייל דאָס ביסל שיין האָט מער ניט געקלעקט, ווי נאָר דעם מת אונטן עטוואָס צו באַלייכטן.
און אַזוי איז דאָס טאַקע אויף דער גאַנצער נאַכט דערנאָך געבליבן. סרולי האָט דאָס ווייב און די קינדער אין אַלקער, וואו דער מת איז געלעגן, ניט אַריינגעלאָזט, און געבליבן זיינען אויף די ערשטע וויילעס נאָר ער מיט אברהמלען און מיט לוזין, דערנאָך האָט ער ווייטער צו אברהמלען אַ וואונק געטאָן, אַז יענער מיט לוזין זאָלן אַוועק און אַהיים זיך אומקערן, ווייל דאָ האָבן זיי ניט וואָס צו טאָן, און אַז ער, סרולי, אַליין, נעמט זיך אונטער די נאַכט זיצן און האַלטן וואָך, ווי ס׳פֿירט זיך.
און אַזוי איז טאַקע געווען: אברחמל מיט לוזין זיינען לסוף וון אַלקער אַרויס און אין צווייטן צימער אַריין, פֿון דאָרט אין קיכל, פֿון קיכל אין פֿאָרהייזל, און פֿון דאָרט אין דרויסן אַרויס און זיך אַהיים אַוועקגעלאָזט. אויפֿן וועג האָט לוזי געשוויגן, און אין אָט דעם שווייגן האָט אברהמל געפֿילט אַ מין פֿאָרזעצונג פֿונעם געשפּרעך וואָס ער האָט יענעם אָוונט געהאַט מיט לוזין. און דער עיקר — אויך אַ שטומע מין דערקלערונג צו לוזיס באַשלוס, וועלכער האָט אים אַזוי איבערראַשט.
צוקוקנדיק איצט מיכלס טויט, זיין אָרעמען אַרום, דאָס ווייב און די יתומים, וואָס זיינען איצט נאָך אין שטיבל געבליבן, און וואָס דערנאָך, שפּעטער, וועלן זיי אויף דער קאַלטער וועלטס באַראַט מוזן בלייבן, אַן אויפֿזיכט, אָן שטיצע, און נאָר אויף דעם גנאָר פֿון אומגיין איבער פֿרעמדע טירן פֿון פֿרעמדע הייזער; צוזעענדיק דאָס אַלץ און וויסנדיק, אַז אָט די מעשה־ מיכל איז פֿון אָנהייב אָן ביז דעם איצטיקן סוף געווען אפֿשר די לעצטע סיבד” וועלכע האָט לוזין ניט נאָר אויף דער שטאָט אָנגעשטויסן, נאָר אויך אים געמאַכט מיט זיך זעלבסס צו קומען אין אַ צוזאַמענשטויס, — איז ↰ 266 ער, אָנרהמל, וועלכער איז אַזוי גאַנץ געווען מיט זיך ביז ניט צו געפֿינען אין זיך קיין שום שפּאַלט און שפּעלטעלע, דורך וואַנען אַ מינדסט אומגלויביק ווינטל זאָל אים אַדורכבלאָזן — איז אַפֿילו ער, צוזעענדיק דאָס אַלץ, איצט אָנטשטומט געוואָרן.
ער איז מיט אַן אַראָפּגעלאָזטן קאָפּ, צוזאַמען מיט לוזין, דעם גאַנצן וועג פֿון מיכלס גיז לוזיס שטוב דורכגעגאַנגען, און אויך, קומענדיק אהייפּ, האָט ער שוין מיט לוזין מער קיין וואָרט ניט אויסגערעדט. און אַפֿילו ווען ער איז געקומען אויף זיין געלעגער און האָט גענומען אויפֿן געדאַנק דאָס אַלץ, וואָס ער האָט היינט געהערט און פֿון וואָס ער איז אַן עדות געווען, האָט ער — זע אַ וואונדער! — לוזין שוין ניט אַזוי באַשולדיקט און זיין באַשלוס פֿאַר ניט אַזוי אָפּגעפֿרעגט געפֿונען.
און אין דער זעלבער צייט סרולי, וואָס איז געגליכן ביי מיכלען אַליין אין יענעם צימער, וואו דאָס קליין ביסל שיין האָט ניט נאָר ביז דער סטעליע ניט דערלאַנגט, נאָר האָט אַפֿילו דעם מת שוואַך באַלויכטן( — סרולי, וואָס פֿרום איז ער ניט געווען, און וואָס טוען ביי אַ מת, וואָס אַלע טוען, ווען זיי וואַכן, ווען מ׳לערנט אָדער מ׳זאָגט תהילים — האָט ער ניט געטאָן: ער, סרולי, איז אַ שטיקל צייט אַ פֿאַרגליווערטער אַזוי'אויף זיין בענקל געזעסן, און דערנאָך, ווען ס׳איז אים לאַנגווייליק געוואָרן דאָס זיצן, האָט ער, אויף וויפֿל דאָס קליינע צימערל האָט דאָס דערלויבט, זיך גענומען אומדרייען איבער דעם, און אַזוי, זיך דרייענדיק, די צייט פֿון דער לאַנגער, גרויסער וויג־ טער־נאַכט געזען פֿאַרקירצן. און ווען אויך דאָס איז אים שווער געוואָרן, האָט ער זיך ווידער אויפֿן בענקל אַוועקגעזעצט, און נישט באַמערקט פֿאַר זיך אַליין האָט ער פֿון מידן און סומנעם שווייגן לעבן מת די אויגן צוגעמאַכט און גענומען איינדרימלען.
- ער האָט געזען אַ חלום *
לוזי איז באַלעבאָס פֿון עפּעס אַ גרויסן גאָרטן, אַ פֿאַרמאַכטן, אַ פֿאַרשלאָסענעם און מיט אַ פּאַרקן אַרומגענומען פֿון אַלע זייטן, און מיכל דאָרט אַ שומר. דערביי באַמערקט מען אָבער, אַז דער פּאַרקן איז ניט קיין געוויינטלעכער, נאָר ווי ביי אַ תּפֿיסה — אַזוי הויך, אַז אַ מענטש איז שווער איבער אים אַריבערקריכן און אויך קיין שום שפּאַלט איז אין אים ניטאָ, גדזאָל דורך אים אַריינקוקן און עפּעס וואָס דאָרט אינעווייניק דערזען... סרולי דערזעט דעמאָלט לוזין שוין ניט קיין באַלעבאָס פֿון אַ געשלאָסענעם אייגנס, נאָר ווי אַליין אַ פֿאַרשלאָסענער... ער האָט דערפֿון גרויס ערגער, נאָר ער קאָן אַהין גיט דערלאַנגען, און דעם אינעווייניק־זיצנדיקן מיט גאָרנישט נישט העלפֿן... און מיטאַמאָל דערזעט ער, ווי דער פּאַרקן הייבט זיך אָן ברעכן, כויגט זיך, קראַכט, סקריפֿעט, און די סטויפֿעס, וועלכע זיינען טיף אין דר׳ערד אַריינגעטאָן, קריכן פֿון די טיפֿע גרינער אַרויס און שלעפּן מיט זיך מיט ↰ 267 דאָס גאַנצע פּאַרקן־געגיי, וואָס איז צו זיי צוגעפֿעסטיקט... דערביי דערי זעט ער, ווי נאָך דעם ווי דער פּאַרקן האָט זיך איינגעוואַלגערט, האָט זיך אין גאָרטן באַוויזן מיכל און אויף זיין פּנים אַ זייער צופֿרידענער שמייכל, ווי גלייך ער אַליין זאָל טאַקע זיין דער, וואָס האָט געהאָלפֿן דעם פּלויט איבערקערן, און אויב ניט ער, איז אים, אַלנפֿאַלס, די זאַך זייער צום האַרצן... און מיט אַמאָל דערזעט ער ווידער, ווי פֿון מיכלס פּנים האָט זיך די צופֿרידנקייט אָפּגעטאָן און איר אָרט האָט פֿאַרנומען עפּעס אַ צער, ווי פֿון איינעם, וואָס האָט נאָך אַ שווערער, מידפֿולער אַרבעט זיך אונטערגעריסן און פֿון פֿרעכן שווערע זאַכן דערפֿילט ער זיך אַליין געבראָכן... סרולי איילט צו אים צו מיט גרויס מיטלייד, און אויך מיט דאַנק, דאַכט זיך, פֿאַר זיין גאפֿרייערישער מלאכד” וואָס, ווי ס׳ווייזט אויס, איז זי טאַקע געווען זיינע... ס׳איז שוין אָבער שפּעט... ווייל אויף מיכלס פּנים ווייזט זיך באַלד אַ קרימעניש, וואָס כאָטש זי ווערט ניט באַגלייט מיט קיינע קרעכצן און אויסגעשרייען, אָבער דאָך איז צו זען, אַז זי קומט פֿון אַ שווער־איינגעהאַלטענעם ווייטאָג, פֿון וועלכן דער מענטש וועט גאָלד איינגיין און בלייבן אויסן.
און אַזוי איז דאָס טאַקע, מיכל איז אויס... און אָט ליגט ער שוין אויף דער ערד אַ שווייגנדיקער... און דאָ דערזעט סרולי זיך מיט לוזין שטיין איבער אים אין ערפֿאָרכטלעכן שווייגן, ווי בעת מ׳גיט איינעם דעם לעצטן כגוד אָפּ. אָבער ס׳געדויערט ניט לאַנג און גאָלד גיכן זיי זיך די הענט און שפּאַנען אַריבער איבער דעם אַנידערגעפֿאַלענעם, זיי קוקן זיך נאָך אום אויף אים אַ וויילע, און באַלד דערזעען זיי זיך שוין אָפּגעגאַנגען, ווייט אין אַ פֿעלד, וואו זיי זיינען איינע אַליין, אויף אַן איינזאַם־באַליבטן וועג, פֿאַר וועלכן די הימל־ און ערד־ראַנדן זיינען פֿאַר זיי קיילעכיק אַנטפּלעקט און צעעפֿנט...
— האַ! — האָט זיך סרולי מיט אַמאָל פֿון שלאָף צענערקעט, און דערזען, וואָס אין מיכלס צימער איז דעמאָלט מעגלעך געווען צו זען? יאָ, מיכל אויף דער ערד אַן אויסגעצויגענער דאָס קליינע דרייער לעמפּל ביי אים צוקאָפּנס גרענט שוואַך, ווי האַלב אויסגעלאָשן, די שיין שוין כּמעט ניט אָנצוזען, מחמת פֿון דרויסן קוקט שוין דער אָנהויג בלאַסער טאָג אַריין...
וו
אויף מאָרגן אין דער פֿרי, נאָך דער אויכנדערמאָנטער נאַכט, האָט סרולי, פֿיל אַרבעט געהאַט: צוערשט לויפֿן צו חגדה־קדישא צו וויסן געבן וועגן געשטאָרבענעם און אַפֿרעדן וועגן אַ קרקע און תכריכים, וועלכע סרולי האָט, אגב געזאָגט, ניט געפֿאָדערט פֿאַר מיכלען, ווי פֿאַר אַן אָרעמאַן, אומזיסט. ניין, ער האָט פֿאַר אַלץ געצאָלט און אַפֿילו זיך ניט איבעריק געדונגען, ↰ 268 ווי גלייך ס׳וואָלט זיך געהאַנדלט וועגן אַ פֿאַרמעגלעכן, באַו וועמען ס׳בלייבט נישקשה פֿון אַ ירושה.
ער האָט — הער ווייטער! — נאָך דעם ווי ער האָט אַלץ באַזאָרגט ניי חברה־קדישא, זיך גלייך אַוועקגעלאָזט אין דער ניט־יידישער גאַס, וואו יאָסעלע מגפֿה האָט געוואוינט, און נישט אָנ6רעגנדיק זיך ביי די דאָרטיקע איינוואוינער, וואו זיין שטוב געפֿינט זיך, האָט ער אַליין געטראָפֿן, גלייך ער וואָלט געווען אַן אאָטער איינגייער אַהין.
— פֿון'וואַנען האָט ער געוואוסט!
— אַ קשיא אויף סרולין? ... מעגלעך, אַז ער האָט ווען אַמאָל פֿריער זיך דערפֿרעגט אויף יאָסעלעס וואוינונג, מיטן מיין אהיגצוקומען צו אים — ווער ווייסט צוליג וואָס פֿאַר אַ צילאַ צי בלויז צוליב נייגער, צי אפֿשר צוליב אַ געוויסן ערנסט, וואָס אויף אַזאַ, ווי סרולין, איז זיך אויך צו ריכטן... אַזוי צי אַזוי, נאָר איידער יאָסעלע האָט יענעם פֿרימאָרגן זיך אַרויסגעלאָזט אין שטאָט צו גיין אין געשעפֿט, וואו ער האָט געדינט אַלס גרויס־וויכטיקער אָנגעשטעלטער, איז סרולי צו אים אַריין, און ווי נאָר ער האָט די שוועל אַריבערגעטראָטן, אַזוי האָט ער יאָסעלען וועגן מיכלען צו וויסן געגעבן.
— ער ווייסט מסתם, וועמען ער מיינט — האָט סרולי אַ זאָג געטאָן.
— אַזויו וואָס רעדט ער? געשטאָרבן: ווי איז דאָס געשען?
— ווי מיט אַלע מענטשן... און אין דער און דער שעה וועט זיין די לוויה, אויף וועלכער ער ווערט געבעטן קומען.
אָפּגעזאָגט, וואָס געדאָר&ט, ביי יאָסעלען, האָט ער אַוועקגעאיילט צו איי־
ניקע פֿון די לוזי־לייט און געבעטן אין לוזיס נאָמען איבערגעבן אַלע איבע־ ריקע, צו וועלכע ער קאָן זיך איצט ניט דערקלייבן, מחמת ער האָט קיין צייט ניט, אַז מ׳זאָל זען קומען דעם מת דעם לעצטן כבוד אָפּגעבן.
ער האָט שפּעטער אויך פֿיל צו טאָן געהאַט אַליין ביים געשטאָרבענעם, ווען מען האָט באַדאַרפֿט לויפֿן פֿון שכן צו שכן, פֿון הויף צו הויף, אָנט־ לייען סאַמאָוואַרן אויף טהרה, וועלכע מיכלס שטוב האָט ניט פֿאַרמאָגט, ווי אויך צו באַזאָרגן מיכלס ווייבס ליימלעך מיט ליכט אויף אַוועקצושטעלן ביים מת צוקאָפּנס, ווי אויך אויף איבערצודעקן דעם מת מיט אַ ליילעך, וועלכער האָט אויך, ווי שוין פֿריער געזאָגט, אין מיכלס שטוב אויסגעפֿעלט.
ער האָט דאָס אַלץ געמוזט שאַפֿן אַליין, ווייל אויסער מיכלס אָרעמע בני־בית האָבן זיך קיין פֿריינט און נאָענטע אין שטוב ניט געוויזן, ניט וון” די פֿריערדיקע, פֿון וועלכע ער האָט זיך אָפּגעוואָרפֿן און זיך אַרויסגענומען וון זייער כּלל, און אויך ניט פֿון די יאָסעלע־לייט, צו וועלכע ער איז ערשט ניט לאַנג צוגעשטאַנען און האָט נאָך ניט באַוויזן אַזוי ווייט היימיש זיין מיט זיי.
אַזוי, אַז סרולי איז איצט געווען דער איינציקער כאַזאָרגער... און דאָך האָט זיך אים איינגעגעבן, אַ דאַנק זיין אימפּעטיקער מי, אַלץ איינצוארדענען, ווי ס׳געהער: ס׳האָבן געברענט ליכט ביים מת ביז דער טהרה, און בעת דער טהרה האָבן סאַמאָוואַרן געזאָטן, און פֿאַר מיכלס שטוב, אין הויף האָט זיך אַ היפּשער עולם באַגלייטער אָנגעקליבן — אַ שטאַרק איבערראַשנדיקער פּאַד מיכלס שכנים, וועלכע האָבן געמיינט, אַז נאָך דער געוויסער מעשה, וואָס ס׳האָט מיט אים געטראאַן, וועט זיך איצט קיינער צו דער לוויה ניט ווייזן.
ניין, ס׳האָט זיך יאָ געוויזן, און אַפֿילו גאָר אַ גרויסער עולם, אויף וועלכן מ׳האָט זיך אַוודאי ניט געקאָנט ריכטן.
ס׳האָבן זיך באַוויזן צווייערליי באַגלייטערס אַ סיי פֿון מיכלס נאָענטע פֿון פֿריער, ווי אכדהמל דער פֿיראָדשיניקער שניידער, מנחם דער פֿאַרכער, שלום דער טרעגער, און נאָך און נאָך פֿון די לוזי־לייט, וועלכע האָבן זיך געהאַלטן צוזאַמען, אין אַ באַזונדער מנטל פֿאַרזאַמלט, אין אָרעם־אָפּגעטראַגענע כורנוסלעך, מיט איינגעבויגענע רוקנס און מיט שטאַרק־אָפּגעצערטע און פֿאַרבלויעטע פּנימער פֿון קעלט; און פֿון דער אַנדערער זייט, די יאָסעלע־ לייט, וועלכע האָבן אויסגעזען פֿיל בעסער דערנערט און אין מער בעסערער קליידונג, ווי די פֿריער דערמאָנטע.
שכנים האָבן זיך גרויס געחידושט, קוקנדיק אויף די צוויי פֿאַרשיידענע מינים באַגלייטער, וועלכע האָבן, וואַרטנדיק אויף דער לוויה, צוערשט זיך געהאַלטן אָפּגעזונדערט און זיך ניט געחברט מיטאָנאנד, גלייך יעדער האָט אַן אַנדער חלק אינעם מת און קער זיך מיט אים אַן עטוואָס אַנדערש, ווי די אַנדערע: און דאָך נישט געקוקט דערויף, האָבן זיי זיך דערנאָך פֿאַראיי-ניקט און אַלצאיינס אָנטייל גענומען סיי אין כאָלייטן, סיי אינעם טראָגן דעם מת, דעמאָלט ווען מ׳האָט זיך איינס דאָס אַנדערע באַדאַרפֿט פֿאַרבייטן, זיך די הענט איבערנעמען און זיך שטעלן אויפֿן אָרט פֿון אַ פֿריערדיקן, וועלכער איז מיד געוואָרן פֿון טראָגן.
יאָ, ס׳איז געווען אַ נישט־געוויינטלעך בילד צוצוקוקן, ווי אַזוי בעתן טראָגן דעם מת האָבן זיך אָפֿט מי איינער אַ מיטה־שטאָנג געפּאָרט אַ לוזי-פּאַרשוין מיט אַ יאָסעלע־פּאַרשוין — אַזוי נאָענט, נאָענט, אַז ווען אין אַן אַנדער אָרט, נישט דאָ, איז זיך אַזוינס גאָרניט געווען אויסצומאָלן.
און אַזוי איז מען מיטן מת צום הייליקן אַרט אַוועק, דעם גאַנצן וועג האָט מען אויסער דעם ערשטן חידוש פֿון די צוויי פֿאַרשיידענע מינים באַגלייטער — אויך אַ צווייטן געקאָנט זען. ווי אַזוי סרולי האָט, גליענדיק נאָך דער לוויה, גע6ירט אַ 8דעמד קינד פֿון אַ יאָר 8ינף־זעקס פֿאַר אַ הענטל, ווי ער וואָלט געפֿירט זיינס אַן אייגנס. דאָס איז געווען מיכל בוקיערס איינציק פֿאַרבליבן יינגעלע, וואָס חוץ דעם, וואָס ס׳האָט אויסגעזען אָרעם־אָפּגעריסן, ↰ 270 האָט עס נאָך עטוואָס אונטערגעהינקען, ווי ס׳וואָלט געהאַט אַ פֿאַרשטאָכן פֿיסל אָדער אַ טשוועקל שטעקן אין שיך.
סרולי האָט פֿאָטערלעך־געטריי, די גאַנצע צייט דאָס £אר אַ הענטל האַלטנדיק, מיטגעפֿירט, און אַלע מאָל האָט ער דערויף אַ מיטליידנדיקן קוק געטאָן, ווען ער האָט באַמערקט, אַז דאָס קינד שרעקט זיך פֿאָר די פֿרעמדע מענטשן, וועלכע טראָגן זיין טויטן טאַטן, און ס׳וויל אָפּשטיין און גלייכן הינטער זיי.
און אַזוי איז מען מיטן מת צום בית־עולם געקומען. ווען מ׳האָט דעם בד־מינן אין „אוהל, אַוועקגעלייגט, האָט מען מיט אים געטאָן, ווי מיט אַלע! זיבן מאָל אַרומגעדרייט... אָבער באַלד דערנאָך, ווען מ׳האָט ווייטער געוואָלט טאָן, ווי מיט אַלע: אים אויפֿהויבן און דורכן צווייטן טויער פֿון „אוהל, זיך אַרויסלאָזן אויפֿן „פֿעלד” כּדי אָנצוקומען צו דער קרקע, וועלכע מ׳האָט באַשטעלט און זי האָט שוין געזאָלט זיין פֿאַרטיק — אָט דעמאָלט האָט סרולי דער ערשטער, דערנאָך אויך אַנדערע, ווער נאָר ס׳האָט געהאַט אַן אויג און אַ שטיקל ידיעה אין שטאָט־ענינים, דערזען אַ דריטן חידוש, וואָס איז ביי אַזאַ לוויה, ווי מיכלס, זיך גאָרניט געווען פֿאָרצושטעלן.
— דהיינו?
מ׳האָט פּלוצלים דערזען הירשל ליווער, דעם „פֿעלד”־משגיח, ביי דער לוויה — אַ זאַך, וואָס טרעפֿט זעלטן, אויסער נאָר, ווי שוין געזאָגט, ביי גאָר רייכע אָדער נגעזעענע — חשובים... און צוזאַמען מיט הידשלען אויך יונה שענקער, וועלכער האָט אומעטום אין שטאָט אַ יד און אַ דעה און וואָס יעדערס מאָל ווען קהל דאַרף אים, רוקט מען אים אַרויס אויף צו טאָן דאָס, וואָס אַנדערע מיאוסן זיך, אָדער וואָס פֿאָר מער אָנשטענדיקע פֿאַסט ניט.
— וואָס טוען זיי דאָ? — האָט סרולי, ווי נאָר ער האָט דערזען די אויבנדעדמאַנטע צוויי זיך אַ פֿרעג געטאָן, פֿאַרשטייענדיק, אַז עפּעס איז דאָ גיט גלאַט, און אַז אויב אַזוינע האָבן זיך פּלוצלים מטריח געווען אַהער צו קומען, איז צוליב עפּעס אַן אויסבאַהאַלטענעם מיין, וואָס זיי האָבן מיטגעבראַכט.
און טאַקע באַלד האָט ער זיך אַרויסגעוויזן, דער מיין... ווייל דעמאָלט, ווען מ׳האָט אויפֿגעהויבן דעם מת און מ׳איז מיט אים אַרויס אין „פֿעלד”, וואו די נושאי מיטה האָבן זיך געוואָלט אַ לאָז טאָן אַהין, וואו מ׳לאָזט זיך מיט אַלע, ד״ה אויף דער אויסגעטראָטענער סטעזשקע, וועלכע פֿירט צום אָרט, וואו דאָס רוב קברים ווערן געגראָבן — אָט דעמאָלט האָט זיך פּלוצים דערהערט אַ באַפֿעל פֿון הירשל משגיח־.
— ניין, ניט אַהין... אַהער, צום פּאַרקן — האָט ער אַ ווייז געטאָן אין אַ זייט פֿון דער סטעזשקע, וואו אויפֿן שוין לאַנג איינגעלעגערטן שניי האָבן זיך געלאָזט מערקן בלויז אייניקע סימנים פֿון £ריש־געציילטע טריט — ווייזט ↰ 271 אויס, ערשט היינט דאָרט אָפּגעשטעמפּלט, דאָס האָט געהייסן — אַהין, וואו קיינעם לייגט מען ניט, אויסער נאָר אַמאָל אַ נישט־כּשר־געבוירן קינד, אַ פֿאַרוואָרלאָזטן אָן אַ נאָמען, אַ שלעכט־פֿאַרשעמטע פֿרוי, אָדער גאָר אַ באַוואוסטן גנג אין שטאָט.
— וואָס? האָט סרולי, דערזען, וואוהין הירשל דער משגיח ווייזט אָן, מיטאַמאָל מיכלס יינגעלע פֿון האַנט אַרויסגעלאָזט, און צוקומענדיק צו פֿאַר אים, אַ פֿרעג געטאָן: — וואָס עפּעס אַהין?
— אַזוי הייסט קהל — האָט יונה שענקער זיך אַרויסגערוקט מיט פֿאַרלייגטע הענט אויף אַרונטער, ווי תּמיד, און אַ זאָג געטאָן קאַלט און רואיק און בעת מעשה איז ער אויך צוגעגאַנגען צו פֿאַר די נושאי מיטה, זיי צו פֿאַרשטעלן דעם וועג, און זיי לאָזן פֿריי נאָר יענע ריכטונג, אַ וואוהין הירשל האָט זיי אָנגעוויזן.
— ניטע: — האָט זיך איצט סרולי אַ שטעל געטאָן פֿאַד די נושאי־מיטה
— אַהין וועט איר זיי ניט טראָגן — האָט ער אַ ווייז געגעבן אויף יונהן מיט הירשלען, וועלכע האָבן זיך געהאַלטן צוזאַמען און איין האַנט.
— מ׳הייסט: — האָט ווידער יונה קאַלט אַ באַפֿעל געטאָן צו די נושאים, וואָס אַלס אָנגעשטעלטע און מחמת זייער אָפּהענגיקער לאַגע האָבן זיי באַדאַרפֿט פֿאָלגן ניט קיינעם, נאָר כלויז אַ הירשלען און אויך אַ יונתן, וועלכער האָט געהאַט צו זאָגן און צו שאַפֿן אויך אין חברה־קדישא, און וואָס, ווי זיי האָבן געוואוסט, איז אויב ער שטעלט זיך, מוז ער אויס6ירן.
— מ׳הייסט ניט; — האָט ווידער סרולי זיך שאַרף אַוועקגעשטעלט און ניט דערלאָזט פֿאָלגן יענע.
דעמאָלט איז פֿון צווישן עולם באַגלייטער, וועלכער האָט פֿריער יונהס און הירשלס מיין גיט פֿאַרשטאַנען און וואָס דערנאָך האָט באַנומען, אַז מ׳מיינט דעם מת בזיון אָנטאָן — יאָסעלע מגפֿה אַרויסגעטראָטן.
ער איז געווען אָנגעטאָן מער פֿאַרמעגלעך, ווי אַלע, מחמת, ווי געזאָגט, האָבן דאָס אים דערלויבט די מיטלען פֿון אַ גרויס־וויכטיקן אָנגעשטעלטן אין אַ זייער 'אָנגעזעענער, נישט היגער פֿירמע פֿאַר גוט באַצאָלט. אַזוי, אַז שוין אַלים זיין פֿיינע אויסערלעכקייט האָט אים געגעבן מער מוט אַרויסצוטרעטן קעגן אַ הירשלען און יונתן; בפֿרט נאָך, אַז חוץ דעם איז ער אַליין אויך, ווי ס׳האָט זיך אַרויסגעוויזן, גאָרנישט געווען קיין גיונקעלע... איז ער אַרויס, און באַלד ווי ער איז צוגעקומען צו איינעם פֿון די חבריש־צונויפֿגערעדטע, צו יונה שענקער, האָט ער אים אַזאַ מעסט אָפּ געטאָן פֿון אויבן ביז אַרונטער, ווי גלייך יענעמס גאַנצער וועזן האָט ביי אים קיין ווערט און גלייך זיין גאָרע סיפּאַקישע תקיפֿות איז כּלל ניט אַזאַ, פֿאַר וועלכער ער, יאָסעלע, זאָל זיך דאַרפֿן שרעקן. נאָר פֿאַרקערט...
דאָס האָט אַזוי געווירקט, אַז שוין אַליין פֿון יאָסעלעם ערשטן צוטריט, האָט יונה שענקער זיך געזען געצוואונגען עטוואָס אָפּלאָזן !ון זיין ביזאַהערי-קער כטיחות, ובפֿרט, ווען יאָסעלע איז באַלד נאָך מער נעענטער צו אים צוגעטראָטן און אים אַ זאָג געטאָן:
— האַ, דאָס זייט איר, דאַכט זיך, ר׳ יונה שענקער, אויב איך האָב קיין טעות ניט? יא? איז אָט, הערט מיך אויס: פֿאָלגט מיך, כ׳ראַט אייך צו גוטן, און הייבט זיך בעסער ניט אָן — ניט מיט מיר און ניט מיט אַלע די, וואָס זיינען אַהער געקומען מיט דער לוויה, גייט אייך געזונט און לאָזט דעם מת באַגראָבן, ווי ס׳געהער און ווי ס׳קומט אים. אָניט, וואָרן איך אייך, וועט איר שלעכט אָפּשניידן... מ׳קאָן דאָך אייך, — האָט זיך דאָ יאָסעלע אַ בויג געטאָן צו יונהן און די פֿאָלגנדיקע וואַרנענדיקע ווערטער שטיל אין אויער, ווי אַ האַלבן סוד אים איינגערוימט — מיט טריפֿה בראַנפֿן, אַן אַקציז, האַנדלט איר? גנבֿישע פּעקל־סחורה באַהאַלט איר? און... — האָט יאָסעלע נאָך מער צוגעגעבן — און קיין גוייש רעדן קאָנט איר גיט? און מורא האָבן פֿאַר נאַטשאַלסטווע האָט איר? איז אויב אַזוי, איז מאָרגן, אויב איר ווילט, וועט ווער ס׳דאַרף זיך דערוויסן וון אַלע אייערע מעשים־טובים, מיט וועלכע איר באַשע5טיקט זיך אויף דער וועלט, און וואָס איבער הונדערט מיט צוואַנציק יאָר וועלן זיי אייך געוויס אַנטקעגן גיין אויף יענער... איר האָט געהערט ר׳ יונה?...
די לעצטע יאָסעלעס ווערטער האָבן, וואונדערלעך, אַזוי איבערראַשנדיק דערלאַנגט יונה שענקער, אַז ער איז געבליבן אָן לשון— ניט נאָר אָנעם סיפּאַקישן. וואָס שטראָמט אים אַלע מאָל בשפֿע און אַן אָפּשטעל, ווען ער האָט פֿאַר זיך אַ קעגנער, קעגן וועמען ער טרעט אַרויס מיט אויפֿגערי-טענער שטירדעס, נאָר אַפֿילו דאָס געוויינטלעך מענטשלעכע לשון האָט אים אויסגערונען. ער איז געבליבן אָנטשטומט, ער האָט זיך גלייך גענומען רוקן אויף צוריק, ווי אַ הונט, מיט אַן אונטערגעבויגענעם עק, ווען ער ווערט געשלאָגן און לויפֿט אָפּ אין אַ זייט, און דערביי האָט ער אויסגעזען אַזוי שפֿל און צעריבן, אַז אַפֿילו זיינע הענט, וואָס ער האָט זיי אַלע מאָל מיט אַזאַ הרחבה אויף הינטן פֿארלייגט, האָבן זיך אים איצט אַראָפּגעלאָזט, ווי פֿרעמדע און פֿארגעסענע.
ער איז אָפּ... די קאַמאַנדע איבער די נושאי־מיטה, וואָס האָבן זיך ביז אַך.ער וון אַרט ניט גערירט, האָבן איצט שוין איבערגענומען יאָסעלע און סרולי, וועלכע האָבן געהייסן אַוועקלייגן דעם מת אין דרויסן, פֿאַרן אוהל, מחמת דער מינהג דערלויבט ניט גיין מיט אַ מת אויף צוריק... און באַלד האָבן זיי אויך, מעשה־באַלעבאָס, אויפֿגעפֿאָדערט הירשל משגיח, ער זאָל הייסן גראָבן אַ נייעם קבר דאָרט, וואו מ׳האָט אָפּגערעדט, און אויף אַזאַ אָרט, וואו דער כבוד פֿון מת וועט ניט ליידן.
און אַזוי איז טאַקע געווען, הירשל האָט, אָן טענות, זיך נישט קעגנגעשטעלט און געפֿאָלגט, זעענדיק ווי אַזוי ביי יונה שענקער איז מיט אַמאָל דער מוט אָפּגעפֿאַלן, נאָך דעם ווי יאָסעלע האָט אים דעם געוויסן סוד אין אויער איינגערוימט, ווי אַזוי ער איז געגליכן ווי געליימט, אַזש ער האָט די פֿאַרלייגטע הענט אויף אַרונטער פֿאַרגעסן און זיי שלאַבערדיק אַראָפּגעלאָזט — האָט ער פֿאַרשטאַנען, אַז אויב זיין שותּף איז אַזוי געשלאָגן, איז אַ סימן, אַז די אונטערנעמונג האָט געפּלאַצט און אויב יונה, הייסט עס, האָט ניט געפּרואווט מיט קיין הויך וואָרט אָפּצוענטפֿערן אָט דעם יאָסעלען, איז ווידער אַ סימן, אַז ער האָט שלעכט אָנגעטראָפֿן און אַזדער צווייטער צד האָט געוויט די רעכטע בייטש אויף אימ.
ער האָט דערום נאָכגעגעבן און געטאָן, וואָס מ׳האָט וון אים פֿאַרלאַנגט.
ס׳האָט לאַנג געדויערט, ביז מ׳האָט דעם נייעם קבר אויסגעגראָבן, מחמת ערשטנס, פֿאַרנעמט אַ קבר גראָבן אַלע מאָל פֿיל צייט, בפֿרט ווינטער, ווען ס׳איז קאַלט און די ערד איז האַרט־קלינגענדיק און פֿאַרפֿרוירן. מ׳האָט געמוזט לאַנג וואַרטן, און יונה שענקער האָט, נאָך זיין ניט־געלונגענער אַרויסטרעטונג, שטילערהייט זיך אַרויסגערוקט, און אַריין אין הירשל משגיחס שטיבל און דורך דאָרט אין שטאָט אַוועק און פֿאַרשוואונדן.
דער וואַרטנדיקער עולם האָט באַהאַלטנדיק זיך פֿאַר קעלט, זיך דערווייל אין אוהל געקליבן און גערעדלט, און אויך איצט ווי פֿאַר דער לוויה, פֿא־ זונדער, ניט צוזאַמענגעמישט די לוזי־לייט מיט די יאָסעלע־פּאַרשוינען... נאָר שפּעטער אַ ביסל ווען יאָסעלע האָט אַ קוק געטאָן אין איינעם אַ ווינקל און האָט דערזען לוזין בראש פֿון אַ פֿינטל זייניקע, האָט אים עפּעס אַ צי געטאָן צו אים... ער האָט דערזען לוזין אין זיין סטיל־רבנישן ווינטער־ מאַנטל, נישט פֿאַרשפּיליעט, נאָר אַ פּאָלע אויף אַ פּאָלע פֿאַרלייגט און מיט אַ האַנט צוגעהאַלטן, אויך זיין שוואַרץ־גלאַנציקן אָוטערנעם הוט, וואָס מאַכט זיין פּנים בלאַסלעך־אויסגעאיידלט — ווי ער שטייט צווישן אַן עולם, וואָס נויגט צו אים די אויערן, כאַפּט אויף דאָס געזאָגטע פֿון אים און מוט זיין יעדער וואָרט שלינגען — דאָס דערזען, האָט ער זיך אַ לאָז געטאָן אַהין.
אַז ער איז צו, האָבן אים די לחי־לייט אַן אָרט אָפּגעטראָטן און דער מערסט זייעריקע האָט אאָילו גענומען אָפּגיין פֿון רעדל, אָילנדיק, אַז יאָסעלע איז מיט זיין אַהערקומען אויסן געווען ניט קיינעם, אויסער לוזין, וועלכער האָט אויף אים, ווייזט אויס, געמאַכט דעם געהעריק־פֿאַרדינטן איינדרוק, מיט וועלכן זיי, די לוזי־אָנגעהעריקע, האָבן זיך אינערלעך באַרימט... זיי זיינען אַוועק פֿון רעדל פֿון דרך־ארץ פֿאַרן פֿרעמדן יאָסעלע, דעם מער בעסער אָנגעטוענעם, ווי פֿאַר אַ מענטשן נישט פֿון זייער סביבד; אייניקע — אויך אַ ביסל פֿאַר מורא פֿון צו שטיין נאָענט לעבן אַ שלעכט־פֿאַרשעמטן, און ↰ 274 אַנדערע, שוין גאָר פֿאַראָרומטע — אַ ביסל אויך מיט ווידערווילן ווי צו איינעם, מיט וועמען ס׳איז ניט פֿדאי אין איינע פֿיר איילן זיך געפֿונען...
לוזי איז כּמעט געבליבן אַליין, און יאָסעלע האָט גלייך געפֿונען ווערטער אויף צו פֿאַרפֿירן אַ געשפּרעך — ערשטנס, מכּוח טאַקע אָט דעם מיכלען, צוליב וועמען מ׳איז אַהערגעקומען, פֿרעגנדיק! אַפּשר ווייסט לוזי די ם ינה פֿון מיכלס אַזוי אומגעריכטן סוף, אַז באמת איז ער דאָך, דאַכט זיך, אָט ערשט געווען, אַ מענטש מיט מענטשן גלייך... און אַז ער האָט זיך מער צערעדט, האָט ער זיך דערלויבט צו פֿאַרגיבן, צווייטנס, אַ צווייטע פֿראַגע, אַ שוין מער היימישערע, און נעמלעך; זאָל ער אים מוחל זיין, לוזי, נאָר יאָסעלע וואָלט זייער גערן געוואָלט וויסן, ווי איז דאָס מעגלעך, וואָס נאָך דעם, ווי מיכל האָט אַזוי שאָדף געריסן מיט די לוזי־לייט, האָבן יענע פֿון אים זיך ניט אָפּגעוואָרפֿן, ווי ער זעט, און ווי ס׳פֿירט זיך ביי אַנדערע, פֿרום־געזאָנענע... דערביי ד׳אָט יאָסעלע אונטן אַרום און פֿאַרשטעלט אַ קלוגלעך־אויספּרואוונדיקן בליק געטאָן אויף לוזין, מיטן מיין צו דערגיין, צי איז ניט ער, לוזי, טאַקע דער שולדיקער פֿון אָט דעם אומגעוויינטלעכן טאַט, וואָס אַנדערע, פֿרום־ דענקענדיקע, וואָלטן אים זיכער פֿאַראורטיילט.
לוזי האָט אויף דער ערשטער פֿראַגע געענטפֿערט, וואָס ער האָט מער געוואוסט וועגן מיכלען, ווי יאָסעלע: — אַז שולדיק אין זיין אומגעריכטן סוף איז, לויט זיין דעה די שטאָט, וועלכע האָט אים אָפּגעשטויסן, ביי אים די פּרנסה אַוועקגענומען און אים גייסטיק און קערפּערלעך אונטערגעריסן. וואָס־ זשע געהער דער צווייטער 8ראַגע, האָט לוזי זי כּמעט געלאָזט אַן ענטפֿער, זי מיט דער האַנט אַוועקגעמאַכט און געלאָזט דענקען יאָסעלען, ווי ער וויל... אויף וויפֿל דאָס אָרט, וואו דער געשפּרעך איז פֿאָרגעקומען, האָט דאָס דערלויבט, האָט לוזי דערביי אַפֿילו אַ קליין ביסל אונטערגעשמייכלט, וואָס דערפֿון האָט יאָסעלע געדרונגען, אַז דער חשד, וואָס איז אים איינגעפֿאַלן בנוגע לוזין, איז ניט קיין אומזיסטער...
ער האָט דאָס אַרויסגעפֿילט אויך פֿון דעם, ווי אַזוי לוזי האָט מיכלס נאָמען דערמאָנט, אָן שום תּרעומות, נאָר פֿאַרקערט, ווי ווען מ׳דערמאָנט אַ איינעם, מיט וועמען מ׳איז יאָרן־לאַנג געשטאַנען אויף איין גרעט און מ׳שטייט אויך איצט אויף דער זעלבער, נאָר וואָס אַ קליינע נאָרויערונגס־ ווערטיקע מיספֿאָרשטייעניש האָט מיט אים געטראָפֿן, וואָס אַנדערע ווילן פֿון איר מאַכן אַ וועזן, אָבער נשום אופֿן נישט דער, וואָס רעדט וועגן איר און שאַצט זי אָפּ, נאָר ווי אַלס אַזעלכע. .
לוזי האָט מיט זיין נאַשיידענער כאַנעמונג פֿיל חן געפֿונען אין די אויגן ניי יאָסעלען — אַזוי, אַז אויסהערנדיק אים, האָט ער אים די גאַנצע צייט אין מויל געקוקט, ווי אויך אויף זיין אויסזען און הלנשח, און זיך ניט דערלויבט קיין וואָרט דורכלאָזן און מיט גאָרניט אים איבעררייסן.
דער געשפּרעך האָט געדויערט היפּש לאַנג און אָפּגעזונדערט פֿון עולם פֿון ביידע צדדים, וועלכער האָט געוואַרט אין אוהל, פֿאַר דער קעלט געשיצט, ביז די גרעכער זיינען פֿאַרטיק געוואָרן מיט דעם קבר ערשט צו פֿאַרנאַכט־ צו: אָבער ווי נאָר די גרעכער האָבן וועגן דעם געמאָלדן, אַזוי האָט מען גלייך דעם מת אויפֿגעהויבן, אים געטראָגן און צום קבר צוגעבראַכט.
דערביי האָט סרולי ווידער געפֿירט מיכלס יינגעלע פֿאַר דער האַנט. פֿון לאַנגן וואַרטן איז דאָס קינד געווען איבערגעפֿרוירן, אויך געדריקט פֿונעם פֿרעמדן עולם, צווישן וועלכן ס׳האָט זיך געפֿונען אַ צייט, ווי אויך פֿונעם טאַטן, וואָס מ׳זעט פֿון נעכטן אָן אַן איבערגעדעקטן און מענטשן טוען מיט אים עפּעס אומגעוויינטלעך טרויעריקס און ער לאָזט זיך, און דאָס אַלץ האָט געבראַכט דערצו, וואָס אַז ס׳איז צוגעקומען צום קבר און דאָס קינד האָט דערזען די עפֿענונג און די אָנגעגראָבענע ערד אויף ביידע זייטן אָנגעשיט, האָט זיך עס צעוויינט און האָט אַ קערעווע געטאָן דעם קאָפּ צו סרולין שוין ווי צו אַן אייגענעם, וועלכער האָט זיך טאַקע באַלד אַרויסגעוויזן פֿאַר אַזעלכן און ער האָט דאָס אויף די הענט גענומען.
דער עולם איז שטיל געבליבן. די גרעכער האָבן זיך אַ קליינע וויילע נאָך אינעווייניק אין קבר געפּאָרעט און דאָרט אויסגעפֿאַרטיקט, וואָס באַדאַרפֿט, און דערנאָך, ווען מ׳האָט אָנגענומען פֿאַר ביידע עקן דעם ליילעך, אין וועלכן דער מת איז געווען איינגעוויקלט, און אים אין גרוב אַראָפּגעלאָזט, אַזוי האָט זיך פּלוצלים פֿון צווישן עולם אַרויסדערהערט אַ שטאַרק כליפּנדיקער היכץ און אַ געוויין אויך פֿון אַ דערוואַקסענעם... דאָס איז געקומען נישט פֿון קיין אַנדערן, נאָר פֿון אברהמל לוכלינער, וועלכער איז, נאַטירלעך, אויך צוזאַמען מיט די לוזי־לייט אויף דער לוויה מיטגעווען, און דאָס האָט ער זיך צעוויינט — אָדער ווי בכלל ס׳מאַכט זיך אַמאָל אַפֿילו מיט אַ געזונטן מאַנצביל, ווען ער ווערט פּלוצלים אויפֿגעשיטערט, צוזעענדיק דעם סוף פֿון אַ מענטשן, אָדער דערפֿון, ווייל ער איז געווען טיף־גערירט און אויפֿגערודערט נאָך פֿון נעכטן, בעת זיין געשפּרעך ביים לוזין, ווען ער האָט דערזען, אַז ס׳גייט אויף אים אַ בראָך, וועלכן ער האָט ניט באַוויזן אויסצואוויינען, מחמת דער טרעפֿעניש מיט מיכלען, וואָס האָט געשטערט.
דעמאָלט האָט זיך מיכלס יינגעלע נאָך אַמאָל אויף אַ קול צעוויינט ~
אַזוי, אַז ווען מ׳האָט מיט דעם באַדאַרפֿט קדיש זאָגן, און ווען איינער פֿון די לוזי־לייט האָט זיך אַ ווענד געטאָן צו דעם און אַ זאָג געגעבן: זאָג, „יתגדל” האָט סרולי מיט גרויס כייזער אויף יענעם אָנגעשריגן: וואָס ווילסטו פֿון דעם? זעסט ניט, ס׳קאָן ניט... זאָג אַליין...
מ׳האָט זיך באַלד גענומען פֿאַרשיטן דעם קבר, דערביי האָט לוזי די ערשטע לאָפֿעטע ערד אַריינגעשאָטן, דערנאָך אַלע זייניקע, און אויך יאָסעלע מיט די צו אים געהעריקע זיינען ניט אָפּגעשטאַנען פֿון צו טאָן דאָס זעלבע.
מ׳האָט דערנאָך, שוין שפּעט פֿאַרגאָבטלעך, זיך אומגעקערט אין אוהל, און פֿון דאָרט אין שטאָט זיך גענומען לאָזן. סרולי האָט, אויך צוריק גייענדיק, מיכלס יינגעלע פֿאַר אַ הענטל געפֿירט, און ווען ער האָט געזען, אַז דער גאַנג איז דעם שווער, האָט ער עס אויך איצט אויף די הענט גענומען. לוזי מיט אברהמלען זיינען אַוועק אַהיים, און אויך אַלע איבעריקע — ווער, וואוהין ס׳האָט געדאַרפֿט. און שוין, און אָט אַזוי איז מיכל בוקיער פֿון לעבעדיקן צעטל אויסגעשטראָכן געוואָרן און אויס.
אין יענער נאַכט, נאָך מיכל בוקיערס קכורה, האָט מען פֿון יאָסעלע מגפֿהם שטוב, וואָס האָט זיך געפֿונען אינעם ניט־יידישן קוואַרטאַל, אין אַ טיף־פֿאַררוקטן הויף, געקאָנט זען אַ שיין פֿון אַ לאָמפּ העט שפּעט־שפּעט דורך אַ לאָדן־שפּאַלט אַדורכלויכטן. דאָס איז זיך יאָסעלע שפּעט פֿאַרזעסן בעתן שרייבן אַ קאָרעספּאַנדענץ אין דער צייטונג, אין וועלכער ער האָט אָנטייל גענומען אַלס באַשטענדיקער מיטאַרבעטער — אין דער דעמאָלט זייער באַוואוסטער העברעאישער .אַהקול” וואָס איז דערשינען אין אויסלאַנד, אין דער שטאָט קעניגסבערג, דאַכט זיך.
ער האָט געשריבן אינעם געוויסן נוסח פֿון אַלע דעמאָלטיקע אויפֿקלערער
— מיט הויך־מליצהדיקע פּסוקים פֿון תנ״ך, פֿון וועלכן יענע לייט האָבן געצויגן גרייט וואָפֿן, ווי פֿון אַן אַרסענאַל: פֿאָטעטישע שטראָף־רייד און אויסגעשרייען אויף די עוולות, וועלכע זיינען באַגאַנגען געוואָרן פֿון שלעכטע פֿאָרשטייער פֿון דור און קהל, מיט וועלכע זיי, די אויפֿקלערער, האָבן זיך געריסן, ווי אַ ישעיה הנביא און אַנדערע נביאים בשעתם — מיט די שלעכטע מלכים און פֿאַלשע נביאים, וועלכע האָבן פֿיל רשעות פֿאַרשאַפֿט און דעם פֿאָלק אין ביין געשעדיקט.
— אוי וויי געשריגן צו די פֿאַרעקשנטע לאָמפּן־לעשער און פֿינצטער־ לינגען, וואָס זיינען אַליין פֿאַרבלאָנדזשעט און פֿאַרבלאָנדזשען אַנדערע... וויי געשריגן: גאָטס טשערעדע איז אויף די בערג פֿאַרשפּרייט, און קיינער זאַמלט זי ניט... פּאַסטעכער האָבן זייער באַרוף פֿאַרשלאָפֿן און הונגעריקע מדבר־וועלף לאַקערן און קוקן אַרויס אויף פֿאַרציקונג אאַז״וו, אאַז״וו — האָט יאָסעלע זיך אויפֿן האַלדז געריסן מיט מתן מוסר, זיך דערמאָנענדיק, אויף וואָס ער האָט אָקאָרשט הייבט זיך אָנגעשלאָגן בשעת מיכל בוקיערס לוויה־ ווען ער האָט געזען, פֿון איין זייט, פֿון וואָס פֿאַר אַן אָרעמער שטוב דער מת איז אַרויסגעטראָגן געוואָרן, און ווי אַזוי זיין ווייב און קינדער האָבן אויסגעזען, און פֿון דער צווייטער זייט, ווי די געדונגענע קנעכט פֿון קהל, ווי אַ הירשל משגיח און אַ יונה שענקער, האָבן, לויט אַ וואונק פֿון אויבן, געוואָלט מיכלען שענדלעך באַגראָבן אונטער אַ פּלויט — אַ מין קבורת־חמור — דער↤ 277
פֿאָר, וואָס יענער האָט געקראָגן מוט אַריבערצוקוקן איבער דער צוים, וואָס איז, כּלומרשט, פֿון אור־דער־עלטער פֿון גאָט אויפֿגעשטעלט, אויף ניט צו דערלאָזן דאָס פֿאָלק קומען צו דעם, וואָס איז פֿאַר דעם גוט און געוואונטשן.
— וויי, וויי — האָט זיך יאָסעלע דערמאָנט דאָס בילד, ווי אַזוי מיכלס יינגעלע מיטן פֿאַרשטאָכענעם פֿיסל האָט צוערשט, הינקענדיק, נאָך דער לוויה נאָכגעשפּאַנט, און ווי דערנאָך האָט דאָס סרולי פֿאַר אַ הענטל געפֿירט, און ווי אַזוי ס׳האָט זיך שפּעטער פֿאַרן קבר צעוויינט און זיך געזעגנט, ווי אָן ווערטער, מיטן פֿאַרשטאָרבענעם טאַטן, וואָס האָט דאָס געלאָזט אויסזיבטס־ לאָז און אויף הפֿקר — דאָס, מיט דער מוטער, מיט די איבעריקע קינדער
— פֿאָר וואָס, פֿאַר ווען?...
אוי וויי צו די, וואָס האַלטן דאָס פֿאָלק אין אָרעמקייט, און אין אומ׳־ וויסן, דערלאָזן ניט די נויט־לינדערונג און ברענגען אין פֿאַרצווייפֿלונג ניט נאָר די, וואָס נויטיקן זיך אין הילף, נאָר אויך די, וואָס ווילן זי ברענגען און דערלאַנגען; די, וואָס גאָטט גייסט פֿענדלט אין זיי און זיין רחמנות האָט צו זייער האַרץ דערגרייכט, ווען זיי זעען, אַז זייער האָרעוואַניע איז אומזיסט, זייער גוטער ווילן אַרויסגעוואָרפֿן, ווייל זייער קול, וואָס וועקט צו דערוואַכונג, קומט צו קיינעמס אויער גיט אָן, ווי אַ קול, וואָס רופֿט אין דער מדבר.
זיצנדיק אין זיין פֿאַררוקט שטיבעלע, וואָס אינעם ניט־יידישן קוואַרטאַל, ביי דער שפּעט־נאַכטיקער שיין פֿון לאָמפּ, האָט יאָסעלע זיך דערזען, ווי אַלע זיין גלייכן פֿאַרשריגענע פֿון דור, איבערן לאַנד צעוואָרפֿענע, פֿאַר איינזאַמטע, פֿאַרשטויסענע, וועלכע האָבן געגאַרט צו קריגן געמיינזאַם לשון מיט די, וועמעס מוכר, זיי האָבן, ווי שווערע שטיינער, אויף די אַקסל געטראָגן: אָבער וואָס געוויסע סיפֿות האָבן גורם געווען, אַז זיי זאָלן אויפֿגענומען ווערן, ניט ווי ס׳קומט זיי, ווי אויסלייזער — מיט מכל, נאָר פֿאַרקערט, ווי פֿרעמדלינגען, ווי שלעכט־כאָגערער און שונאים — מיט שנאה און שטיינער.
ווי אַלע מאָל אין אַזוינע פֿאַלן, האָט אויך איצט יאָסעלע, צום אָנהייב שרייבן, זיך געפֿילט אַן איבעריקער, אַן אָנגעוואָרפֿענער, וועמען קיינער דאָרף ניט... אָבער וואָס מער ער האָט זיך דערוואַרעמט, אַלץ מער האָט ער זיך דערזען אַ כאַזעלטן שלאַכטמאַן אויף אַ שלאַכט־פֿעלד — עפּעס, ער איינער, מיט אַ קליין פֿינטל מיטהעלפֿער קעגן פֿיל — אבעל דערפֿאַר מיט יענער כטיחות, וועלכע ס׳פֿאָרמאָגן אַלע ערשטלינגען, פֿון פֿאָלק אויסדערוויילטע און פֿון נייעם דור געשיקטע אויף אַרויסצוטרעטן קעגן אַלטן און אָפּגעלעכטן, וואָס איז זיך שוין צו לאַנג פֿאַרזעסן, און וואָס מוז, סוף־כּל־סוף, דאָס אָרט באַפֿרייען פֿאַר דעם, וועמעס מאָרגן ס׳איז פֿאָרויסבאַשטימט אויסגעשפּילט און געוואונען...
יאָסעלע האָט צו זיין טרייסט זיך דערמאָנט אינעם קליינעם בינטל טרייע און אַנטשלאָסענע, וועלכע זיינען שוין אין גאַנצן אויף זיין זייט אַריבערגע־ -צויגן, ווי אויך יענע, וואָס דערווייל האַלטן זיך נאָך ווייט, אָבער וואָס פֿון צייט צו צייט פּרואוון זיי שוין אויך אין זיין רשות אַריינקוקן, אַמאָל אויך אומדרייסט אַ פֿוס איבער זיין פּלויט אַריבערשטעלן, און וואָס סוף־כּל־סוף, קאָן מען זיכער זיין, וועלן זיי מיט ביידע פֿיס אַריבער און אַלע סודות און דאָס גאַנצע כּלי־זיין פֿון צווייטן צד צו אים, אַהער, צו יאָסעלען, מיטברענגען.
ווי אָט, למשל, אָט דער היינט־פֿאַרשטאָרבענער מיכל, וועמען ס׳איז אַוודאי שווער אָנגעקומען דאָס איינרייסן מיט די זייניקע, ווייל שפּעט און אויף דער עלטער, ווען ס׳איז ניט לייכט זיך ציען מיטן וואָרצל פֿונעם באָדן, וואו מ׳איז פֿאַרפֿלאַנצט, אָבער דערפֿער קאָן דאָס דינען פֿאַר אַ נאָך בעסערן באַווייז, אַז דאָרט, ביים צווייטן צד, איז שוין ניט אַלץ אין אָרדענונג, אויב אַפֿילו אַזאַ איז בעריי מיט די לעצטע כּוחות אַרויס, כּדי דאָ, ביי אים,_ ביי יאָסעלען, אַ נייע גייסטיקע אויסקומעניש צו געפֿינען.'..
יאָסעלע האָט דערום שוין אַ געשטאַרקטער, פֿאַרענדיקט זיין קאָרעספּאַנ־
דענץ מיט דער האָפֿערדיקער פֿאָרויסזאָגונג, ווי אַלע זיין־גלויביקע דעמאָלט, אַז ווי לאַנג די נאַכט זאָל ניטרויערן, אָבער איר ממשלה איז אויס, ווייל פֿון צווישן אירע שפּאַלטן לאָזן זיך שוין מערקן ווייט־ווייטע סימנים פֿון קומען־מוזענדיקן טאָג, וואָס ברעכט זיך און זוכט אַן אָרט אויף אַרויסשיינען.
— האח: — האָט יאָסעלע לסוף זיין שרייבן פֿאַרענדיקט, אַ באַגליקטער פֿון זיין ציטעריק־געטרייער שליחות, וואָס ניט געקוקט אויף אַלערהאַנד שמע־ רונגען, האַלט זי דאָך אין אויפֿשטייגן, ווי אַ ליכט־זייל, וועלכע האָט צוערשט אויסגעזען נאָר ווי אַ קליין־קליין לאַמטערנדל, פֿון עלנטע טרעגער געטראָגן, וואָס אָבער איצט, נאָך דעם ווי פֿיל איינצלנע האָבן איר שיין פֿאַרהיט, זי פֿאַר ווינטן פֿאַרשטעלט, מיט די לייפֿער געשיצט און אַלע טייערקייטן פֿאַר איר אָפּגעגעבן, איז זי אויסגעוואַקסן צו אַ וועג־ווייזער פֿאַר אַלע די, וואָס האָבן פֿאַרדינט אויפֿן גליקלעכן און לאַנג־געגאַרטן אַרויפֿקומען.
יאָסעלע האָט זיך די הענט געריפֿן פֿון הנאה. באַזונדערס, ווען ער האָט זיך דערמאָנט און פֿאַר די אויגן איז אים אויפֿגעקומען דאָס געשטאַלט פֿון לוזין, מיט וועמען ער האָט נעכטן בייטאָג, אין אוהל, וואַרטנדיק אויף מיכלס קבורה, פֿאַרבראַכט. ער האָט זיך אים פֿאָרגעשטעלט אין זיין שוואַרץ־פֿוטער־ נעם הוט און אינעם סטיל־רבנישן ווינטער־מאַנטל, אַ פּאָלע אויף אַ פּאָלע פֿאַרלייגט און מיט אַ האַנט צוגעהאַלטן, ווי ער שטייט פֿאַר אים אי אַן אָפּגעפֿרעמדטער, אי אַזאַ, מיט וועמען ס׳דאַכט זיך, אַז ס׳לאָזט זיך צונויפֿריידן און אין געוויסע פּונקטן צונויפֿגיין... ער האָט זיך נאָך לאַנג אין שטוב אומגעדרייט כיזן שלאָף, און אַפֿילו ווען ער איז אויף זיין געלעגער אויפֿגע- ↰ 279 גאַנגען, האָט זיך דאָס לוזי־געשטאַלט וון פֿאַר זיינע אויגן ניט אָפּגעטאָן. און אים געמאַכט שמייכלען וון הנאה.
יאָ, זאָגן מיר, גייענדיק צום ווייטערדיק!, יאָסעלע האָט לוזין גוט פֿאַרגעדענקט. ער האָט אים פֿון קאָפּ ניט אַרויסגעלאָזט אַ טאָג און,צוויי און מער, ביז ער האָט שפּעטער זיך גענומען דערפֿרעגן, וואו ער וואוינט, און אַז ער האָט זיך דערוואוסט, האָט ער — הער אַ מעשה — ניט באַלייט פֿון קיינעם, די שוועל פֿון יענעמס שטוב אַריבערגעשפּאַנט.
משונה!... ווייל וואָס פֿאַר אַ געשעפֿט האָט געקאָנט האָבן אַזאַ, ווי יאָסעלע, צו אַזאַ, ווי לוזי, באַזונדערס, ווען מ׳נעמט אין אַכט די צייט און אומשטענדן, אין וועלכע יאָסעלע האָט געווירקט און זיין טעטיקייט אָנטוויקלט, און ווען ס׳איז, ווי באַוואוסט, אויסגעשלאָסן געווען אַ וואָסערע ניט איז נענמעדע באַציאונג צווישן אַזעלכע קעגנזעצלעכע צדדים.
יאָ, משונה, און דאָך לאָזט זיך עס דערקלערן...
— מיט וואָס? — מיט דעם, וואָס יאָסעלע האָט זיך ניט באַנוגט מיט זיין מיסיע צו פֿרעדיקן אויאָקלערונג בלויז צווישן טאַטעס קינדער און צווישן דער לערן־יוגנט, וועלכע האָט אויך צו אים ווען אַמאָל אויסגעשטרעקט אַ האַנט, ער זאָל איר העלפֿן אַרויס וון די ענג־געשלאָסענע ויר איילן פֿון דער הלכה, ווי מען זאָגט, נאָר ער האָט זיך געריסן אויך צו די מאָסן.
ער האָט אָבער נאָך לאַנגער טרויעריקער דערואַרונג זיך איבערצייגט, אַז מיט דער ליבע צו דער הימל־טאָכטער, צו דער השכלה, ווי מ׳האָט זי דעמאָלט גערופֿן, קאָנען זיך אָפּגעבן בלויז געציילטע, וועלכע האָבן צייט צו איר אַרויפֿקוקן און זי זוכן אין די וואָלקנס, אָבער ניט יענער גרויסער מאָסן־דוב, וועלכער איז ווילד פֿאַרהאָרעוועט, און וואָס צו אים דאַרף מען קומען מיט מער ממשות, מיט עסן פֿאַרן טאַנצן, כּדי ערשט דערנאָך אים אָעאיק מאַכן אויוצונעמען יענע רגקייטן, צו וועלכע ער איז איצט ניט מסוגל, מחמת קיין צייט, געדולד, פֿאַרשטאַנד און קיין השגה קלעקט נישט.
ער האָט זיך איבערצייגט, אַז ער מיטן קליין פֿינטל אָנהענגער זיינען נישט מער, ווי אַ קליין פּיצל אינדזל אין מיטן אַ גרויסן ים נויט און אומ* וויסן, און אַז ס׳איז געמיין און ענגהאַרציק זיך איבערצונעמען מיט דער אייגענער דערגרייכטער גדולה און זיך כאַנוגענען מיט דעם, וואָס מע האָט פֿאַר זיך אַליין און פֿאַרן אייגענעם נפֿש אַריינגעכאַפּט, פֿלוין פֿאַרן אייגענעם...
ער האָט דערום געזוכט אַ פֿרייטע טיר צו דער מאַסע, דורך וועלכער ער זאָל קאָנען אַריינקומען מיט דעם, מיט וואָס ער איז פֿאַלאַדן. טראַכטנדיק, אַז אויפּ ס׳וועט זיך אים איינגעבן, די מאַסע זאָל צוערשט פֿאגיטיקן און אָננעמען דאָס וואָס איז איר צוגענגלעך און שוין, אויפֿן אָרט, פּארשטענדלעך, וועט ↰ 280 זי דערנאָך קריגן וואַכע אויערן אויך דערפֿאַר, פֿאַר וואָס זיי בלייבן דערווייל נאָך פֿאַרשטאָפּט.
ער האָט דערום געפּרואווט קומען צו דער מאַסע ניט מיט ליידיקן און מיט סתם גוטע באַגערן, וועלכע לאָזן זיך שווער הערן, נאָר מיט פּראַקטישע, גוט־דורכגעקלערטע פֿלענער און עצות, ווי אַזוי, צום אַלעם ערשט, די אוממיטלבאַרע נויטן לינדערן.
ווי אָט, פּלאַן איינסאַ גרינדן ליי־ און שפּאָר־קאַסעס, מיטן נאָמען סומך נופֿלים, פֿאַר קעגנזייטיקער הילף, ד״ה — האָט ער דערקלערט — אַז יעדער איינער זאָל אַריינטראָגן, וואָס ער האָט אין גוטע צייטן אָפּגעשפּאָרט איבעריקס, כּדי, אַז פֿון דעם צונויפֿגעזאַמלטן סכום זאָלן אַרויסגעגעבן ווערן קורצע אָדער לאַנג־טערמיניקע הלוואות פֿאַר אַזוינע, וואָס נויטיקן זיך אין זיי, ביז זיי וועלן זיך איבערדרייען און וועלן אומשטאַנד זיין אומצוקערן דאָס געליענע מיט אָדער א1 פּראָצענטן.
צווייטער פּלאַן? גרינדן מינים פּראָדוציר־ און אָפּזאַץ־אָרטעלן, ווי מיר וואָלטן איצט געזאָגט — אַזוינע, וועלכע נעמען אָפּ ביי אַ געוויסן פֿאַך באַל-מעלאָכעס זייער אויסגעפֿאַרטיקטע אַרבייט, וועלכע ווערט אַלע מאָל ביי זיי באַשטעלט פֿון הורט־קרעמער אונטערנעמער, וואָס רייסן אָפּ אַ היפּשע שטיק פֿאַרדינסט פֿאַרן פֿאַרמיטלען צווישן פּראָדוצירער און געברויכער; — אַמער
— האָט יאָסעלע געטענהט צו די מענטשן פֿונעם פֿאַך — זייט בעסער איר אַליין די אונטערנעמער און אַרדנט איין און מאַכט אַזוי, אַז דאָס גאַנצע פֿאַרדינסט זאָל אַריינאָאלן צו אייך און נישט צו די.קרעמער, וואָס זייען ניט, שניידן ניט, נאָר לעבן פֿון גרייטן, ד״ה פֿון פֿרעמדער האָרעוואַניע... און נאָך, און נאָך פֿלענער.
מיט איינעם וואָרט, יאָסעלע האָט ניט איין מאָל געפּרואווט אַ גרויסן עולם פֿאַרשיירגפֿאָכיקע בעל־מלאכות צונויפֿזאַמלען און זיי אויפֿקלערן און געבן צו פֿאַרשטיין מיט כלערליי ראיות און באַווייזן, ווי גערעכט ער איז און ווי אָפּגעשטאַנען זיי זיינען, ווען זיי באַנעמען ניט, ווי לוינבאַר ס׳זיינען פֿאַר זיי זיינע פֿאַרשלאָגן, וועלכע זיינען געצילט רק־רק צו זייער טובה און ניט מער צו קיינעמס.
דער עולם האָט אים צוערשט אויפֿמערקזאַם אויסגעהערט, און מיט הסכמה מיט די קעפּ געשאָקלט: אַוודאי... אַזאַ יאָר אויפֿן עולם, וואָס פֿאַר אַ גוטער געדאַנק ס׳איז, און וואָס פֿאַר אַ גאָלדענע נוצן מען קאָן וון אים אַרויסציען... שפּעטער אָבער, ווען יאָסעלע האָט שוין געזאָלט איבערגיין וון ווערטער צו מעשים און זיך נעמען, אָט־אָט, צו פֿאַרווירקלעכן זיינע פֿאַרשלאָגן, האָט דער עולם זיך גענומען אָפּשאָקלען פֿון עסק, קאַלט ווערן און זיך אַרויסדרייען. אָאַרוואָס? — ווייל יעדן איינעם האָט זיך גענומען דאַכטן, אַז מ׳וויל אים אויסנאַרן, אַרומגיין, און אַ חשד האָט זיך דערוועקט ↰ 281 פֿון איינעם צום אַנדערן, און פֿון אַלע צו יאָסעלען, און ;א בלבול הלשונות איז אָנטשטאַנען, ווען איינער האָט דעם אַנדערן ניט געהערט און יעדער איינער האָט געמיינט, אַז דער צווייטער וויל דאָ מער נוץ פֿאַר זיך אַריינכאַפּן, און מ׳האָט זיך צעקריגט און מ׳איז זיך צעגאַנגען מיט דעם, מיט וואָס מ׳איז זיך צונויפֿגעקומען — מיט גאָרנישט...
— איר זעט דען ניט, פֿלעגט זיך דעמאָלט געפֿונען איינער, יאָסעלעס, כּלומרשט, אַ גוטער פֿריינט, אַ גוט־באָגערער, וואָס האָט זיין טירחה געשאגעוועט און פֿלעגט אים אָפּרופֿן אין אַ זייט און אַ זאָג טאָן צוטרוילעך, ווי אַ געטרייער בעל־יועץ — איר זעט דען ניט, אַז מיט אונדזערע ברידער איז ניט צו מאַכן? אַז ס׳איז סמאָלעווע קעפּ, כאָטש נעם טעמע פֿון זיי פֿלעקער...
יאָ, יאָסעלע איז שוין נישט איין מאָל דורכגעפֿאַלן מיט זיינע אויבך דערמאָנטע פּרואוון. ער האָט געמיינט, אַז די שולד איז אין אים, ווייל ער איז ניט גענוג פֿעאיק דעם עולם מינדלעך, מיט ווערטער, צו דערקלערן, וואָס מען דאַרף, און ער האָט באַשלאָסן זיך ווענדן מיט אַ ספּעציעל? דערצו אָנגעשריבענער בראשור, אויף אַ פּשוט פֿאַרשטענדלעך לשון, אויף וועלכער ער האָט לאַנג געהאָדעוועט.
ער האָט זי אָנגעשריבן, די בראשור, און איז אַוועק מיט איר צום היגן דרוקער, צו ר׳ שעפּסל קאַץ — צו דעם, וואָס האָט אַלע מאָל געטראָגן אַ זיידענע יאָרמלקע אין דרוקעריי, אי מחמת דרך־ארץ צו זיך אַליין, אי צו דער עבודת־הקודש פֿון זיין געשעפֿט, וואָס באַדינט דעם גאָר איידעלן עולם מיט אַזוינע גרויס־וויכטיקייטן, ווי מיט ש״ס, מיט משניות, מיט עין־יעקבם און מיט חומשים מיט למד־בית פֿירושים, פּיין געדרוקט אויפֿן בעסטן רעגאַל־ פֿאיפֿיר, מיט שוואַרץ־שמעקנדיקע אותיות, מיט יום־טובדיקע שער־בלעטער, מיט בילדער פֿון משה מיט אהרונען אויף ביידע זייטן, איינער מיט אַרויסקוקנדיקע שטראַלן פֿון זיין שטערן, ווי הערנער, און דער צווייטער אין חושן-ואיפֿוד, ווי אַ קאַטויליש־גלחיש העמד, מיט אַ פֿייער פּושקע אויף קייטעלעך דעם וויירויך צו רויכערן.
אָט דער שעפּסל קאַץ האָט אויסער דער יאָרמלקע נאָך געטראָגן ברילן אויף דער שפּיץ נאָז, מיט וועלכע ער פֿלעגט אָפֿט קומען זיך איינקוקן איז דער אַרבעט פֿון אַ זעצער אָדער אַ בעל־מגיד” מאַכן באַמערקונגען מעשה־ באַלעבאָס, אונטערטרייבן, געבן עצות און וואָרענען: זע, דער עמוד זאָל ניט אַרויס קרום... זע, זיי דאָ מגיה, ווי ס׳געהער... און דורך אָט די ברילן פֿלעגט ער אויך באַגעגענען זיינע קונים, באַשטעלער, ווער ס׳האָט צו אים געדאַרפֿט, קוקנדיק דורך זיי, ווי אַ האָן, אין דער קרום, אַמאָל מיט גוטן, אַמאָל מיט בייזן, ס׳געווענדט, ווי ס׳האָט אים געלוינט, און ווי יענער האָט דאָס פֿאַרדינט...
און אָט, אַז יאָסעלע איז צו אים אַריין און האָט גענומען פֿאָרלייגן זיין קליין ביכעלע צום דרוק, האָט שע8טל קאַץ, וואָס האָט, ווייזט אויס, געוואוסט פֿון אים און פֿון זיין פֿאַרשמטער עכודה אין שטאָט — נאָך איידער ער האָט דאָס חיבורל אין האַנט גענומען, אויף אים אַ קרומלעכן קוק געגעבן און אים באַטראַכט אַזוי, ווי איינעם, מיט וועמען ס׳איז ניט כדאי צו טאָן האָבן און אין קיינע געשעפֿטן זיך אַריינלאָזן. אַז ער האָט עס, צוליב אָנשטענדיקייט וועגן, דאָך אין האַנט גענומען, האָט ער עס אַ וויילע זייער גרינג־ שעצנדיק פֿון זייט אויף זייט געדרייט, ווי ניט וועלנדיק זיך די הענט דערמיט פֿאָרשמירן, און באַלד טאַקע האָט ער עס אומגעקערט און אַ זאָג געגעבן:
— ניין, ס׳איז ניט פֿאַר אים.
— פֿאַרוואָס, ר׳ שע&טל; ס׳דאָך אייער זאַך, ס׳דאָך אַ דרוק ביי אייך?
— יאָ, נאָר ניט פֿאַר אַזוינע מינים חיבורים.
— וואָס פֿאַר אַזוינעז
— פֿאָר ביכלעך־שמיכלעך און פֿאַר קיי־שפּיי שמאַכטאַלייען, וואָס ער ווייסט ניט וואָס אין זיי איז געשריבן, — קאָן ער דאָך איבערלייענען און זען, אַז ס׳איז, חלילה, ניט קיין פּסול.
— ניין, ער וויל ניט דאָס פֿאָרדינסט, און וויל מיט דעם ניט צו טאָן האָבן. בקיצור, ער האַלט גיט דערפֿון — האָט ייאָסעלע באַקומען אי אָפּגע-זאָגט אי נאָך אַ קרומלעך־אָפּשטויסנדיקן גליק אַלס צוגאָב.
יאָסעלע איז אויך דאָ דורכגעפֿאָלן... ער האָט דערנאָך גערעכנט לאָזן צעקלעפּן אויפֿרופֿן, קול־קוראָס, אין די שולן און אין אַנדערע עפֿנטלעכע ערטער, וואו ס׳לאָזט זיך. ער האָט אָבער געוואוסט, אַז אַזוי ווי דער דרוקער שעפֿטל קאַץ האָט זיך אָפּגעזאָגט וון צו דרוקן זיין חיבורל 8ון מורא, ס׳זאָל אים' צום געשעאָט גיט שאָטן און ער זאָל ניט אָנווערן דעם איידעלן קרעדיט ביי די, צו וועלכע ער דאַרף אָנקומען, ווי צו אָפּנעמער און געכרויכער 8ון זיין דרוק־מלאכה אַזוי אויך האָט ער געוואוסט, אַז די האַנט וון די כעלידעה אין שטאָט איז גענוג לאַנג, זי זאָל דערלאַנגען אויך צו די גבאים אין די שולן, אויף וועלכע זיי האָבן צו זאָגן, זיי אַ וואונק טאָן און באַ5עלן, אַז אַזוינע קול־קוראָס, וון אַ יאָסעלעס האַנט געשריבן, זאָלן גלייך אַראָפּגעריסן ווערן, ווי נאָר זיי וועלן זיך באַווייזן און ווי נאָר אַן ערשטער בליק וועט אויף זיי אָאלן.
יאָסעלע האָט צולעצט נאָך געפּרואווט זיך ווענדן צו די מער מעסיקע און קלענערע קנאים פֿונעם גאָטספֿאָרכטיקן שיכט, גלויבנדיק, אַז אפֿשר וועלן פֿאָרט יענע, על־כּל־פּנים, אים וועלן אויסהערן, ווען ער וועט זיי דערווייזן, אַז ער מיינט דאָ, חלילה, ניט אָנרירן קיין מינדסט, וואָס איז שייך אמונה־ זאַכן, נאָר אַז זיין מיין איז בלויז די טוכה פֿון פֿיל נויט־באַדערפֿטיקע, וועלכע ↰ 283 פֿאַלן צו לאַסט אויף קהל, וואָס קאָן זיי ניט ייהילפֿיק זיין אַפֿילו ביי זיין נעסטן ווילן.
ס׳האָט זיך אָבער אויך דערפֿון גאָרנישט באַקומען. אייניקע האָבן אים פֿון לכתחילה אָן קוים אויף דער שוועל אַרויפֿגעלאָזט, ווי אַזאַ, וואָס ס׳איז בעסער זיך האַלטן פֿון אים פֿון ווייטן... און אַנדערע, וואָס האָבן אים יאָ אויפֿגענומען און צוערשט אַפֿילו אים דעם גערעכט אָפּגעגעבן, זאָגנדיק: יאָ, ס׳איז ניט קרום... ס׳לאָזט זיך רעדן... — האָבן אויך שפּעטער חרטה געהאַט, נאָך דעם ווי זיי האָבן איבערגערעדט און זיך אויסגעעצהט מיט די מער פֿאַרביסענע, וועלכע האָבן זיי אָנגעשראָקן און אָפּגערעדט פֿון צו שטיצן און אונטערהאַלטן יאָסעלעס — ווער ווייסט, וואָס פֿאַר אַ'פֿאָרשריגענעם משאַ־ ומתן...
און אָט, אַז יאָסעלע האָט זיך גאָר צולעצט אָנגעשלאָגן אויף לוזין, און ס׳האָט אים געדאַכט, אַז ער האָט דאָ אָנגעטראָפֿן אויף אַזאַ, ביי וועמען ער וועט קריגן מיטגעפֿיל פֿאַר דעם, מיט וואָס ער טראָגט זיך אַרום אַזוי לאַנג, האָט ער זיך צו אים אַ לאָז געטאָן, ווי צואַ לעצטן רעטונגס־אַנקעה אַיידער ער וועט ענרגילטיק ליידן שיף־ברוך מיט זיינע גוטע מיינען און געזעלשאַפֿטלע-כער שליחות.
לוזי איז געווען אַליין, ווען יאָסעלע איז צו אים אין שטוב אַריין. ער האָט צוערשט אַ קוק געטאָן אויף יאָסעלען אַ ביסל צעמישט פֿון חידוש, מיינענדיק, אַז יענער האָט פֿאַרבלאָנדזשעט און אַהערגעטראָפֿן על־פֿי טעות. ווען ער האָט זיך אָבער איבערצייגט, אַז ניין, אַז צו אים, האָט ער אויף אַ זייער איידעלן אופֿן אים פֿון שוועל אַראָפּגעבעטן און באַלד דערנאָך אים אויך פֿאָרגעלייגט פֿאַרנעמען אַ פּלאַץ אויף אַ בענקל ביים טיש.
יאָסעלע האָט גערן אָנגענומען די איינלאַדונג, און באַלד נאָך די ערשטע באַגריסונגס־ווערטער, האָט ער גענומען דערקלערן דעם ציל פֿון זיין אַהערקומען.
ער האָט געזאָגט: הויל אַן ענין פֿון טובת־הכּלל, פֿאַר וועלכן ער וואָלט זייער געוואָלט האָבן לוזיס הסכמה און מיטהילף.
— דהיינו?
— ער טראָגט זיך שוין לאַנג אַרום מיטן געדאַנק צו שאַפֿן אַ מער פֿעסטע אחיזה פֿאַר פֿיל פֿון די, וואָס לייגן זיך אויפֿן קאַרק פֿון קהל נישט דערפֿאַר, ווייל זיי האָבן קוין מלאכה ניט, אָדער וואָס פּוילן זיך, ווי די באַוואוסטע שטאָט־שלעפּער, וועלכע האָבן זיך געמאַכט דאָס. שלעפּעריי פֿאַר אַ פּרנסה. ניין, נאָר פֿאַר אַזוינע, וואָס איבער אַ צופֿאַל — אַמאָל איבער שלאַפֿקייט, ווען מ׳ברענגט זיך אויס, אָדער אַמאָל ווען מ׳האָט איבער געוויסע אומאפּ־ הענגיקע סיכות, די אַרכעס פֿאַרלוירן — ווערט מען אַרויסגעשלאָגן פֿון זאָטל, ↰ 284 מ׳פֿאַלט אַראָפּ און מ׳קאָן דערנאָך לאַנג־לאַנג צום אָרנטלעך־האָרעפֿאשנעם וואוילשטאַנד ניט קומען.
— איז וואָס איז די עצה? — האָט לוזי אַ ברעג געטאָן.
— די און די — האָט יאָסעלע געענטפֿערט און האָט פּאַמעלעך גענומען אויפֿלייגן זיין גאַנץ פּעקל פֿלענער, וואָס ער האָט געהאַט אַ פֿולן בוזים מיטגעבראַכט — דאָס הייסט, אַז ווען ער איז געקומען צו אָט דעם אַרט אין געשפּרעך, האָט ער אַרויסגענומען פֿון טאַש אַ מין נאַטיץ־ביכעלע, פֿון וועלכן ער האָט אַרויסגעלייענט אַלדי פֿון פֿאָרויס פֿאַרצייכנטע ציפֿערן און באַווייזן, וועלכע האָבן געדאַרפֿט קלאָר מאַכן פֿאַר יעדער קלאָר־דענקנדיקן, אַז ער, יאָסעלע, רעדט ניט אין דער וועלט אַריין און בויט ניט קיין שלעסער אין דער לופֿט, נאָר אַז אַלץ, וואָס ער לייגט פֿאַר איז ראיעל און שטימט מיט דער ווירקלעכקייט און מיטן שכל הישר.
דערביי, קומענדיק צו אָט דעם אָרט, האָט יאָסעלע זיך דערלויבט אַפֿילו אַ וויצל צו טאָן און אַ זאָג געבן, אַז דאָס, וואָס ס׳שטייט געשריבן: „לא יחדל אַביון מקרב האַרץ” מיינט ניט אַ געבאָט, אַ חיוב און אַז ס׳איז טאַקע געוואונטשן, אַז קיין אָרעמעלייט זאָלן קיין מאָל אויף דער וועלט ניט אויספֿעלן. נאָר אַן אומגליק, אויף וועלכן די תּורה ווייזט אָן, און זי די תּורה-וואָלט בעסער באַשטאַנען, אַז אָט דער פּסוק זאָל ניט זיין, אַבי אויך יענע, די אביונים, זאָלן פֿאַרשווינדן.
— יאָ, — האָט לוזי, 'שמייכלענדיק, מסכּים געווען.
— איז אָט, איז ער געקומען פֿאָרלייגן לוזין, ווי אַ מענטש, וואָס האָט ווירקונג אויף מענטשן, וועמען מ׳פֿאָלגט- מ׳הערט און מ׳האַלט זיין וואָרט אין חשיבות, ער זאָל זיך אַריינמישן און זיך איינשטעלן פֿאַר דער זאַך. אים, יאָסעלען, וואָס האָט שוין נישט איין מאָל געפּרואווט טאָן און זיך גרויס מיען פֿאַר דעם, הערט מען ניט — צי פֿאַר מורא, צי פֿון אומצוטרוי — נאָר מ׳קערט זיך אַלע מאָל פֿון אים אָפּ און מ׳לאָזט אים מיט ליידיקן...
— ניין, — האָט לוזי אָפּגעבויגט יאָסעלעס ניטע מסכּים צו זיין אויף זיין פֿאָרשלאָג — דאָס קאָן ער ניט. דער געדאַנק געפֿעלט אים, פֿון קעגנערשאַפֿט קאָן קיין רייד ניט זיין, ער זעט דאָ חלילה, קיין שלעכטס, נאָר וואָס געהער הילף, וואָס יאָסעלע פֿאָדערט, מוז ער זיך אָפּזאָגן. ער איז ניט מסוגל דערויף, ניט באַרופֿן, און ווען ער זאָל אַפֿילו וועלן, ווייסט ער ניט, ווי מ׳נעמט זיך דערפֿאַר. — ניין — האָט לוזי נאָך אַמאָל איבערגעחזרט זיין ערשט אָפּנויגנדיק וואָרט, וואָס האָט באַטייט, אַז ער קאָן ניט אָננעמען וואָס מ׳לייגט אים פֿאַר.
יאָסעלע האָט אים ניט געפּרואווט איבעררעדן. קוקנדיק אויף לוזין, ווי ער זיצט פֿאַר אים מיט זיין פֿיינער באַנעמונג, באַזעלט פֿון מחשבות, וועלכע, ווי ס׳ווייזט אויס, באַזוכן אים שטענדיק, האָט ער אים געשאַנעוועט, ווי אַ ↰ 285 מין יום־טובדיקן חפֿץ, וועלכן מ׳געברויכט ניט אָפֿט, און ער האָט ניט געפּרואווט צו אים צושטיין און אים וועלן אָנבינדן דאָס, וואָס ווי יענער זאָגט, איז אים ניט אייגנטימלעך און ניט לויט זיין טנע, ד״ה, אים וועלן אַריינציען אין עסקים, פֿון וועלכע ער שטייט ווייט.
יאָטעלע איז ניט געווען צודרינגלעך, און גלייך ווי ער האָט באַקומען אָפּגעזאָגט פֿון לוזין, האָט ער ניט געפּרואווט אים איינריידן, אַז אפֿשר פֿאָרט וועט ער איינשטימען נעמען אַ וואָסער ניט איז אָנטייל אין דעם, וואָס יאָסעלע האַלט פֿאַר אַזוי נוצלעך און וואָס אויך לוזי איז ניט קעגן... ניין, זיין באַזוך צו לוזין האָט יאָסעלע, נאָך יענעם אָפּזאָג, שוין געהאַלטן פֿאַר פֿאַרענדיקט. און אויב ער האָט זיך באַלד ניט אויפֿגעהויבן פֿון אָרט אויף זיך אָפּגעזעגענען און לוזיס שטוב פֿאַרלאָזן, האָט ער דאָס ניט געטאָן, ווייל ער האָט נאָך געהאָפֿט פּועלן מיט זיין וויזיט, נאָר גלאַט, כּדי עטוואָס לענגער צו פֿאַרברענגען מיט לוזין, און וועמעס נאָענטקייט ער האָט זיך געפֿילט — יאָ, יאָ — ווי לעבן אַ ליכן טאַטן, וואָס אויסער ליבע, רופֿט יענער נאָך צו זיך אַרויס הויך איידעלע אַכטונג.
יאָ, ער האָט געוואָלט מיט פֿאַרשיידענע מיטלען פֿאַרלענגערן זיין וויזיט...
ער האָט שוין גענומען איבערגיין צו אַן אַנדער שמועס, וואָס האָט קיין שייכות ניט צו דעם, מיט וועלכן ער איז אַהערגעקומען. נאָר דעמאָלט האָט אויף דער שוועל פֿון צימער, וואו ער מיט לוזין האָבן איינס לעבן אַנדערן ביים טיש זיצנדיק, פֿאַרבראַכט, זיך באַוויזן סרולי גאַל.
אַז יענער איז אַריין און האָט דערזען לוזין מיט יאָסעלען איינס לעבן צווייטן אַזוי געמיטלעך פֿאַרברענגען, אַז זיי באַמערקן אַפֿילו גיט זיין אָנקומען, האָט ער זיך אַזוי צעשמייכלט, פּונקט ווי דעמאָלט, ווען ער איז געשטאַנען, ווי מיר געדענקען, אונטער לוזיס טיר אין יענעם אָוונט, ווען לוזי האָט מיט אברהמל לובלינער אין אָפּגעזונדערטן אַלקער זיך געפֿונען, און ווען לוזי איז געקומען אין זיין געשפּרעך מיט יענעם צו יענעם אָרט, ווען ער האָט דערקלערט, אַז ער דענקט זיין שטייגער לעבן נייטן, אויס אָנפֿירער ווערן און, מעגלעך, אויך אַוועק און די שטאָט פֿאַרלאָזן.
יאָ, אויך איצט איז סרולין עפּעס גאָר־גאָר פֿריילעכס אונטערן האַרצן אונטערגעקומען, ווען ער האָט דערזען דאָס, וואָס ס׳האָט זיך אים, ווייזט אויס, אַזוי גערן געוואָלט זען... ער האָט זיך געהאַלטן שטיל אַ מינוט און צוויי, און אַפֿילו לענגער, ווי מ׳דערלויבט זיך, ווען מ׳קומט אַריין אין אַ שטוב און מ׳באמערקט דיך ניט און ווען מ׳מה, סוף־כּל־סוף, וועגן זיך צו וויסן געבן פֿון אָנשטענדיקייט וועגן, אויב נאָר מען מיינט ניט עפּעס אונטערצוהערן.
ער האָט זיך ניט אויסגעגעבן מיט גאָרניט. און מיט אַמאָל, ווען ער האָט דערפֿילט, אַז מער לענגער וועט ער שוין נישט קאָנען בלייבן אַ ניטגעזעענער, ווייל אָט־אָט וועט איינער אָדער אַ צווייטער פֿון די ביים טיש זיצנדיקע זיך אַ דריי טאָן, די אויגן אוי8הויבן און אים סיי ווי באַמערקן — אָט דעמאָלט האָט ער מיט אַמאָל פֿון דער שוועל אַראָפּגעשפּאַנט, און אונטערקומענדיק נאָענט צו פֿאַר לוזין מיט יאָסעלען, האָט ער פּלוצלים און ווי אומגעריכט פֿאַר זיך אַליין, אַ זאָג געטאָן אין דער הויך, ווי גלייך נישט צוויי וואָלטן ביים טיש געזעסן, נאָר ווי פֿאַר אַ גאַנצער שטוב מיט מענטשן!
— מזל־טוב!
— האַ, וואָס? — האָבן זיך מידע ביים טיש זיצנדיקע, אַ דריי אויס געטאָן, און איינער, יאָסעלע, האָט בלויז אַ קוק געטאָן מיט חידוש, און דער צווייטער, לוזי, האָט דעם חידוש מיט ווערטער אויסגעדריקט!
— וואָס איז געשען? וואָס פֿאַר אַ מזל־טוב אין מיטן דריגען?
— ניין, גאָרניט — האָט זיך סרולי באַלד צוריקגעכפֿט און ווי מיט חרטה זיך גענומען אָפּשאָקלען פֿון זיין טעות אָדער פֿון דער אומגעלומפּערטער, כּלומרשטער, נאַרישקייט, מיט וועלכער ער איז אָקאָרשט אַרויס אויף אַ קול
— אויפֿן הימל אַ יריד... די קאַץ האָט זיך געקעצלט, האָט ער די נאָר וואָס אַרויסגעבראַכטע נאַרישקייט געוואָלט אַוועקמאַכן און זיך אויסדרייען.
— משוגע?
— ניין... אייסעך... ס׳האָט זיך ביי אים אַרויסגעכאַפּט...
— נאַ, — האָט זיך לוזי אַ קרום געטאָן מיט ביטול, קוקנדיק אויף סרולין, ווי אויף אַזאַ, וועמען מ׳דאַרף פֿאַרענטפֿערן פֿאַר אַ פֿרעמדן, מען זאָל זיך אויף אים ניט באַליידיקן, ווי אויף אַ קונדאָס אָדער אויף אַ מאַרשאַלעק, וואָס זייערע רייד האָבן קיין מאץ און קיין ממשות.
יאָסעלע האָט די סצענע ניט פֿאַרשטאַנען. ער האָט ניט באַנומען די שייכות בכלל, וואָס צווישן אָט די ביידע, צווישן לוזין מיט סרולין, וועגן וועלכן ער האָט געהאַט אַ געוויסע פֿאַרשטעלונג, ובפֿרט, אַז יענער, אַז סרולי זאָל זיך גאָר דערלויבן אַזוי היימיש זיין מיט לוזין, מז צו שפּאַסן און פֿלוידערן אומזיניקייט, ווי פֿאַר גאָר אַן אייגענעם. ווי אַ ניט־היימישער אָבער האָט ער זיך, נאַטירלעך, ניט אַריינגעמישט... נאָר ווי ס׳זאָל ניט זיין, איז דער געשפּרעך צווישן אים און לוזין, מיט סרוליס אָנקומען, שוין געשטערט געוואָרן און ער האָט אים מער נישט געדענקט באַנייען און צוריק פֿאַרבינדן.
ער האָט צוליב אָנשטענדיקייט וועגן, נאָך אַ וויילע אויסגעוואַרט, נישט וועלנדיק ווייזן, אַז סרולי האָט אים געשטערט. אָבער ווי נאָר ס׳איז מעגלעך געוואָרן, אַזוי גלייך האָט ער זיך פֿון אָרט אויפֿגעהויבן און געזאָגט, אַז ס׳איז ↰ 287 אים צייט אַוועקגיין, און פֿאַרן געזעגענען האָט ער געבעטן ביי לוזין, אַז יענער זאָל אים דערלויבן ווען ניט איז נאָך אַמאָל אַריינקומען, כּלומרשט צוליב דעפּ, ווייל אפֿשר פֿאָרט וועט ער באַוויליקן אויסגעפֿינען איגטעדעס פֿאַר דער זאַך, צו וועלכער יאָסעלע האָט אים געמיינט צוציען.
יאָסעלע איז אַוועק. דעמאָלט איז סרולי נאָך נעענטער צוגעטראָטן צו פֿאַר לוזין. דאָס פּנים, וואָס האָט אים אָקאָרשט־ערשט געשיינט און דולער גדולה, האָט זיך אים איצט פֿאַרצויגן מיט ערנסט, און קוקנדיק אַ וויילע אָן ווערטער אויף לוזין, האָט ער באַלד דערנאָך אַזוי אַ זאָג געטאָן־
— צי ווייסט ער, ווער ס׳איז דער, וואָס האָט אים אָקאָרשט באַזוכט: צי ווייסט ער, ווי אַזוי ער איז פֿאַרשמט אין שטאָט?
— ער ווייסט, — האָט לוזי געענטפֿערט.
— נו, און צי ווייסט ער אויך, אַז דאָס וואָס בעת יענעמס באַזוך זיינען קיין עדות ניט געווען קאָן אויסגעטייטשט ווערן פֿון געוויסע נאָכקוקערס און אונטערהערערס, אַז לוזי איז מיט יענעם, כּלומרשט, איין דעה — שוין אַליין דערפֿאַר, ווייל ער האָט זיך מיט אים געטראָפֿן אונטער איין באַליק? צי ווייסט ער, אַז אָט די נאָכקוקערס און אונטערהערערס וועלן אים איצט אַריינלייגן אַזוינע ווערטער אין מויל, וואָס פֿאַר זיינע קעגנער וועלן זיי זיין גאָר געוואונטשן און ער, לוזי, וועט זיך קיין מאָל פֿון זיי ניט אָפּוואַשן, באַשר — וועלן יענע טענהן — די געוויסע מוסרים האָבן אַליין געזען, געהערט, ווייל זיי זיינען אונטער זיינע טירן און פֿענצטער געשטאַנען.
— נו, איז וואָס? פֿון הולכי־רכיל און שלעכטע באַריידער איז קיינער ניט באַוואָרנט, היינט צו וואָס טראַכטן דערפֿון? זאָל מען זאָגן, וואָס מ׳וויל...
— האָט לוזי אַ זאָג געטאָן און דערביי זיך אויסגעקערעוועט און געלאָזט סרולין מיט האַלבע ווערטער אין מויל, נישט וועלנדיק מער הערן, וואָס יענער האָט אים, ווייזט אויס, געהאַט מוסיף צו זיין צום אָקאָרשט געזאָגטן.
דאָס האָט סרולין ווידער אַ הנאה געטאָן, אָט ווי פֿריער, ווען ער איז אַרויף אויף דער שוועל און געטראָפֿן לוזין מיט יאָסעלען ביים טיש אינעם געמיטלעכן געשפּרעך נאַשע&טיקט. ער האָט געזען, אַז לוזין גייט שוין ווירקלעך ניט אָן, וואָס שטאָט וועט זאָגן, מחמת אַלע זיינע קניפּן מיט איר זיינען לויז און אויפֿגעבונדן, אַ דאַנק פֿאַרשיידענע סיכות און אַ דאַנק אויך — האָט ער געגלויבט — זיינע, סרוליס, נאָמיאונגען, אים אָפּצורייסן וון איר...
דעמאָלט איז סרולי ווייטער צו אים צוגעטראָטן, און כּדי נאָך מער צו פֿאַרשטאַרקן זיין הנאה, און כּדי נאָך מער זיך איבערצייגן אין דעם, אין וואָס ער איז סיי ווי געווען איבערצייגט, האָט ער לוזין פֿון זיינע ווייט־פֿאַר↤ 288
גייענדיקע מחשבות, ווי פֿון שלאָף, גענומען וועקן, כּדי אים אַריינזאָגן און נאָך אַמאָל וואָרענען:
— און דאָך האַלט ער פֿאַר נויטיק אים צו דערמאָנען, ער זאָל זיך דאָס גיט האַלטן פֿאַר גרינג, ווייל צו זיין שווערער באַשולדיקונג־קאָנטע אין שטאָט, קאָן אים איצט עפּעס נאָך שווערערס צוקומען...
— נו, גוט, נו, מילא — האָט לוזי, געשטערט אין דער מדושבה, זיך גענומען אָפּשאָקלען מיט ביטול און מיט דער האַנט אַוועקמאַכן פֿון דער צווייטער סרוליס וואַרגונג — נו, גוט, האָט מען שוין געהערט, מען ווייסט שוין, און לאָז געמאַך — האָט דאָס געהייסן.
VI
גריוו
צו יענער צייט האָט איין מאָל לוזי באַקומען צוגעשיקט אַ בריוו פֿון זיין ברודער משה פֿון תּפֿיסה אַרויס, אין וועלכן יענער האָט צווישן אַנדערן געשריגן פֿאָלגענדעס:
— אויב לוזי וויל וויסן, וואו ער, משה געפֿינט זיך, זאָל ער זיך דערמאָנען „במחשכים הושיכני”... ווען פֿרעמדע אויגן זאָלן אויף אים ניט קוקן, וואָלט ער געטאָן, ווי אַלע, וועלכע האַלטן גייט לעצטן ראַנד פֿון פֿאַרצווייפּ־ לונג * זיך געשלאָגן קאָפּ אין וואַנט;. ס׳דערגייט אַמאָל אַזוי ווייט, אַז ער הערט כּמעט אויף גלויבן אין דער גערעכטיקייט און אינעם גוטן מיין מיטן גאַרן סדר־העולם... ס׳מאַכט זיך אויך אַמאָל, אַז ער פֿאַרלירט אַפֿילו דעם פּשוטן מענטשלעכן פֿאַרשטאַנד, וועלכער בינדט און קייטלט צונויף דעם מענטשנס מחשבות מיט די מעשים, די סיפֿות מיט די פֿאָלגן, ווי אַ רינג אין אַ רינג, און וואָס ביי אים איז ער אויפֿגעריסן און די רינגען צעשאָטן... ער וויל ניט מאָריך זיין, ווייל דאָס וואָלט אים, הלילה, ווייט פֿאַרפֿירט און אָפּגעשטויסן פֿונעם שעפֿער פֿון אַלעמענס מזלות.
זאָל זיךאלהי אויסמאָלן, אַז ער האַלט שוין ביי דער מדרגה, ווען ער דערוועקט רחמנות צו זיך אַפֿילו ביי זיינע ערגסטע שונאים, וועלכע האָבן אים מיט אייגענע הענט געשטויסן אין גרוב... דאָס מיינט ער, זיינע פֿאַרביסענע בעלי־חובות, וואָס ער פֿילט זייער זאָרג וועגן אים פֿון יענער זייט תּפֿיסה־ווענט. ער זעט דאָס פֿון די הנחות און לגאָטעס, וואָס מען האָט אויסגעפּועלט פֿאַר אים, וואו מען דאַרף. ווי, למשל, דאָס, וואָס ער איז באַפֿרייט געוואָרן פֿון אַרבעט, אויף וועלכער ס׳ווערן געשיקט אַלע אַרעסטאָנטן אין שטאָט, און אויך צווינגט מען אים ניט צו טאָן אין.טורמע אַליין, וואָס אַנדערע טוען און וואָס איז ניט פֿאַר זיינע כּוחות, ווי צו טראָגן האָלץ, וואָסער, פֿאמויעס א״א... מע לאָזט אים אויך צו פֿשר עסן און היימישע שפּייז, וואָס ווען ניט, וואָלט ער באַדאַרפֿט זיין אַ שטענדיקער יושב בתענית, ווייל אי ס׳טרייף אי ס׳איז אין מויל ניט צו נעמען דאָס עסן פֿונעם אַלגעמיינעם קעסל, וואָס ווערט דאָ אַלעמען דערלאַנגט.
— אַוודאי — האָט משה מאַשבער ווייטער געשריגן — איז אַ דאַנק
השם־יתברך, וואָס ער האָט וויז געמאַכט די הערצער פֿון די, וואָס מיען זיך פֿאַר אים? אַ דאַנק אויך, אגב, פֿאַר נאָך איינעם אַ חסד, וואָס מען האָט געטאָן מיט אים פֿון הימל, וואָס מען האָט אים צוגעשיקט איינעם אַ יידישן אַרעסטאָנט מיט אַ יידישן אָדער, וואָס איז דער ראש ביי די אַרעסטאָנטן און האָט צו שאַפֿן אויף זיי, און וואָס פֿון דער ערשטער מינוט, זינט ער, משה, האָט די תּפֿיסה־שוועל אַריבערגעשפּאַנט, האָט אים יענער גענומען אונטער זיין אויפֿזיכט און גיט אַכטונג, ס׳זאָל אים קיין שלעכטס געשען פֿון אַלע אים אונטערטעניקע. ס׳אַ נס, ווייל אַנדערש, ווער ווייסט, צי ער וואָלט דאָס איבערגעטראָגן. איצט אָבער האָט זיין אויבנדערמאָנטער באַשיצער' איינגעאָרדנט אַזוי, אַז אַלע איבעריקע אין תּפֿיסה־זיצנדיקע זאָלן זיך צו אים גוט באַציען און אים ערלעך האַלטן אויף אַזוי פֿיל, אַז זיי זאָלן ניט קוקן בייז און אים ניט מקנא זיין אַפֿילו דערויף, וואָס מען האָט אים אויסגעטיילט צום בעסערן פֿון זיי אַלע.
אַ דאַנק דעם השם־יתברך אויך דערפֿאַר, וואָס ער האָט די מעגלעכקייט אָפּצוהיטן יידישקייט, אויף וויפֿל סע לאָזט זיך אין די תּפֿיסה־באָדינגונגען.
און דאָ האָט משה מאַשבער גענומען מאָלן אַ בילד, ווי אַזוי ער פֿאַרברענגט די וואַכן־טעג און ווי ער פּראַוועט שבת; ווי אַלע פֿרייטיק־צונאַכטס לייגט ער אַוועק די חלות, וואָס מע שיקט אים צו פֿון שטאָט, אויף דער נאָרע, וואו מען שלאָפֿט, צינדט אָן ליכט און מאַכט קידוש? און ווי אַזוי אַלע אַרעסטאָנטן רינגלען אים דעמאָלט אַרום אין אַ פֿייערלעך־שווייגנדיקער ראָד און קוקן צו, ווי ער טוט, וואָס אַ ייד דאָרף? און ווי אַזוי פֿרייטיק פֿאַרנאַכט דערמאָנען אים שוין די אַרעסטאָנטן אַליין? מאָליס, משה, באַגו, סיעוואדניא סובאָטא ג... און דאָס אַלץ אַ דאַנק יענעם אויבנדערמאָנטן אַרעסטאָנט, וואָס אויך ער שטייט אַלע מאָל, ווען ער, משה, פּראַוועט שבת, מיט גרויס יראת־ הכבוד אין אַ זייט, דאָס מויל איז אים אָפֿן פֿון פֿאַרוואונדערונג און פֿון דערמאָנען זיך אין יידישער אויפֿפֿירונג און אין מנהגים, וועלכע ער האָט, ווייזט אויס, אַמאָל צוגעזען ביי פֿרעמדע אָדער ביי אייגענע טאַטע־מאַמע.
— יאָ, אַ דאַנק דעם השם־יתכרך? דערפֿאַר אָבער, אַז דער הייליקער טאָג גייט אַוועק און ס׳קומט שבת־צו־נאַכטס, באַפֿאַלט אים אַזאַ מרה־שחורה, אַז ס׳ווערט אים ענג דאָס העמד אויפֿן לייג, און די איינציקע עצה אויף זיך צו ראַטעווען איז די, וואָס ער נעמט זיך אַלע מאָל שרייבן בריוו צו זיינע בני־בית, ווי אָט איצט ווען ער שרייבט אים, לוזין, די בריוו.
— אגב, ער שיקט זי אים מיטן געוויסן צושריפֿט בח׳דר׳ג, וואָס דאָס מיינט, אַ פֿאַרבאָט פֿאַר אַלע אַנדערע, צו וועמען די כריוו וועט אַריינטרעפֿן, זי צו לייענען, אויסער דעם, צו וועמען זי איז אַדרעסירט, צו לוזין, ווייל ער וויל
1 בעט גאָט, משר: סע היינט שבת.
ניט, אַז די בגי־בית זאָלן וויסן און אַפֿילו אַ מינדסטע אַנונג האָבן פֿון דעם, וואָס וועט דאָ ווייטער געשריבן ווערן.
יאָ, ער, משה, האַלט גיי עמר הדין,1 אַזוי ווי ער האָט פֿאָרויסגעזען און געזאָגט לוזין, בשעת ער האָט זיך מיט אים געזעגנט, איידער ער איז פֿון דער היים אַוועק.
און זיא האָט משה מאַשבער גענומען רעדן האַלב פֿאַרשטעלט וועגן עפּעס אַ שלאַפֿקייט, וואָס איז אים לעצטנס, אין טורמע זיצנדיק, צוגעפֿאַלן — עפּעס אַ מין הוסט, וואָס לאָזט אים ניט רוען בייטאָג, ביינאַכט און ניט קיין מאָל
— אַזוי ווייט, אַז ער מוז גאַנצע נעכט איבערזיצן אַליין אָן שלאָף, און נאָך מורא האָבן, ער זאָל אַנדערע דעם שלאָף ניט שטערן.
— אַפּנים, אַז לויט דער השתּדלות פֿון חשובע לייט פֿון שטאָט, האָט מען אים שוין נישט איין מאָל איבערגעפֿירט אין טורמע־שפֿיטאַל, וואו איינער אַ דאָקטער האָט, ווייזט אויס, פֿאַר גוט באַצאָלט, זיך מיט אים פֿאַראינטע-רעסירט, אים גוט און לאַנג באַטראַכט און אים פֿאַרשריבן בעסערע דערנערוע און רעצעפּטן, אַזוי ווי ס׳טוט אַ היימישער דאָקטער מיט אַ היימישן חולה; אָבער וואָס קומט אַרויס, אויב יעדער מאָל באַמערקט ער, אַז דער דאָקטער קוקט אויף אים מיט אויסבאַהאַלטענער באַדויערונג, ווי אויף איינעם, וואָס ניט קיין בעסערע באַציאוע, נישט קיין בעסערע שפּייז און רפֿואות וועלן אים שוין נישט איבעריק נוצן...
— און ווירקלעך, ווען ער, משה, האָט איין מאָל אין שפֿיטאַל, פֿאַרביי־ גייענדיק, אַ קוק געטאָן אויף זיך אין אַ פֿענצטער־שויב, אין וועלכן ער האָט זיך דערזען אָפּגעשפּיגלט, אַזוי האָט ער זיך דערשראָקן, זיך נישט דערקענענדיק... אַזוי אָפּגעמאָגעדט געל האָט ער אויסגעזען, אַזוי האָט די מראה פֿון זיין פּנים אים אויסגעקוקט פֿרעמד, גלייך ס׳איז ניט זיינע, נאָר עפּעס אַן אומבאַקאַנטנס.
— יאָ, און זאָל לוזי, למען השם ולמען השם, נישט מזכיר זיין מיט קיין דיבור חקל פֿאַר זיינע אייגענע וועגן דעם, אַז איינע פֿון זיינע גרעסטע מוראָס די לעצטע צייט איז, אַז טאָמער איז אים, חלילה, שוין באַשערט דאָ, אין תּפֿיסה, ניט אין דער היים און ניט אויף זיין כעס, גאָט זיין פּיקדון אָפּגעבן, דאָס הייסט, די נשמה...
— אַוודאי איז גאָט אַ בעל־רחמים — האָט משה ווייטער געשריבן — אָבער אויף וויפֿל ס׳איז אין אַ מענטשנס האַנט, איז זאָל לוזי זען, אויב דאָס וועט געשען, אויסרעדן דאָס האַרץ וון זיינע אייגענע און באַזונדערס פֿון זיין ווייב גיטעלע, וואָס, ווי ער, משה, פֿילט, האָט מיט איר, נאָך זיין אַוועקקומען, געטראָפֿן אַ סיבה, וואָס האָט זי געוויס, אַוועקגעלייגט, און איינ־
1 אַ פֿרק אין דער גמר: „סנהדדיך.
געבראָכן... אַ סימן — ער האָט פֿון איר קיין תמונת־אות1 ניט, זינט ער איז דאָ... און כאָטש די קינדער פֿאַרזיבערן אים, אַז ער שרעקט זיך אומזיסט, ווייל די סיבה פֿון איר ניט־שרייבן איז מכּלומרשט, וואָס די האַנט לייגט זיך איר ניט... אָבער ער, משה, פֿילט, אַז ס׳איז ניט אַזוי, אַז מען וויל אים בלויז באַרואיקן און דעם אמת ניט אויסזאָגן.
און דאָ האָט משה זיין בריוו פֿאַרענדיקט מיט טרערן, ווי ס׳איז געווען צו זען פֿון די טונקעלע פֿלעקן אויפֿן פּאַפּיר, ווי אויך פֿון די געבראָכענע אותיות פֿון זיין חתימה, ווען ס׳האָט אים, ווייזט אויס, אין די אויגן געשווינדלט און ער האָט די פּען שלעכט באַהערשט.
און יאָ — גיכן מיר דאָ צו אויך פֿון אונדזער זייט — משה מאַשבער האָט איצט אַוודאי רעכט געהאַט צו לאָזן אַ טרער — אי אויף זיך אַליין, אי אויף זיין ווייב גיטעלע, אי אויך אויף זיין גאַנצער שטוב, וואָס האָט אַזוי ווילד אַראָפּגענידערט, אַז ווען ער וואָלט אויף איר איצט אַ קוק געטאָן, אַזוי וואָלט ער זי ניט דערקענט, פּונקט ווי זיך אַליין, ווען ער האָט זיך דערזען אין שפֿיטאַל, פֿאַרבייגייענדיק, אין אַ פֿענצטער־שויב אָפּגעשפּיגלט...
אַזוי ווייט אַראָפּגענידערט, אַז זי האָט איבערראַשט אַפֿילו אַזאַ, ווי מלכהריווע — די אונדז פֿון פֿריער באַוואוסטע משה מאַשבערם פֿאַראָרעמטע קרוכה, די מאַמע פֿון איר זון זיסיע, וואָס האָט געדינט פֿאַר אַ משרת ביי משה מאַשבער און וואָס אויף זיין שטעלע איז ער פֿאַרשלאָפֿט געוואָרן, און נאָך דעם, ווי ער האָט אָפּגעקרענקט היפּשע חדשים, איז ער אַוועקגעשטאָרבן, ווי אַלע מלכה־ריוועס זין, פֿון זייער משפּחה־קרענק, פֿון שווינדזוכט.
מלכה־ריווע פֿלעגט איצט קומען נאָך איר זונט שכירות, נאָכן רובל מיטן פֿערטעלע די וואַך, וואָס פֿלעגט איר אויך איצט אויסגעצאָלט ווערן — נישט ווייל מען האָט געהאַלטן, אַז ס׳קומט איר און מ׳איז מחויב -צו צאָלן, נאָר לויט די באַגריפֿן פֿון יענער צייט, ווי אַ מין נדכה, מחמת זיסיעס ווייב, זיסיעם קינדער מיט זיסיעס מוטער, מלכה־ריווע, זיינען נאָך זיין טויט, געבליבן ווי אויפֿן וואָסער, כאָטש הויב שוין אַן באַצייטנס גיין אין די הייזער.
מלכה־ריווע פֿלעגט איצט קומען גיט אין שלייער און מיט אירע לאַנגע, זיך־באָמבלענדיקע מעשענע אוירינגלעך, ווי אַלע מאָל פֿריער, ווייל ערשטנס האָט זי געטראָגן טרויער} און צווייטנס, ווייל וואָס געהער אירע אוירינגען, איז ווי ביליק זיי האָבן זיך ניט געלאָזט פֿאַרהאַנדלען, איז אָבער אין די גאָר שלעכטע צייטן פֿון איר זעס קרענק, האָט מען אויך זיי געמוזט לאָזן אין גאַנג און פּרואוון אָפּלייזן פֿאַר זיי, וויפֿל ס׳לאָזט זיך.
1 אַ מינדסט וואָרט.
זי איז געקומען, דאַרף מען זיך פֿאַרשטעלן, גאָרניט פֿון קיין געהוי־ פֿענע פּאַלאַצן... און דאָך, אַז זי פֿלעגט איצט אַריין צו משה מאַשבער אין שטוב — איצט, נאָך זיין טאָכטערס טויט, נאָך זיין אָנזעץ און נאָך דעם, ווי ער איז אַוועק אין ת5יסה אָפּזיצן און נאָך דעם, ווי אויך גיטעלע, זיין ווייב, האָט זיך אַוועקגעלייגט קראַנק, — איצט, אַז זי פֿלעגט אַריין און זיך אָנשלאָגן אויף די האַלב־אָפּגעפֿרעמדטע ווענט, אויף די פֿאַרמרה־שחורהטע דערוואַקסענע אין שטוב, ווי אויך אויף די קינדער, וועלכע האָבן פֿיל פֿון קינדערש־ שפּילענדיקן טאָג נאָכגעלאָזט — פֿלעגט זי אַזוי געפּלעפֿט זיין פֿון געזעענעם, אַז זי פֿלעגט אַפֿילו אויף אַ וויילע פּאַרגעסן אין אירע אייגענע צרות, וועלכע זיינען באמת געווען אָן אַן ערך גרעסער פֿון די, וואָס זי האָט אָנגעטראָפֿן.כיי די מאַשבערס, אויב נאָר צרות לאָזן זיך אויפֿן אַרשין מעסטן...
מלכה־ריווע פֿלעגט זיך ניט פֿאַרהאַלטן אין עם־שטוב, דורך וועלכער זי האָט געמוזט אַדורכגיין, און פֿאַר אַלעמען 8לעגט זי אַוועק געוואויר ווערן צו גיטעלען, וועלכע איז אַלעמאָל געלעגן אין איין מאָס, גלייך אויסגעצויגן און געקוקט אין איין פֿינטל; און צוקומענדיק צו איר בעט נאָענט, פֿלעגט זי זיך איבער איר איבערבויגן און איר אַריינשרייען אין פּנים, ווי אַ טויב־ שטומער:
— אַ גוט־העלף, גיטעלע... דערקענסט מיך? ס׳דאָך איך, מלכה־ריווע.
קוקנדיק אויף גיטעלען, פֿלעגט אַמאָל מלכה־ריווען, וועלן דורכגיין אַ געדאַנק פֿון קליינלעכער קנאה אויף די רעשטלעך גבירישער הרחבה, וועלכע זיינען איר געבליבן — די שטוב, דאָס בעט, דער אַלקער און דער אייגענער דאָך אוי5ן קאָפּ — און זיך וועלן זאָגן: נו יאָ,; צום אומגליק דאַרף מען אויך האָבן גליק... אָבער באַלד פֿלעגט זי חרטה האָבן, און זעענדיק, אַז גיטעלע הערט גאָרניט, וואָס מע רעדט צו איר, אָלעגט זי זיך אַליין אַ זאָג טאָן דאָס, וואָס איז איר אוי8געקומען באַלד נאָך דער חרטה אַ מאָל דיר, מקנא זיין איז ניטאָ אויף וואָס... ס׳אַוודאי וויי צו איר אויך, און אַ נאָר דאַרף מען זיין מ׳זאָל זיך מיט איר וועלן כייטן.
זי פֿלעגט ביי איר פֿאַרברענגען, ווי ווייט ווייניק ס׳האָט זיך געלאָזט, און באַלד דערנאָך פֿלעגט זי זיך אָפּגעזעגענען, און אַריינקומענדיק צוריק אין עס־שטוב, וועלכע זי איז פֿריער פֿאַרבייגעגאַנגען, און באַקומענדיק ביי וועמען זי האָט באַדאַרפֿט דאָס ביסל מזומנים, צוליב וועלכן זי האָט איר אָרעמאַנישן וויזיט אַהער געפּראַוועט, פֿלעגט זי אויך וואָס גיכער אַרויס פֿון דאָרט, כּדי זיך צו באַפֿרייען פֿון דער אומהיימלעכקייט, וועלכע פֿלעגט איר בלייבן אויך לאַנג דערנאָך, שוין אין דרויסן שפּאַנענדיק, ווי עפּעס אַ מין שטויב, וואָס איז איר אין משה מאַשבערס שטוב אויף די אַקסל געאָאלן און זי האָט אים ניט באַוויזן אָפּצוטרייסלען.
פֿאַרשטענדלעך, אַז אויך לוזי האָט זיך גענוג ערגער אָנגענומען, ווען ער פֿלעגט דעמאָלט, אי לויט זיין אייגענעם ווילן, אי לויט דעם ברודערס בקשד” יענעמס הויז באַזוכן. שוין ווי נאָר ער פֿלעגט זיך צום הויז דערנעענטערן, נאָך איידער ער איז אַהין אַריין, פֿלעגט ער די ירידה דערפֿילן. פֿאַרשיידענע בילדער האָבן זיך אים פֿאָרגעשטעלט, וואָס האָבן אים דערמאָנט די פֿאַר. געניגטע מנוחה, פֿון וועלכער אָט דאָס הויז האָט אָקאָרשט־ערשט אין אַזאַ גרויסער מאָס גענאַסן, צוערשט, אַליין דאָס שטיל־הרחבהדיקע אָרט, וואו ס׳געפֿינט זיך * ווייט פֿון שטאָט, פֿון וואַנען מע קומט צו דעם צוגיין דורך אַ לאַנגן, הילצערנעם בריק איבערן טייך, וואָס איז מי מידע ברעגעס באַוואַקסן מיט אָטשערעט, פֿון וועלכן ס׳ווייעט מיט גרינער רו אום זומער, און אויך אום ווינטער — מיט זומערדיק־שורשענדיקער דערמאָנונג. היינט דער הויף, דער סאָד, וואו ער פֿלעגט, זייענדיק אַמאָל אַן אורח דאָ, אומשפּאַצירן אַמאָל מיטן ברודער אין אַ מיטאָג, אין אַ פֿאַרנאַכט? אַמאָל אַליין, און אַמאָל זיך דערלויבן אויך פֿאַרברענגען מיט אייניקע פֿון די ברודערס בני־בית קרוביש־געמיטלעך אויף אַ באַנק, אָדער אין איינעם אַ סאָד־מידל.
ער האָט זיך דערמאָנט, ווי ער פֿלעגט זיך פֿילן אין שטוב ביים ברודער, אין די הויך־סטעליעקע, שטאַרק־לופֿטיקע צימערן, מיט די אייל־געפֿאַרבטע וועגט און געוועקטלטע דילן, און באַזונדערס אין זיין אורח־צימער, וואָס איז אים אַלעמאָל פֿון נעסטן אויסגעטיילט געוואָרן , ווי אַזוי דורך דעם פֿענצטער פֿון אָט דעם צימער פֿלעגט ער זומער אַמאָל אַרויסקוקן אַ שבת בייטאָג, און זען ווי אַ פֿאַרגעניגט־שפּאַצירנדיקער עולם פֿון שטאָט קומט אַהער, צום ברודער אין הויף, וואָס איז פֿאַר יעדן דעמאָלט אָפֿן, צו טרינקען וואַסער פֿון דער קרעניצע? און ווי אַזוי אָט דער עולם באַטראַכט דערנאָך מביניש־פֿאַרגינעריש דעם ברודערס גוטס, מיט אַלע געביידעס, וואָס צו דעם געהערן, מיט דעם בלומען־גאָרטן פֿאַרן פּאַראַד־אַריינגאַנג, וואָס איז פֿון אַ געניטער גערט־ נער־האַנט געציכטעט, און דאַן אויך דעם סאָד, וואָס הינטער דער שטוב, וועלכער איז אויך רעכט־פּיין אָפּגעהיט און מיט אָרדענונג כאַזאָרגט — מיט זאַמד־סטעזשקעס, מיט בענק אונטער בוימער, און מיט געשטאָבעטלטע מיד־ לעך אויף צו פֿאַרברענגען פֿאַר קליין און גרויס...
לוזי פֿלעגט זיך דעמאָלט נעמען פֿאַרשטעלן דעם ברודער, וואָס נישט געקוקט אויפֿן אַלעם גוטן, האָט ער דאָך, דאַכט זיך, ניט געקערט צו די, וואָס נעמען זיך איבער מיטן דערוואַרכענעם אויף אַזוי פֿיל, אַז זיי פֿאַרגעסן, ווער זיי זיינען, פֿון וואַנען זיי שטאַמען און אַז אויף דער וועלט זיינען פֿאַראַן אויך אַנדערע תכליתים צו פֿאַרזאָרגן, אויסער שמאָל־אייגענע, ניין, ער, דאַכט זיך, ניט אַזאַ.
אמת, ער האָט זיך אויך דערמאָנט די מיכה, וועלכע האָט גורם געווען צו דער קריג צווישן אים מיטן ברודער, ווען ס׳האָט אים געדאַכט צו דערפֿילן אין יענעם עטוואָס מער נגידישע בטיחות און אויך אַ ביסל איבעריק פֿעטס פֿון זעלבסטפֿאָרזיכערטקייט — אָבער צוריק גערעדט ווייסט לוזי און איז אינערצייגט, אַז דאָס האָט אויך געקאָנט זיין אַ מקרה־זאַך, אַ צופֿעליקייט, ווען אַ מענטש טוט זיך אַמאָל אַ ווייז אַרויס מיט אַ שלעכטער מידה, וועלכע איז אים כּלל און כּלל ניט אייגנטימלעך, ווייל בעצם איז ער כּלל ניט אַזאַ, וואָס פֿון זעלבסטצופֿרידנקייט זאָל ער ניט קאָנען אונטערשיידן פֿון גוט ביז שלעכט אויף אַזוי פֿיל, אַז ער זאָל ניט האָבן פֿאַרדינט מען זאָל אויף אים מלמד־זכות זיין אַפֿילו דעמאָלט, ווען ער האָט אויף אַ וויילע געגרייזט און האָט, לאָמיר זאָגן, יאָ פֿאַרזען דעם אונטעדשייד.
ער האָט דאָס אַרויסגעזען פֿונעם ברודערס אויפֿפֿירונג אי פֿאַרן אָנזעץ, אי בעתן אָנזעץ, ווען ער האָט געטאָן אַלץ, וואָס אין אים איז געווענדט, כּדי ניט אָנצורירן און ניט שעדיקן יענעמס, אויסנוצנדיק ווי נאָר אַ מיטל, כּדי ניט צו דערלאָזן דערצו? און אַוודאי און אַוודאי זעט ער דאָס איצט, נאָכן אָנזעץ, ווען דער ברודער איז פֿון זיין געצוואונגענער פֿאַרשולדיקטקייט אַזוי פֿאַרצווייפֿלט, אַז ס׳איז דאָ אַ גרונט מורא צו האָבן, ס׳זאָל אים, חלילה, טאַקע עפּעס גאָר שלעכטס געשען, ווי ס׳איז אַרויסצוזען פֿון זיין גריוו, וואָס לוזי האָט באַקומען פֿון תּפֿיסה צוגעשיקט און אין וועלכן ס׳הערט זיך אַ קול, ווי פֿון ממעמקים...
לוזי האָט דערום דעם אַלעם ערגער פֿון זיין ברודערס הויז־געזינד איצט אין אַ זייט אָפּגערוקט, און דער עיקר האָט ער געהאַלטן פֿאַר זיין הוב, צו טרייסטן דעם ברודער אַליין, אים שטאַרקן, אונטערהאַלטן, כּדי ער זאָל ניט אַריינפֿאַלן אין דער אויסצעדנדיקער מרה־שחורה, וואָס קאָן אים אוג־ טעררייסן הן דעם גוף און הן אין נפֿש.
— שלום וכרכה לאחי משה, ישלח לו ה׳ עזרתו קדש — האָט לוזי געשריגן — אַוודאי האָט אים שווער געטראָפֿן די שטראָפֿנדיקע גאָטס־האַנט, וואָס האָט זיך אויף אים אַראָפּגעלאָזט? אָגער אַל יפֿול גרוחו — זאָל ער דעם מוט ניט פֿאַרלירן ואל יתיאש מן הרחמים — למען השם, זיך ניט מייאש זיין.
ועיקר הרגד? זאָל ער געדענקען, אַז אַזוי ווי דער הגל נגעימים —
דער גוטער חלק, וואָס פֿאַלט אויס אויפֿן מענטשנס גורל, איז הנל—פּוסט, און פֿאַרגייגייענדיק, אַזוי אויך, ווען, חלילה, דער היפּוך — דאָס שלעכטס, וואָס טרעפֿט, איז נישט מער ווי קודצווייליק און פֿאַרגענגלעך, ווי אַלץ, אַלץ, וואָס פֿאַרשווינדט, ווי רויך, און געדויערט קורץ אין אונדזער וועלט דער נישט־לאַנג־דויערנדיקער.
ולכן — זאָל דערום דער ברודער משה זיך ניט לאָזן אגריידן פֿונעם געוויסן מסית, וועלכער האָט דעם ציל אַראָפּצושטויסן מענטשן פֿון גלויבן, צו חולשת־הדעת און צו נעמען מתּרעם זיין אויף דעם, וואָס מען טאָר ניט, הלמאי זיינען זיינע מעשים נישט באַגרייפֿלעך — און זיינע דרכים פֿאַרהוילן, ווען באמת פֿירן זיי אַלע מאָל, כידוע, צום גוטן און גליקלעכן, כאָטש פֿאַר דעם מענטשנס אויג דאַכטן זיי זיך אויס צו זיין דער היפּוך — פֿאַרפּלאָנטערט און פֿאַרפֿירעריש.
ואל תתמה — זאָל זיך דער ברודער משה נישט וואונדערן, אויב לוזי וועט אים דאָ אַפֿילו זאָגן, אַז ער דאַרף זיך האַלטן באַפֿרידיקט דערפֿאַר, וואָס ער קאָן זיך זען פֿאַררעכנט צווישן די, וואָס מען מאָנט ביי זיי אָפּ וואָס ס׳קומט פֿון זיי, דאָ, אויף דער וועלט, כּדי זיי זאָלן פֿאַרשפּאָרן צאָלן אויף יענער וועלט.
ער האַלט דעם ברודער פֿאַר גענוג בר־אורין — גענוג געשמידט, הייסט עס — ער זאָל פֿאַרשטיין, אַז אַוודאי איז בעסער, וואָס ער איז געשטראָפֿט על לא דבר — פֿאַר נישט, ווי ווען ער זאָל, חלילה, געשטראָפֿט ווערן פֿאַר פֿאַרדינט און ווען ס׳וואָלט אים מיט רעכט טאַקע געקומען זיין אָפּקומען.
זאָל ער זיך האַלטן אין אַ געוויסער בחינה געגליכן צו יענע וועמען ס׳איז געגעבן די רעכט אַרויסצופֿאָרן מיט טענות קעגן זייער בעל־דין, קעגן כביכול, פֿאַר וואָס ער האָט זיי אויסדערוויילט צו ליידן אומזיסט און זיי פּרואוון מיט דעם, וואָס על־פֿי אמת, וואָלט ער דאָס באַדאַרפֿט אָנווענדן קעגן אַנדערע, קעגן רשע וטוב לו. והבן...
לסוף וויל ער דערמאָנען דעם ברודער, אויב יענער האָט נאָר אויערן אים צו הערן, אין דעם, וואָס דער ברודער, אַ זון צו זייער ביידנס זעליקן פֿאָטער, געדענקט געוויס אַליין ־ ווי אַזוי יענער, זייער פֿאָטער, פֿלעגט אָפֿט זאָגן, אַמאָל מיט קנאה, אַמאָל מיט זעלבסטבאַדויערונג, אַז לפּנים — פֿאַרצייטנס, הייסט עס — איז ווען אַ מענטש האָט ניט געהאַט קיין יסורים אין דער היים, פֿלעגט ער זיי גיין זוכן אין דער פֿרעמד, גיין גלות אָפּריכטן...
. אונדזער טאַטע, עליו השלום — האָט דאָ לוזי צוגעגעבן האַלב־פֿאַרשטעלט — האָט געהאַלטן דערביי, ולא הספֿיקה לו השעה — האָט ניט באַוויזן, ווייל ער איז פֿרי פֿון דער וועלט געגאַנגען. אויך ער, לוזי, האַלט דערביי, אָבער ער ווייסט ניט, צי אויך ער וועט באַווייזן.... זאָל זיך דער ברודער משה האַלטן פֿאַר זוכה, וואָס מען האָט אים אָפּגעשיקט דאָס ליבע געשאגק אַהיים...
ובזה אקצר — האָט לוזי פֿאַרענדיקט — ובאתי על החתום, אָני, אחיך לוזי, המפֿיל תחונתו לפֿני אדון העולמים ואל הישועות, שימהר לישועתך ויחלצך מן המצר ויכיאָך לכיתך בקרוב בשלום, שלם בנפֿשך ושלם בגופֿך, אַמן.
דערמיט, הייסט עס, פֿאַרענדיקט ער און לייגט אַוועק זיין חתימה —
ער, זיין ברודער לוזי, וואָס לאָזט פֿאַלן דאָס געבעט פֿאַרן האָר פֿון די וועלטן און פֿאַר גאָט פֿון אַל־דער הילף, ער זאָל איילן אים אויסלייזן פֿון זיין ענגע-ניש און אים ברענגען אַהיים אין גיכן, אין פֿרידן, גאַנץ אין גייסט און גאַנץ מיטן גוף, אַמן.
און איצט קערן מיר זיך ווידער אוט צו דעם, וואָס לוזי האָט געזען, זיין ברודערס הויז באַזוכנדיק.
אַז ער פֿלעגט אַריין און צוערשט, נאַטירלעך, זיך לאָזן צו גיטעלען אין אַלקער, זי מבקר חולה זיין, פֿלעגט ער אַלע מאָל דאָרט אָנטרעפֿן אסתר־ רחלען, „די לעדערנע צדיקת”, וועלכע מיר קאָנען שוין פֿון פֿריער, ווען מיר האָבן זי געזען נאַשעפֿטיקט ניי משה מאַשבער אין הויז בעת זיין טאָכטערס טויט, דערנאָך אויף אַלטערס חתונה, און וואָס איצט האָט זי נאָרינט גיטעלען, ווי אַ געטרייע וועכטערין.
זי איז געווען אַזוי אָרעם, אסתר־רחל, אַז די נאָזאָרגונג פֿון איר אייגענער שטוב־באַלעבאַטישקייט האָט ביי איר כּמעט קיין צייט ניט צוגענומען, און זי האָט דערום געקאָנט גאַנצע טעג און נעכט פֿאַרברענגען ביי דער קראַנקער גיטעלען — נישט פֿאַר געצאָלטס, געוויינטלעך, נאָר כלויז צוליב דער מיצווה פֿון ניקור־חולים, וואָס זי האָט זייער טייער געהאַלטן.
זי האָט איר געדינט אַפֿילו מער, ווי איר אייגענע טאָכטער יהודית, וויסנדיק אירע אַלע שטומע מינעס און נאָגערן, ווען יענע האָט געוואָלט מ׳זאָל איר עפּעס אונטערטראָגן און דערלאַנגען, און — אויך איר שטאַנד בכלל, ווי אַ גוטער דאָקטער, ווי אַ קראַנקן־שוועסטער.
אַז לוזי פֿלעגט אַריין און צוערשט אַ קוק טאָן אויף גיטעלען און דערנאָך אַ פֿרעג־טאָן ניי אסתר־רחלען: ווי גייט עס און ווי פֿילט זי זיך ד- פֿלעגט ער אַלע מאָל, אין די אויגן פֿון חולה, באַקומען געענטפֿערט פֿון יענער, אַז גוט, אַז ס׳גייט צום נעסערן, ווייל טאָמער הערט זי, טאָמער פֿאַרשטייט גי-טעלע? אָבער ווי נאָר ער פֿלעגט זיך אָפּגעזעגענען און אַרויס, אַזוי פֿלעגט אסתר־רחל אים נאָכגיין, אים באַגלייטן, און קומענדיק אין אַ צווייטן צימער, וואו זי האָט זיך געפֿילט מער אויפֿגעבונדן און פֿריי פֿון חולה, אַזוי פֿלעגט זי אַרויס מיט דעם, וואָס זי האָט פֿריער אויסבאַהאַלטן — מיטן אמת, אַז ס׳איז קיין שום נעסערונג ניט צו מערקן — נאָר פֿאַרקערט: מען זאָל ניט זינדיקן, וואָס אַמאָל ערגער און ערגער.
ווען לוזי פֿלעגט דערנאָך אַריין צו דעם ברודערס קינדער און זיך נעמען דערפֿרעגן, וואָס הערט זיך בכלל, און וואָס איז מיט די געשעפֿטן — צי דענקט מען זיי צוריק אויפֿשטעלן, צי ניט, פֿלעגט ער אַלע מאָל באַקומען ↰ 298 גאָרניט קיין פֿריילעכע ידיעות הן מכּוח די אויסזיכטן אויף באַלד, הן אויף שפּעטער.
ווי לוזי איז ניט געווען ווייט פֿון מסחר איבערהויפּט, ובפֿרט פֿון אַזאַ פֿאַרדרייטן ענין, ווי אַן אָנזעץ, איז אים דאָך קלאָר געווען פֿון דעם ברודערס קינדערס רייד, אַז די לאַגע איז און בלייבט שפֿל, סיי ווען די געשעפֿטן זאָלן גלייכן, ווי איצט — געשלאָסן, און סיי ווען מען זאָל זיי צוריק אויפֿשטעלן בשותּפֿות מיט די בעלי־חובות, וועלכע וועלן מוזן ווערן די הויפּט־באַלעבאָטים און זען אַריינכאַפּן וואָס מער פֿאַר זיך און זיך ניט קימערן פֿאַר דער טובה פֿון צווייטן צד, פֿאַר זיין ברודערס קינדער.
ס׳האָט, אגב, דערביי טאַקע געהאַלטן — ביי צוריק אויפֿמאַכן די געשעפֿטן אויף מער־ווייניק לוינבאַרע באַדינגונגען פֿאַר משה מאַשבערס בעלי־ חוכות, אָבער כּמעט אָן שום נוצן פֿאַר אים אַליין? מחמת ווי מיר האָבן שוין אין אַן אַנדער אָרט געזאָגט, האָבן משה מאַשבערס אַמאָליקע קונדן און קונים גלייך נאָך זיין אָנזעץ זיך גענומען אָפּקערעווען פֿון זיין געשעפֿט און שטילערהייט זיך געזען איבערפֿעקלען מיט זייערע באַשטעלונגען צו אָנרעדע, כּדי זיך אויסצודרייען פֿון צו צאָלן דאָס, וואָס זיי זיינען געבליבן שולדיק משה מאַשבערן אין משך פֿון יאָרן־לאַנגן האַנדל און שטיין ביי אים מיט קרעדיט.
ס׳אַוודאי ניט שיין, ווען מענטשן ווילן זיך מאַכן אַ היתר נישט צו צאָלן דעם, וועמען זיי זיינען שולדיק, מיטן אויסרייד, אַלעמאי צאָלט ניט יענער... ס׳אַוודאי, זאָגן מיר, נישט אַרענטלעך נישט צו וועלן וויסן די סיבות, וואָס האָבן געבראַכט יענעם צום קראַך, כּדי אויסצונוצן דעם מאָמענט אויף אַריינכאַפּן אַ שווינדלערישן שאנס; אָבער פֿאַרפֿאַלן, אַזוי איז דאָס, און אַזוי האָט מען זיך געפֿירט, און — „הגונב מן הגנבֿ” איז פּטור — האָט מען זיך געזאָגט .און מען איז געבליבן מיט אַ ריינעם געוויסן.
און אָט וועגן דעם אַלעם האָבן משה מאַשבערס קינדער איצט לוזין אויסדערציילט מיט פֿיל פּרטים, אין וועלכע ער האָט זיך כּלל ניט פֿונאַנדערגעקליבן, אָבער דעם סך־הכל און שפּיץ־כקיצור האָט אַפֿילו ער, דער אומדערפֿאַרענער אין געשעפֿטס־ענינים, אַרויסגעזען אַ אַז יאָ, אַז זיין ברודערס שטוב זינקט און אַלס פּועל־יוצא דערפֿון ווערט אויך דער משפּחה־כונד צעריסן, און די קינדער, וועלכע האָבן זיך פֿריער, ווען די געשעפֿטן זיינען געגאַנגען גוט, זיך געהאַלטן איינס, הויכן זיך אַן אָפּקערעווען איינער פֿון צווייטן און אַוועקקוקן אין פֿאַרשיידענע ווינקלען...
ווי אָט, דער ערשטער נחום לענטשער, משה מאַשבערס יונגערער איידעם, דער מאַן פֿון זיין פֿרי־פֿאַרשטאָרבענער יונגערער טאָכטער, וועלכער האָט, נאָכן אָנזעץ, און נאָך דעם, ווי דער שווער איז אַוועק אָפּקומען זיין שטראָף, ווידער אויסגעשריבן זיין מוטער, די אונדז שוין באַוואוסטע מאַמע שיינצי, ↰ 299 וועלכע איז געקומען בעת איר שנור, גחומס ווייב, האָט שוין געהאַלטן ביי לעצט, און מיר האָבן געזען, ווי זי האָט זיך דעמאָלט אויפֿגעפֿירט... איצט
— ניט בעסער...
זי האָט, ווייזט אויס, געהאַלטן אין איין טענהן מיט נחומען איר זון, אַז אומזיסט ליידט ער פֿאַר זיין שווער, און אַז ס׳איז אים צייט שוין אויך אויפֿהערן טרויערן אויפֿן ווייב, און ה לאָזן רעדן אַ שידוך — געוויינטלעך, מיט געלט, וואָס וועט אים, ערשטנס, באַפֿרייען פֿונעם עול פֿון די קינדער, און צווייטנס, וועט ער זיך ווידער קאָנען נעמען פֿאַר געשעהט, צו וועלכן ער איז אַזוי פֿעאיק, און וואָס ניט טוענדיק, ווערן זיי ביי אים איינגעשלאָפֿן, די פֿעאיקייטן.
— ער האָט, ברוך־השם, אַ קאָפּ אויף די פּלייצעס, איז יונג, און די גוטע יאָר זאָל האָבן די מאַמע שיינצי, וויפֿל בעלנים ס׳וועלן זיך געפֿונען אויף אים — הן בתולות, הן יונגע אַלמנות און גרושות, פֿון גרויס יחוס און מיט היפּשע נדנס.
נחום — האָבן שטוב־מענטשן געזען — האָט זיך גענומען האַלטן אָפּגעזונדערט, און נאָך דעם ווי ער פֿלעגט זיך אָפּפֿאַרטיקן מיט באַזאָרגן די קינדער, אויף וויפֿל זיינע מאַנצבילשע קענטענישן האָבן אים געקלעקט, פֿלעגט ער זיך אומדרייען פֿון וואַנט צו וואַנט אין אלכסון פֿון זיין צימער, רויכערן ציגאַרן, נישט דעררויכערן און אַלע מאָל צוקומען צום שפּיי־קעסטל, וואָס אין ווינקל, אָנשפּייען אויפֿן נישאר און פֿאַרלעשן — געוויס פֿון אויפֿרענונג און פֿון די פֿיינע עצות, וואָס די מאַמע שיינצי האָט אין אים אַריינגעזאָגט.
אויך לוזי האָט נחומס אָפּגעפֿרעמדקייט באַמערקט, באַזונדערס נאָך דעם, ווען, ווי געזאָגט, ס׳האָט זיך באַוויזן די מאַמע שיינצי, וואָס האָט, אגב, גאָרנישט מעשה־מחותנתטע, אַפֿילו זייער זעלטן די שוועל פֿון גיטעלעס צימער אַריבערגעשפּאַנט, כּדי אַריינצוקומען, ווי ס׳פֿירט זיך, צו געוואויר ווערן — איצט האָט לוזי אַוודאי אַרויסגעזען, ווי נחום איז באַווירקט, ווי ער גייט אַרום מיט דער מאַמעס געדאַנקען אין קאָפּ, גרייט, ווייזט אויס, זיך לאָזן אויף יענערס אייגנליכע און קאַלטהערציקע עצות און פֿאַרשלאָגן.
ער האָט אויך געזען, ווי ביי יהודיתן, ביי דעם ברודערס עלטערער טאַב־
טער, זיינען אַלע מאָל רויט די אויגן פֿון געוויין. זי האָט רעכט געהאַט. ווייל אוי-סער אַלעם, וואָס האָט לעצטנס איר טאַטנס שטוב געטראָפֿן, האָט זי נאָך געהאַט צו ליידן פֿון איר מאַן יאַנקעלע גראָדשטיין, וואָס האָט זיך אַפֿילו אין די גוטע יאָרן ניט אויסגעצייכנט מיט איבעריקער באַהאַוונטקייט און געשיקטקייט אין געשעפֿט און האָט זיך אַלע מאָל געבויטיקט, אַז דאָס געניטע אויג פֿון משה מאַשבער זאָל צו אים, מעשה־לערער, אַ קוק טאָן, כּדי אויסצובעסערן און ↰ 300 פֿאַריכטן די פֿעלערן, וואָס ער, יאַנקעלע גראָדשטיין, דער שווערער תלמיד, דער נישט־טויגער, פֿלעגט באַגיין.
ער איז געווען זייער אַ שטילער, כּמעט אַ תם און אַן איבערגעטריבן פֿרומער, וועלכן ס׳האָט געצויגן, ווי יעקב־אַבינו, מער אין די געצעלטן פֿון שם ועבר, ווי אין די טומלדיקע געמאַרקן פֿון הו־האַ און האַנדל־וואַנדל, און ווי נאָר ס׳האָט אים אַמאָל געגליקט צו באַקומען די מעגלעכקייט זיך אויסצודרייען פֿון צו קומען אין נאָענטער באַרירונג מיט געשעפֿט־ און האַנדלס־ לייט, אַזוי האָט ער דאָס געטאָן מיט פֿאַרגעניגן; נישט ליב־האָבנדיק דעם מאַרק, וואו ער האָט זיך געגילט האַלב־גר, האָט ער געפֿונען זיין מער בעסערע וועלט אין ספֿרים און אין דער געזעלשאַפֿט פֿון ענלעכע, ווי ער, יונגע איידעמס, יונגעלייט, וואָס זייער פֿאַרמעגלעכע און מער־כאַזאָרגטע לאַגע האָט זיי דערלויבט זיך אָפּגעבן מיט פֿאַרשיידענע וואוילטעטיקייטן, צוליב וועלכע ער, יאַנקעלע גראָדשטיין, איז גרייט געווען אַראָפּציען די שיך פֿון די אָיס, אַפֿילו דאָס העמד פֿונעם לייב.
מיט איינעם וואָרט, „אַ שטילער לעמל” ווי ס׳פֿלעגן אים רופֿן משרתים און געריבענע סוחרימלעך, וואָס האָבן אַזאַ הנהגה, ווי יאַנקעלע גראָדשטיינס, ניט באַנומען; אַ פּאַרשוין, וואָס, ווי אַלע האָבן געוואוסט, איז ווען ניט דער שווער מאַשבער זאָל אַלע מאָל געווען אונטערשיטן האָבער אין זיין קאַרעטע, ד״ה, גיט צולייגן און פֿאַרפֿולן דאָס וואָס יענער האָט איבער זיינע משונהדיקע, לעמלשע גענג צעטרענצלט, אַזוי וואָלט ער שוין לאַנג אַרויס גלף, טאַקע אָן אַ העמד פֿון זיין מישטיינסגעזאָגטער געשעפֿטס־פֿירונג, פֿון זיין אומדערפֿאַרענקייט און נישט וויסן קיין צורת מטבע.
יאָ, אַ סברה, אַז ער האָט טאַקע ניט געוואוסט. ס׳רוב פֿלעגט אין די רעכענונגס־ביכער אויספֿעלן גרויסע סומעס, וואָס קיינער, איז מען געווען זיכער, האָט זיי ניט פֿאַרנומען, קיינער ניט געגנבֿעט, נאָר דאָס האָט ער, יאַנקעלע גראָדשטיין, זיי אָפּגעשטעקט איינעם אַ נויט־באַדערפֿטיקן געלן, אָדער בתור הלוואה — אויף אַ צייט, אָדער כתור נדבה — אויף קיין מאָל זיי צוריק שוין ניט זען.
אָבער דאָס אַלץ האָט ניט אויסגעמאַכט פֿריער, אין די גוטע צייטן, ווען דאָס געשעפֿט איז פֿעסט געשטאַנען, די גוטע פֿאַרדינסטן האָבן געקלעקט, און ווען דער שווער, משה מאַשבער, האָט יעדערס מאָל, אין אַזאַ פֿאַל, געזען פֿאַרשווייגן און פֿאַררייבן יאַנקעלעס שלימ־מזלדיקע וותרנות, וואָס האָט געגרענעצט מיט פֿאַרשווענדערישקייט... איצט אָבער, ווען אַלץ האָט זיך אַ דריי געטאָן. קאָפּויער; דער שווער — נישטאָ, דאָס געשעפֿט — אויס, די שטוב — הרוג, און די קאַסע אַזוי אויסגעליידיקט, אַז מען האָט געמוזט זאָרגן, וואו נעמט מען אויף דער טאָג־טעגלעכער, לויפֿיקער הוצאה; איצט, ווען אָט דער יאַנקעלע גראָדשטיין, משה מאַשבערס עלטערער טאָכטערס מאַן, ↰ 301 האָט ניט נאָר ניט געהאָלפֿן זאָרגן, ווי אַזוי אַרויס פֿון דער אַלגעמיינער שפֿלער לאַגע, נאָר ס׳האָט אים אַפֿילו אויסגעפֿעלט געוויינטלעכע פֿאַרשטענדעניש פֿון אַ מינדסטן נר־דעת צו זען, על־כּל־פּנים, צו היטן, שפּאָרן אין אַזאַ צייט, ווי ווייט מעגלעך, און ער האָט נאָך פֿאַרקערט געטאָן: זיך געהאַלטן ביי דער פֿריערדיקער מעלה פֿץ אָפּצוגעבן, וואָס ער האָט פֿאַרמאָגט, מיט דער פֿולער האַנט, און ווי נאָר ער האָט אַריינבאַקומען אַ גראָשן, אַזוי האָט ער באַלד געפֿונען דעם געהעריקן געלן אויף אים, און אויב אַזאַ איינער האָט זיך אים אונטער דער האַנט ניט געמאַכט, אַזוי פֿלעגט ער אַוועק אין שול, אום אַריינצואוואַרפֿן אין דער בליגדער פּושקע, אין מתן בסתר... איצט, אַז יהודית, וואָס איז געבליבן די איינציקע באַזאָרגערין פֿון דער שטוב, האָט זיך אָנגעשלאָגן מיט איר מאַנס אויבנדערמאָנטע „מעלות” און געזען, אַז ער איז ניט נאָר אַזאַ, וואָס העלפֿט דעם וואָגן פֿון זומפּ צו שלעפּן, גאָר פֿאַרקערט,יקאָן אים מאַכן נאָך מער פֿאַרזינקען — האָט זי אַוודאי גאָרנישט ניט געקאָנט טאָן, ווי נאָר ברעכן די הענט, ווען קיינער זעט ניט, און וויינען אין פֿאַרשיידענע ווינקלען, ווען מען זעט יאָ, אָדער ניט.
זי האָט ניט געהאַט אַפֿילו פֿאַר וועמען זיך אויסצורעדן. פֿאַרוואָס? ווייל פֿיל פֿון די אַמאָליקע פֿריינד און באַקאַנטע פֿון משה מאַשבערס הויז האָבן דאָס איצט געזען אויסמיידן; און די איינציקע, פֿאַר וועמען זי וואָלט יאָ געקאָנט אַ וואָרט זאָגן, איז געווען אסתר־רהל, די אָרעמע, געטרייע קרובה, וואָס אָן שום לוין, אָן געצאָלטס, האָט זיך אונטערגענומען אַרומגיין אַרום גיטעלען אי טאָג, אי נאַכט, אַפֿילו מער, ווי זי, יהודית אַליין — פֿאַר איר, פֿאַר אסתר־רוזלען, האָט זי אָבער קיין מוט ניט געהאַט אַרויסצוקומען מיט איר קלאָג, מחמת ביי יענער, וואָס אָרעמקייט האָט איר אָנגעקערט אַ שוועסטער און דלות — אַ בן־בית, איז אַזאַ ירידה און געפֿאַלנקייט ווי ביי משה מאַשבערן ניט געווען אַזאַ תּפֿילה, זי זאָל איר מיטפֿילן: זי האָט געזען ערגערס.
איז געבליבן דער איינציקער לווי.
— אוי, פֿעטער — פֿלעגט זי אַמאָל טאַקע שיר ניט צופֿאַלן צו לוזיס כרוסט, ווען ער פֿלעגט מיט איר בלייבן אַליין, נאָך דעם, ווי ער האָט אַלץ צוגעזען, מיט אַלץ זיך אָנגעהערט, וואָס איז אין זיין ברודערס שטוב אַנגסט־ לעך פֿאָרגעקומען. — אוי, פֿעטער — פֿלעגט זי אַ זאָג טאָן שוין צום אָנהויב געשפּרעך און באַלד נעמען אַ מיכעלע צו די אויגן, און שטייענדיק פֿאַר לוזין, צוקן מיט די אַקסל און אין מיכעלע אַריינוויינען.
לוזי פֿלעגט צום סוף פֿון זיין באַזוך זיך נעמען דערפֿרעגן אויך אויף אַלטערן, וואָס די לעצטע געשעענישן האָבן אים, געוויס, מער דערלאַנגט, ווי אַלע, און האָבן אים געמאַכט אין זיין כחורשן אויבער־צימערל זיך אָפּזונדערן און זעלטן ווען זיך פֿון דאָרט אַרויסווייזן. ער פֿלעגט אויך אים באַזוכן.
און זע אַ וואונדער: ער פֿלעגט אים טרעפֿן, ניט ווי מען האָט זיך געקאָנט פֿאַרשטעלן, אַ ליידיק־זיצנדיקן, אָדער ליגנדיקן, פֿאַרטראַכט, נאָר פֿאַרקערט, תּמיד באַשעפֿטיקט ביי עפּעס אַ פּאַפּיר, טינט און פֿעדער, און תּמיד עפּעס אַריינשרייבן אין פּאַפּיר.
— האַ, — פֿלעגט אַלטער זיך אַ כאַפּ טאָן, ווען ער האָט דערפֿילט, אַז עמעצער קומט צו אים אָן, ובפֿרט, ווען ער האָט דערזען פֿאַר זיך לוזין... ער פֿלעגט זיך פֿאַררויטלען פֿון בושד; וואָס יענער האָט אים געטראָפֿן ביי דער שרייב־ מלאכה, און ער האָט אַלע מאָל זיך אויפֿשטעלנדיק, געזען זי פֿאַרשטעלן און פֿון לוזיס אויגן פֿאַרשארן.
— וואָס מאַכט ער, און ווי גייט איםז — פֿלעגט לוזי אַ פֿרעג טאָן, שטייענדיק, און זיך ניט נעמען קיין צייט צוזעצן און מער לענגער פֿאָר־ ברענגען מיט אַלטערן.
— אַ גוטן טאָג... ער וועט אַן אַנדערש מאָל נאָך אַמאָל קומען — פֿלעגט ער זאָגן שפּעטער ביים אַוועקגיין.
פֿון גרויס איבערראַשונג פֿון לוזיס באַזוך פֿלעגט אַלטער אַפֿילו פֿאַר־
נעסן אים צו באַלייטן אַ פּאָר טריט, ווי ס׳פֿירט זיך; אָדער, מעגלעך, ער האָט ניט פֿאַרגעסן, נאָר ווידער טאַקע פֿון דער זעלבער איבערראַשונג איז ער אָן ווילן, ווי צו זיין אָרט צוגעשמידט געגליכן, נישט האָבנדיק די מעגלעכקייט דאָס צו טאָן.
אַז ער פֿלעגט זיך אביסל באַפֿרייען און אָפּאַטעמען פֿונעם גליק, וואָס האָט אים געטראָפֿן פֿונעם קורצווייליקן ברודער־באַזוך, פֿלעגט ער בלייכן פֿאַר-גליווערט און אויף לאַנג פֿאַרטראַכט אויפֿן אָרט, וואו לוזי האָט אים איבערגעלאָזט... און אַן אַנדערש מאָל פֿלעגט ער צוגיין צום פֿענצטער, דורך וועלכן ער פֿלעגט אַרויסקוקן אין ווינטערדיקן סאָד פֿונעם ווינטערדיקן דרויסן, און אַזוי שטייענדיק, פֿלעגט זיך זיין אויפֿגערודערט געמיט,באַרואיקן, ביז ער פֿלעגט זיך מיט אַמאָל אַ כאַפּ טאָן, זיך אין עפּעס דערמאָנען, זיך אָפּרייסן פֿון אין פֿענצטער קוקן, ווידער צום טיש קומען, און ווידער זיך נעמען פֿאַר זיין באַשעפֿטיקונג — צום שרייבן.
יאָ, ווען שטוב־מענטשן פֿלעגן זיך דעמאָלט אַמאָל צערעדן וועגן אַלטערן און מיט אייניקע ווערטער זיך דורכוואַרפֿן וועגן אים, פֿלעגט מען הערן, ווי זיי זאָגן איינס דאָס צווייטע: ס׳איז אים שוין ווידער אָנגעקומען דאָס שריי-בערשע חולאת.
און אָט איז די „פֿרוכט, פֿון זיין פֿעדער — אַ געמיש פֿון האַלב־קלאָרע געפֿילן פֿון אַ גייסטיק־קראַנקן און קרענקלעכן טראַנס, אָן סדר, און וואָס כּדי זיי זאָלן ווי ניט איז קאָנען געבראַכט ווערן פֿאַרן לייענער, זיינען מיר געווען געצוואונגען זיי קאָרעגירן, זיך אַריינמישן, וואו מען דאַרף, ד״ה געבן ↰ 303 זייער עיקר אין אַ געהעריקער פֿאָדעם און דאָס נישט־געהעריקע אַרויסוואַרפֿן, דערווייטערן.
אָבער, זאָל דאָ באַמערקט ווערן, אַז אַלטערס בריוו־שרייבן איז איצט ניט געווען אַדרעסירט צו די אוראַלטע נעמען פֿון תנ״ך, ווי אַ כדרלעומר מלך עילם און אַ נבוכדנצר מלך ככל א״אנד, צו וועמען ער פֿלעגט זיך ווענדן אַמאָל, ווי מיר האָבן צום אָנהייב בוך דערציילט. ניין, איצט צו מער היימישע, צו משפּחה־מענטשן, און דער עיקר צו זיינע ברידער משה און לוזי, וואָס זיינען די לעצטע צייט אים שטענדיק, ווייזט אויס, געשטאַנען, ווי צוויי ליכט פֿאַר די אויגן, פֿון וועלכע ער האָט די ראיה ניט געקאָנט אָפּטאָן.
אָט איז איין בריווג
-לאחי משה, מושיע ומגיני...
ער ווייסט ניט — האָט אַלטער געשריבן — וואָס דאָס איז אַזוינס תּפֿיסה, וועגן וועלכער מ׳סודעט זיך אין שטוב... נאָר אויב דאָס מיינט, פֿון מענטשן אַרויסגענומען, אַליין און אָפּגעשלאָסן, איז עמך אָנכי — איז ער, אַלטער, דאָך פֿון זיין יוגנט אַן אָפּגעזונדערט און פֿאַרשפּאַרט אין די טויבע וועגט פֿון זיין מזל, וואָס געפֿינט זיך פֿון יענער זייט און מאַכט זיך ניט הערן זיינע ווילדע אויסגעשרייען, וואָס ער גיט פֿון זיך אַרויס לאַנג און צעצויגן, ווי אַ חיד” און אין אַזאַ גרויליקער צאָל און מאָס, אַז ער גלייכט נאָך זיי מיד, אויסגעשעפּט און אויסן כמבכירה — ווי אַן ערשטלינג נאָך די ווייען.
וויי! ער ווייסט ניט, פֿאַר וואָס ס׳קומט דעם ברודער דאָס אָפּקומען, פּונקט ווי ער ווייסט ניט, פֿאַר וואָס קומט אים — זיינס. ווייל אויב מען זאָל משפּטן לויט מעשים, איז נאָך דעם, ווי דער ברודער האָט געטאָן מיט אים, מיט אַלטערן, מער, ווי מיט אַ ברודער, וואָלט זיין שכר באַדאַרפֿט זיין גרויס מזן הימל, ביז די שטערן און אַזוי הויך ער אין לשער...
הוי, אח — אוי, ברודער, הייסט עס — האָט אַלטער ווייטער געשריבן —
ער איז שטענדיק גרייט צו דערמאָנען דעם, וואָס נויטיקט זיך ניט אין דערמאָנונג, אַז אויב ער, דער פֿאַרמשפּטער אָן אַ פֿאַרוואָס, טראָגט ניט קיין תּרעומות דערויף, וואָס ער איז אַזוי אומפֿולקאַמען אויף דער וועלט אַראָפּגעשיקט געוואָרן, איז דאָס נאָר דערפֿאַר, ווייל מען האָט אים באַשערט אַריע-צוטרעפֿן צו אים, משהן, וואָס האָט אַלץ געטאָן, ער זאָל ניט האָבן קיין פֿתחון-פֿה זיך צו קלאָגן שוין אַליין מחמת דעם, וואָס מע האָט. אים ניט איבערגעגעבן אין פֿרעמדע הענט אויף קאַלטהערציקער אויפֿזיכט, נאָר צו אים, וואָס אונטער זיין היימישן דאָך און אין זיין כוידעם־שטיבל, זאָל ער, אַלטער, קאָנען זיין האַלב־חרוכן גורל אויסלעבן, נישט ווי אַנדערע אין זיין פֿאל, וואָס ווערן אַרויסגעיאָגט אויפֿן גאַס, אויף הפֿקר...
הוי אח, הוי אחי הטוב והגאמן — ס׳וועט דיר זיכער געצאָלט זיין.
און אַ ראיה איז מיר דער סאָד, אין וועלכן כ׳קוק אָפֿט אַרויס און זע אים אין ווייסן כלענדיקן שניי, ווי אין געלייטערט זילבער — די צווייגן, די בוימער, דעם גאַנצן אַרום, וואָס סיי בייטאָג, סיי אינדערפֿרי, סיי פֿאַרנאַכט איז ער ביי די ראַנדן אַרומגערינגלט מיט אַ בלוילעכן נעפּל, וואָס טיילט אים אויס אין שטילער חשיבות פֿון אַנדערע שכנותדיקע סעדער.
און שא־ און אַלע מאָל, ווען איך קוק אַהין לאַנג, דאַכט מיר, אַז איך דערזע דיך, ברודער משה דו מיין, אויפֿגיין — אַ גלייכשטייענדיקן, אַ ווייסן, אַ שטילן, אַ לייכטן, אַזש די ערד פֿילט ניט, ווען דו טיילסט זיך פֿון איר אָפּ, און ניט די לופֿט, ווען דו קומסט אַריין אין איר... און זע, און דעמאָלט ווער אויך איך לופֿטיק, לייכט, און כ׳באמערק ניט, ווי איך קום אַרויס דורכן פֿענצטער, פֿאַר וועלכן איך שטיי אין מיין אויבער־שטיבל, און באַלד בין איך שוין לעבן דיר: דו — אויבן, איך — אונטער דיר, דו איבער מיין קאָפּ, איך — ביי דיין צופֿיסנס, דו טראָגסט גאָרניט אין די הענט, און איך טראָג דיר נאָך אַ פּעקעלע, ווי אַ דינער דעם באַלעבאָס... מיר הויכן זיך אויף, און מיד שטייגן אַלץ העכער, אַזוי הויך, אַז פֿון אונטן איז אונדז שוין ניט אָנצוזען, ביז מיר קומען צו אַן אָרט אין הימל, וואָס עפֿנט זיך פֿאַר אונדז.. .
— און שא, ברודער — מיר קומען אַריין אין אַ גרויסן ליידיק־שווייגנדיקן חלל פֿון אַן אומגעהויערער ראָד, וואו אין דער מיט זיצט, דאַכט מיר, אַליין דער ה׳ צבאות אין שווייגן, און ביי די ראַנדן פֿון ראָד, אַרום און קיילעכיק — רייען, רייען קעפּ, איינע העכער פֿון דער אַנדערער, קוקן אויף דער שווייגנדיקער מיט, וואו ביים צופֿיסנס פֿון כביכול שטייט אַ וואָג, צו וועלכער איך מיט דיר געגענען, און אויף וועלכער מ׳הייסט מיך אַרויפֿלייגן, וואָס כ׳האָב געבראַכט און וואָס כ׳האָב אין לופֿטיקן אויפֿשטייגן דיר נאָכגעטראָגן... און ווי איך לייג אַרויף דאָס מיטגעבראַכטע, אַזוי דערהערט זיך פֿון טויזנטער־ טויזנטער מיילער דאָס שטילע וואָרט, דאָס באַרעכטנדיקע־
— איבערגעוואויבן... איבערגעוואויבן... על צד הרחמים והחנינה —
אויף דער גוטער, אויף דער דערבאַרעמדיקער זייט, הייסט עס.
— ריין, ריין, ער פֿאַרשפּאַרט שוין אויף דער ערד אַראָפּגיין.
— גתבקש בישיבה של מעלה — ער ווערט פֿאַרבעטן שוין דאָ צו בלייבן...
און אַלע רייען קעפּ, וואָס רינגלען אַרום דעם חלל, ווענדן זיך דעמאָלט איינס צום אַנדערן און גיכן זיך איבער פֿון מויל צו מויל די געגאַרטע ידיעה, אַז נאָך איינער, ווי זיי, צו דער ראָד אַ געהעריקער, איז זיי איצט צוגעקומען...
און דאָ, ברודער משה דו מיין, כאַפּ איך זיך אויף פֿון מיצוזיין מי דיין אַריינגענומען ווערן אין ראָד, און דערזע זיך צוריק אין מיין צימער, ↰ 305 וואו איך האָב זיך געפֿונען, איידער כ׳בין אומבאמערקט פֿון פֿענצטער אַרויס; און זע־ סיי אין דער פֿרי, מיי בייטאָג, און ביי פֿאַרנאַכט, ווען ס׳מאַכט זיך, טרעף איך פֿאַר זיך אַן אָנגעצונדענעם לאָמפּ, אַ נר נשמה, וואָס ווער ס׳האָט אים אָנגעצונדן, ווייס איך ניט — צי איך, צי אַן אַנדערער ווער; און אַלע מאָל טרעף איך זיך דעמאָלט אויך ביי אַן אָפֿענעפּ משניות, וואו איך זוך אויף דריי משנות מיט די אָנהויב־אותיות ם, ש, ה׳ די אותיות פֿון דיין נאָמען „משה”, און איך לערן הייס, וואָרעם און מיט גרויס התמדה פֿאַר דיין עלית־נשמה...
— וויי! וואָס רייד איך י: — טוט זיך דאָ אַלטער אַ כאַפּ און רייסט זיך איבער — וואָס האָט ער געזאָגטו לא יעלת ולא יבוא! זאָל די. שעה ניט זיין! משה איז דאָך דאָ, און וועט ווייטער זיין, צו לאַנגע, לעבעדיקע יאָר, און דאָס, וואָס אַלטער האָט ביז אַהער געזאָגט, איז נישט מער ווי פֿון זיין קראַנקן קאָפּ אַ קרענקלעך אויסווייזעניש...
ווייל, יאָ, ווייל וואָס געהער אים, אַלטערן, איז ער, דאַכט זיך, ווידער קראַנק.
אַמאָל פֿליען אום די געדאַנקען אין קאָפּ, ווי כמאַרעס פֿון אַ שטאַרקן ווינט געיאָגט, און אַן אַנדערש מאָל איז ער אַזוי רואיק, אויסגעהוילט, ווי אַ שטייענדיקע מיל, אַן אַרבעט, הויל־ליידיק, גלייך שבת. אַמאָל וויל ער דאָס העמד אויף זיך צערייסן פֿון פֿאַרשאָלטנקייט, און אַן אַנדערש מאָל פֿילט ער זיך אַזוי שטיל, ווי אַ ווערעמל אונטער אַ שטיין, וואָס מער טאַקע ווי דאָס קליינע ערטעלע אונטערן שטיין, האָט דאָס גיט פֿאַרדינט צו האָבן.
ווי אָט איצט, למשל, ווען ס׳וויל זיך אים אַוועקלייגן אויף דער ערד אין אַ ווינקל־שטוב, וואו אַ קליין חיהלע אין אַ פֿוטער־פֿעלעכל, וואָס פֿילט זיך מער ניט די ווערט, ווי נאָר צו ליגן שטיל, איינגעשרומפּן און ניט אָנגעזען, און בלויז מיט אַ קליין ביסעלע באַוואוסטזיין, אַז אויסער אָט דעם טוגקעלן ווינקל, וואָס איז דעם אויסגעטיילט, איז נאָך פֿאַראַן אַ וועלט מיט גרויסע רחבותן פֿאַר גרויס־באַגליקטע אין זיי אומצושוועבן.
ווי אָט איצט, ווידער, ווען איך זע זיך מיט מיין מינדסט־מינדסטער השגה אין געשטאַלט פֿון אַ קליין, אָרעם, פּיצל פֿייגעלע, אומשוועבן הויך־ הויך אַרום דעם גלגל־חמה, אַרום דער ראָד פֿון דער זון, און זוכן אַ טויער, אַן אַריינגאַנג אויף אָנצוקומען אין דער סאַמע מיט, אין סאַמע בלענד, כּדי דאָרט אָפּצושרפֿען מיט האַק־פּאַק פֿליגעלעך און פֿעדערלער, ביז אַ לעצטס, פֿון גרויס־געפֿליגלטער אַנטציקונג...
און דאָ רייסן מיר שוין איבער אַלטערס שרייבן, ווייל מיר זעען, אַז ער פֿאַרקריכט, פֿאַררעדט זיך, און אַז באַלד וועט אים שוין זיין ניט צום לייענען און ניט צום אויספֿאַרריכטן. גענוג...
און אָט איז אַ צווייטער בריוו:
לאחי לוזי, עוזי ומעוזי.
ער — הויבט דאָ אַלטער אָן אין אַ הויכן טאָן, גלייך ער וואָלט געשטאַנען צופֿיסנס פֿון אַ באַרג און וואָלט אַרויפֿגעשריגן צו איינעם, וואָס געדינט זיך העט אויבן — ער, וואָס ווען ער ווייזט זיך אים אויפֿן זינען, פֿילט ער שטאָלץ פֿון יוזום־אבות... זאָל ער וויסן זיין, אַז אַלע מאָל, ווען אַלטער קוקט אַרויס דורך זיין פֿאַרטונקלטן קיום, ווי דורך אַ פֿענצטער אין בין-השמשות, זעט ער נאָר אים, וואָס איז פֿאַר פֿיל אַ טרייסט, בפֿרט פֿאַר אַלטערן, וואָס איז מער ניט באַשאָנקען, ווי נאָר צו טרוימען פֿון דעם, וואָס איז קיין מאָל ניט צו דערגרייכן... זאָל ער וויסן זיין, אַז ווען ער, אַלטער, וואָלט געווען באַגלייך מיט אַלע, און ניט אַזוי פֿאַראורטיילט און באַנומען, אַזוי וואָלט ער פֿון אים ניט אָפּגעטראָטן, ווי אַ קינד פֿון אַ מוטער, וואָס היט אירע טריט און האַלט זיך תּמיד אין איר נאָענטקייט....איצט אָבער, רוען ער איז פֿון אַלע וועלטלעכע הנאות כאַרויכט, איז מילא אַלע, ווי אַלע, אָבער דאָס ערגסטע, אויף וואָס, אים דאַכט זיך, ער האָט זיך מער צו קלאָגן, איז דאָס, וואָס האָבנדיק דעם ברודער, האָט ער נאָר זיין אַזוי צו זאָגן, שם־התואר, זיין טיטל־בלאַט, אָבער ניט אים אַליין, ניט זיין תוך, ניט זיין עצם.
אַז לוזי קומט צו אים אַמאָל אַריין, בלייבט ער פֿאַרשעמט, ווי אַ קינד, ווען ס׳טרעפֿט דעם אַ צו־גרויס גליק און ווען דאָס הערצל איז דעם צו קליין, ס׳זאָל אָט־אָט און שיר־שיר ניט אויפֿפּלאַצן פֿון גדולה.
ס׳דערגייט אַזוי ווייט זיין אויאָרעגונג, אַז ניט נאָר ער ווינטשט זיך דעמאָלט, ווי ס׳וואָלט זיך באַדאַרפֿט דאַכטן, אַז לוזי זאָל ביי אים לענגער בלייבן און מיט אים מער פֿאַרברענגען, נאָר פֿאַרקערט, זיין וואונטש: יענער זאָל וואָס גיכער אַוועקגיין, כּדי ער זאָל בלייבן אַליין און נעמען באַרעכענען דאָס עשירות, וואָס ער וואָלט פֿאַרמאָגט, אין פֿאַל, ווען ער וואָלט אים יאָ געהאַט, און וואָס ער ווערט אָן, ווען אין הימל איז מען קעגן זיין ווילן.
אַז לוזי גייט אַוועק, גייט אַלטער צו, אַ פֿול־באַלאָדענער פֿון גליק ,פֿון יענעמס באַזוך, צום פֿענצטער, דורך וועלכן ער קוקט אַרויס אין סאָד, וואָס איז הויל־ווייס, הויל־שניי, הויל־ווינטערדיק... און אַלע מאָל דאַכט זיך אים צו זען יענעמס דערמאָנונג אין געשטאַלט פֿון עפּעס אַ שייטער, ,ערגעץ־ וואו צווישן בוימער באַהאַלטן און אין אַן עקסטז סאָד־ראַנד פֿאַררוקט, — אַזאַ, וואָס רויכערט ניט, מאַכט די ערד ניט שוואַרץ, אויך דאָס פֿייער איז ניט רויט, נאָר פֿלעמלט ווייס־ווייס, ווי פּעכלדיק זייד אויפֿן ווינט... און אָנט־ קעגן אים, אין הימל אויבן, עפֿנט זיך אַלע מאָל אַ קליין פֿענצטערל, דורך וואַנען מע קוקט אויף אים אַראָפּ און מע נעמט אויף און מע באַוויליקט זיין שטיל־ווייס־פּעכלדיקן כלענד מיט ברכה.
אַז אַלטער קוקט לאַנג און לענגער אויפֿן שייטער, דאַכט אים, אַז אויד ער הויבט זיך אויף אין הייסן פֿלאַם, ווי אַ פּאַפּיר אין אַ שריפֿה...
ער פֿליט לייכט, לופֿטיק, געדרייט און געבראָכן, ווי אַ שוועלבעלע... און אָט אַזוי פֿליענדיק, לייענט ער, וואָס אויף אים איז געשריבן, און נעמלעך, אַז ער, אַלטער, דער געמינערטער ברודער פֿון דעם, אין וועמעס זכות ער הויבט זיך איצט אויף אַלץ העכער און העכער שטייגנדיק, טראָגט זיך מיט אַ כקשה צו וועמען מע דאַרף, אין הימל אויבן, אַז דעמאָלט ווען מע וועט זיין ברודערס פֿייערל אויפֿנעמען, זאָל מען דורכלאָזן אויך אים, אַלטערן, אַלס גנעדיקן צוגאב...
און דאָ רייסן מיר זיך ווידער איבער, ווייל מיר זעען, ווי אַלטער פֿאַרקריכט ווידער אין אַזוינע ווילדענישן, וואו מיר זיינען אים ניט מחויב נאָכצופֿאָלגן.
VII
פֿינצטער
ס׳דאַרף דאָ ווידער איבערגעחזרט ווערן, וואָס ס׳איז שוין נישט איין מאָל פֿריער געווען געזאָגט: ס׳איז געווען אַ יאָר פֿון אַן אומגערעטעניש. דער פּויער פֿון די אירומליגנדיקע ישובים האָט ניט געהאַט וואָס צו פֿאַרקויפֿן, און במילא נישט — פֿאַר וואָס צו קויפֿן. ס׳האָבן געליטן צוערשט די קליינע שטעטלעך, וועלכע ליפֿערן דעם דאָרף זיין געברויך, פֿון נישט האָבן וועמען אָפּצוזעצן די סחורה, וואָס זיי פֿלעגן באַציען פֿונעם גרעסערן צענטער. און דעמאָלט האָט שוין גענומען ליידן אויך דער צענטער אַליין — אַזאַ שטאָט, ווי N, וועלכע האָט באַדינט דעם קליינשטעטלדיקן אַרום.
יענעם ווינטער האָבן אַפֿילו די מער פֿאַרמעגלעכע סוחרים, אומדרייענ־
דיק זיך ביי די קלייטן, צו וועלכע ס׳האָבן זיך קיין קונים ניט געוויזן, שטילערהייט אונטערגעזיפֿצט... אַוודאי האָבן שוין אָפֿן געקרעכצט די קלעגערע, געמיינערע, זעענדיק, אַז די פּאָליצעס ווערן זיי ליידיק נישט פֿון פּדיון, ווי אין אַ צייט פֿון שפֿע, ווען זיי ווערן באַלד צוריק ווידער פֿאַרפֿולט; נאָר דערפֿון ליידיק, ווייל יעדער ביסל לייזונג פֿלעגט אַוועק אויף דער אייגענער שטוב־הוצאה, און אויף אַריינצובאַקומען נייע סחורה איז קיין האָפֿענונג ניט געווען, ווייל די געמיינערע האָבן אויפֿגעהערט זיין בטוחים ביי פֿאַרמעגלעבע.
אַזוי — קרעמער. אָפּגערעדט שוין פֿון די, וואָס „דרייען” זיך אַרום די קראָמען, ווי טרעגער, ליינער, מעקלער א״אנד. און גאָר אַ פֿשיטא שוין באַלמעלאָכעס, וועלכע לעבן פֿון באַקומענער אַרבעט ביי די אויבערשטע שיכטן, ווען די געשעפֿטן גייען גוט, און ווען מ׳קאָן זיך פֿאַרגינען, אויסער עסן, טראַכטן אויך פֿון שיכונג, קליידונג און אַנדערע באַדאַרפֿן.
דאָס קבצנות איז געוואַקסן אין גרויסע מאָסן. ווער ס׳האָט געהאַט אָפּגעשפּאָרט אַ גראָשן אויף דער ניט־גוטער צייט, האָט איצט געמוזט אַרויס מיט אים, אים אויסגעבן; אָבער ווער פֿון בעלי־מלאכות אַן: ענלעכע צו זיי האָט אַפֿילו אין דער גוטער צייט געהאַט מעגלעכקייטן עפּעס וואָס אָפּצד שפּאָרן?
אין באַלמעלאָכישע הייזער האָט דערום גענומען אויספֿעלן בעטגעוואַנט פֿון אונטער אייגענע און קינדערשע געלעגערס! אויך יום־טובדיקע כגדים, ↰ 309 וועלכע זיינען געבליבן אויסגעפֿאָרהיט פֿון נאָך דער חתונה, און וועלכע מ׳האָט זעלטן געהאָפֿט זיי צו פֿאַרבייטן אויף נייע. ס׳האָבן אָנגעהויבן אויספֿעלן מע־ שענע און קופּערנע כּלים, ווי סאַמאָוואַרן, פּאַנען, פֿענדלעך, קוואַרטן, און אויך בענטש־לייכטער, וועלכע האָבן אַריבערגעוואַנדערט, פֿאַרשטעלט אויסבאַהאַלטן און מיט בושת־פּנים, צו די באַרייסערישע וואָכערניקעס פֿאַר קליינ” ווערטיקע מטבעות, פֿון וועלכע מ׳האָט זיך ניט געקאָנט כויען.
דער גרעסטער טייל פֿון אָט דעם פֿאַראָרעמטן עולם האָט שוין געמוזט אָנקומען צו צדקה־חברות, כיי' וועלכע די קאַסעס זיינען אַלע מאָל, אַ דאַנק די געוויסע בעלי־טובהשע הענט, וואָס פּאַרען זיך אַרום זיי, געווען אויסגע-טריקנט: ובפֿרט איצט, ווען אַזוי פֿיל נויטבאַדערפֿטיקע האָבן זיך צו זיי געשטרעקט צו באַקומען כאָטש אַ שפּאָר פֿיסל גראָשנס־מזומנימ.
אָפֿט האָט מען שוין דעמאָלט, שבת, פֿאַר קריאת־התּורה, אין פֿאַרשיידענע שולן, קלויזן געהערט די אַליאַרמירנדיקע קול־קוראָס, וואָס פֿאַרשיידענע צדקה־חברות האָבן צעשיקט מיט שמשים, זיי פֿירלייענען פֿאַרן עולם מיטן געוויסן וויינערישן נוסח: אַזוי און אַזוי... יידן כני־רחמנים, העלפֿט פֿאַרגרינגערן די נויט פֿון אייערע נויטליידנדיקע ברידער, וואָס זייערע קינדער גייען אויס פֿון הונגער, קעלט און שלאַפֿקייט... ובזכות זה — האָבן זיך די קול־קוראָס פֿאַרענדיקט — וועט קומען דער גואל־צדק, אַמן טלה... מ׳האָט געהערט און מ׳איז קאַלט געבליבן.
און דער ווינטער האָט געטאָן זיינס. מחמת צו קויפֿן האָלץ איז ניט געווען פֿאַר וואָס, האָבן בעל־מלאכישע און אַנדערע געמיינע הייזער געפֿרוירן, אַחוץ וואָס ניט דערעסן, און דאָס האָט געבראַכט דערצו, אַז אונטערגענג און שלפֿקייט האָבן זיך געמערט, און ווער ס׳האָט זיך אַוועקגעלייגט, האָט שוין ווייניק שאנסן געהאַט אויף צוריק.אויף די פֿיס זיך שטעלן און זיך פֿאַרריכטן.
דאָקטוירים האָבן געהאַט דאָס אמת־גוטע שטיקל צייט: זיי האָבן באַוויזן אַריינצוכאַפּן היפּש פֿאַרדינסט אי פֿון די וויזיטן ביי די אָרעמע חולאים, צוליב וועלכע מ׳האָט אַלץ געטאָן, אַבי צו ראַטעווען דעם נפֿש, מיינענדיק, אַז דער עיקר איז דער דאָקטער, וואָס אַליין מיט זיין קומען ווערט שוין אַ שטיק קרענק אַוועקגענומען און פֿאַרשוואונדן. ביי באַוואוסטע שטאָט־דאָקטוירים האָבן די אויגן און די באַקן געגלאַנצט פֿון פֿעטס, אַ דאַנק די גאָר הויכע פֿאַרדינסטן, וואָס זיינען צו זיי אַריינגעפֿאַלן אי אַליין, ווי געזאָגט, פֿון די וויזיטן, אי פֿון נאָך עפּעס:י פֿון די פּראָצענטן, וואָס זיי פֿלעגן באַקומען ביי די אָפּטייקערס, ביי וועלכע די רעצעפּטן, מיט זייערע נעמען געחתמעט, זיינען באַשטעלט געוואָרן. אויך אָפּטייקערס האָבן זיך ניט גענאַרט, און שטייענדיק אונטער די אָפּטייק־טישן, און רייכנדיק און שטויסנדיק די רפֿואות אין די ווייס־פּאָרצעלייענע שטייסעלעך, שטיל, ווי מ׳דאַרף, איז אויך זיי אַ רואיק שטיק געזונט צוגעקומען.
דאָקטוירים און אָפּטייקערס האָבן ניט געהאָלפֿן, ווייל אַחוץ רפֿואות, האָט זיך געפֿאָדערט נאָך עפּעס, אין וואָס די אָרעמע האָבן געפֿילט גרויס מאַנגל. ווי הייצונג, דערנערונג, רעכט־גוטע באַדינונג א״אנד, וואָס האָט אין יענע הייזער אויסגעפֿעלט. אַזוי, אַז ווער ס׳האָט זיך קראַנק אַוועקגעלייגט אין דער היים, איז פֿון היימישן נעט, וואָס מיט די הויל, דאַרע ברעטלעך, שווער אויפֿגעשטאַנען, און ווער ס׳האָט אויך דאָס ניט געהאַט און וואָס האָט געמוזט אָנקומען אין ביקור־חולים, האָט זיך אַוודאי, אַוועקגייענדיק, מיט דער אייגענער שוועל און מזוזה געמעגט אָפּגעזעגענען... ווייל דאָס מערסט איז פֿון דער קוראַציע פֿון ביקור־חולים שוין אַוועק מיט האַק־פּאַק קבצנישן ביסל ביינער אויפֿן בית־עולם, וואו מ׳האָט געלייגט אַ קבצן לעבן אַ קבצן, אַן אָרעמאַן לעבן אַן אָרעמאַן, און וואו די קברים זייערע זיינען דערנאָך אַלע מאָל באַצייכנט געוואָרן מיט מאָגערע צוימען פֿון שמאָלע ברעטלעך, וועלכע האָבן מער ווי אַ קליין שטיקל צייט ניט אויסגעהאַלטן און האָבן מיטן אָרעמאַנס זכר אויף אַ זייט צו דער ערד זיך אָנגעבויגן...
ס׳האָבן ניט געהאָלפֿן די שבתדיקע קול־קוראָס, מיט וועלכע מ׳האָט זיך געווענדט צו די מער פֿאַרמעגלעכע, מיטן מיין, זייער רחמנות צו דערוועקן און זיי העלפֿן די בייטלען אויפֿצעשנורעווען... יענע האָבן, אויסהערנדיק, די קעפּ אויסגעדרייט, ווי ניט זיי מיינט מען — און אַז מ׳איז צו זיי צוגעשטאַנען, וועלנדיק ווירקן אויף זיי מיט רייד, האָבן זיי זיך מיט הענט און פֿיס אָפּגעשלאָגן, שרייענדיק אויף קולות און מיט צוריק־טענות; וואָס וויל מען פֿון זיי, פֿון די איינציקע און געציילטע, וואָס גיכן אַזוי אויך איבער די כּוחות און לאָזן זיך אַלע מאָל מער קאָסטן, ווי זיי זיינען כיכולת? וואָס האָט מען זיך אָנגעזעצט אויף זיי? צי קאָנען דען זיי אַ גאַנצע שטאָט מיט קבצנים אויסהאַלטן, בפֿרט, ווען די צייט איז אַזוי שלעכט?
אַזוי, אַז ביי די הין־און־הער־געשרייען איז מען געבליבן. מ׳איז געבליבן ביי די ניט־אויפֿגעשנורעוועטע נגידישע מיטלען, און די איינציקע פֿעולה, וואָס אָט די געשרייען און אַליאַרמען האָבן יאָ געהאַט, איז געווען דאָס, וואָס אויף מאָרגן, נאָך די שבתים און נאָך די נישט־גערן־אויסגעהערטע קול־קוראָס, האָבן זיך גבאים און גבאיטעם, צו צוויי, צו דריי, איבער די הייזער מיט רויטע פֿאַטשיילעס געלאָזט, כּדי צו זאַמלען און קלייבן, וואָס ס׳לאָזט זיך; און קומענדיק אין אַ נגידיש הויז, און באַקומענדיק עטוואָס מער ווי ביי אַן אַנדערן, האָבן די פּנימער פֿון אָט די גבאים און גכאיטעס געשוויצט פֿון התפּעלות און פֿון גרויס דערפֿאָלג, וואָס האָט זיי געטראָפֿן — „גאָט זאָל זיי ממלא זיין” — האָבן זאַמלער און זאַמלערקעס געווינטשעוועט די נגידים פֿאַר זייער גוט האַרץ און ברייט־האַנטיקער גאָב.
אַזוי, ווידער, אַז די פֿעולה איז געווען אַ גראָשנדיקען פֿון אַזוינע מינים „גאָבך אַייז, נאַטירלעך, דער ים נויט אַ טראָפּן ניט אויסגעשעפּט געוואָרן, ↰ 311 און די אָרעמקייט האָט זיך געשטאַרקט, אָרעמקייט האָט געבראַכט שלאַפֿקייט, און שלאָפֿקייט ביי אַן אָרעמאַן, אין אַזאַ צייט און אין אַזוינע באַדינגונגען, האָט באַטייט; שוין אויף דריי פֿערטל די טיר אויף יענער וועלט געעפֿנט...
ס׳האָבן, ווי אין אַלע אַזוינע צייטן, זיך באַוויזן פֿיל פֿאַלש־היילער, פֿרי גייט אָרעמאַן דאָס לעצטע ביסל מינץ אַרויסציען, ווי ראָבן אויף אַ נבלה. ס׳האָט זיך באַוויזן, פֿאַר אַלעמען, אַ געוויסער סאָרט פֿאַרוויאַנעטע „אייניקלעך, פֿון אַ פֿאַרדאַרטן גוט־יידישן שטאַם, וועלכע האָבן זיך מיט גאָרניט קונה־שם געווען און האָבן קיין מאָל צו דער הויכער פֿאמפֿע נישט דערגרייכט, זייענדיק פֿאַררוקט, ניט אָנצוזען, דאָ אין שטאָט, וואו זיי האָבן געוואוינט.
זיי, אָט די „אייניקלען,. האָבן אַלע מאָל געלעבט בלויז אין זכות פֿון אַן אַלט־אָפּגעקראָכן סויכלען־שטריימל און צעפֿליקטער זשופֿיצע, פֿון אַ באַוואוסטן זיידן ירושה באַקומען, און אין זכות אויך פֿון אייניקע אָפּגעשטאַנענע באַל־מעלאָכעס, באַשיידענע אָנהענגער, וועלכע האָבן פֿון היימישקייט וועגן געהאַט צו זיי איינגאַנג, כּדי צו הערן אַ יידיש וואָרט פֿון זייער מויל, און דערפֿאַר האָט מען זיי אַלע מאָל אויף שבת, יום־טוב, און אויך אויף דער וואָך, מהנה געווען מיט וואָס מ׳איז געווען ביכולת — אַמאָל עסן, טרינקען זיי אַריינגעשיקט, און אַמאָל אויך ווען אַ מטבע אַריינגערוקט.
אָט ביי די „אייניקלעך, איז איצט דאָס עסק אַוועק גוט, און פֿיל בעסער ווי אַלע מאָל, דערפֿאַר, ווייל זיי זיינען אין מיטן געריכטן פֿאָלק געזעסן, היימיש, נאָענט, און מיט דער האַנט צו דערלאעען, מ׳זאָל צו זיי קאָנען אַריינקומען, ווען מ׳דאַרף, און דעם קליינעם גראָשן זיי אַריינטראָגנדיק, זאָל, מען דאָס ערשטע טרייסט־וואָרט פֿון זיי אַרויסדערהערן, אַז: נישקשה, דער אייבערשטער וועט העלפֿן, ובזכות פֿון זייערע זיידעס, זכותם יגן עלינו, וועלן די, וואָס מ׳בעט פֿאַר זיי, גאָר אין גיכן געהאָלפֿן ווערן...
זיי, אָט די „אייניקלען,. וואָס דער צוטריט צו זיי איז געווען אַ לייכטער, אָן גבאים, אָן קוויטלעך און אַן יענעם געצוואונגענעם מח פֿון דאַרפֿן שטיץ און וואַרטן אונטער די טירן, ווי ביי די גרויס־באַוואוסטע גוטע יידן, האָבן נאָך דערצו געהאַט פּשוטע ווייבער, וועלכע האָבן די מענער געהאָלפֿן אין די פּרנסות דערמיט, וואָס זיי האָבן געפֿירט גוט־שכנישע באַקאַנטשאַפֿט מיט די ווייבער־בעטערינס, און אויסהערנדיק פֿון יענע ווייבער די קלאַגערייען אַ פֿריער אַליין, פֿלעגן זיי זיי דערנאָך אַריינפֿירן צו זייערע מאַנען, און זיי העלפֿן דאָס ריכטיקע וואָרט געפֿינען אויף אויסצולייגן זייערע נויט־געבעטן.
אויסער אָט די ווינקל־גוטע־יידן, האָבן צו יענער צייט אויפֿגעשפּראָצט, ווי שוואמען, אויך פֿאַרשיידענע שפּרעכערינס, יידישע, ניט־יידישע, פֿון אַלדי רוחות אַהער פֿאַרטראָגן און אַראָפּגעבראַכט, ווי גרייז־גרויע, הונדערט־יעריקע עוכר־כטלדיקע אוקראַאינישע „סטאָרצעס” אָן ציין און מיט שטענדיק־שעפּ־ טשענדיקע מיילער; ווי אויך שטיל־שווייגנדיקע טאַטערן, וועלכע האָבן געהיילט ↰ 312 מיט אויסקייקלען מיט אַן איי, מיט רויכערן, מיט קרייטעכצער, מיט קוקן אויף צעלאָזענעם וואַקס, מיט אָפּכלאָזן און געבן טרינקען וואַסער פֿון אַ גלאָז, אין וועלכער ס׳האָבן זיך עטלעכע טעג נאָכאַנאנד געווייקט עפּעס מינים קמיעות אויף טאַטעריש געשריבן.
ס׳איז אויך געוואָרן אַ גרויסער נאָכפֿרעג אויף קאָרטן־לייגעריגס, וועלכע האָבן אויסגעשלאָגן נישקאשע פֿון פּרנסה פֿון אַן אַלט טעשל קאָרטן, מיט אַ פּאָר ליכט אין לייכטער, וואָס זיינען שטענדיק געשטאַנען אויף אַ טיש אין אַן ענג צימערל מיט פֿאַרמאַכטע לאָךנס — גרייט, אַז ווי נאָר אַ קונד וועט זיך באַווייזן, זאָלן די ליכט גלייך אָנגעצינדן ווערן און מ׳זאָל דערזען אויפֿן טישל עפּעס, דאַכט זיך, אַ קרבן־מנחה, ווי אויך אַ קליין אָפּגעריבן מפֿדל, מיטן נאָמען „חכמת־היד”, וואו אויפֿן שער־בלעטל איז אויסגעמאָלט אַ האַנט, מיט אַלע קאָרבן און קנייטשן, וואָס אויף אַ האַנט געפֿינט זיך, און וואָס יעדער קאָרב און שטריכעלע האָט צו באַטייטן אַן אַנדער טרעפֿעניש, ווי „לאַנג לעבן”, „גוט אָדער שלעכט מזל” „אַ ווייטע רייזע” „שלאַפֿקייט” „טויט, אאַז״וו. — אַלץ, וואָס יעדן איינעם פֿון די, וואָס לאָזן זיך טרעפֿן, איז באַשערט.
טאָמער איז אייך ווייניק, האָבן זיך אַ לאָז געטאָן און באַוויזן אויך אַנדערע לייכטע פּרנסה־זוכער, ווי בעל־מופֿתים, מזוזה־איבערזעער, פֿאַרזשמורזשעטע מקובלים, וואָס טראָגן פּעלצן און וואָלענע זאַקן אַפֿילו אום זומער, און שלעפּן זייערע רפֿואות און באַשוואוירענע סגולות פֿון די קויטיקע בוזימער אַרויס... און אַחוץ אָט די אַלע האָבן ערשט גענומען אָנפֿאָרן פֿון דער פֿרעמד שוין טאַקע די אמתע גוטע יידן — יענע, וואָס מ׳האָט פֿיל זיך אָנגעהערט פֿון זיי; יענע, וואָס אי מיט יחוס־אבות, אי מיט יחוס־עצמו... יענע, וואָס אַלע מאָל פֿאַרן זייערע פֿיל אָנהענגער אַהין, וואו זיי וואוינען, און מ׳פֿירט זיי אָפּ אַהיים, וואָס ס׳קומט זיי... איצט אָבער, ווען דאָס גרויסע פֿאָלק האָט זיך גרויס געבויטיקט, האָבן זיי זיך צום פֿאָלק געלאָזט, מיט דער רעכענונג, אַז אויב די מטבע, וואָס מ׳באַקומט פֿון אַ יעדערן פֿונעם געמיינעם עולם, איז אַ קליינע, איז אָבער דער עולם אַליין אַ גרויסער, און פֿרוטה לפֿרוטה מצטרפֿת — פֿון קליין־געלט ווערט אַ סומע אַ גרויסע.
טאָמער איז אייך נאָך ווייניק, האָבן זיך גענומען ווייזן פֿון דער ווייטער, פֿאַרבלאָזענער פֿרעמד אָנגעפֿאָרענע משולחים, משונהדיקע לייט פֿון משונהדיקע לענדער, ווי פֿון ירושלים און צפֿת; פֿון טערקיי און תימן; פֿון פֿערסיע און פֿון אַלע אַנדערע אויסרייסענישן, ווי אַפֿילו פֿון אַלזשיר און מאָראָקע... אייניקע מיט ווייס־פֿאַרקנישעוועטע שאַלן אויף די קעפּ, אָנשטאָט הימלען, און אַנדערע מיט הויכע שמויסענע יאָלעמס; און אַלע מיט לאַנגע קאַפּאָטעס ביז דער ערד און מיט געקרייזלטע פּיאות, לאַנגע, ביז די גאַרטלען, און אָנדערע אויך מיט געגאָלטע קעפּ און וואָנצעס; און אַלע, ווידער מיט אַ קאָלי ↰ 313 קערישן לשון־קודש אין מויל, אַ מין תרגום, וואָס האָט זיי געמאַכט אי אָפּגעפֿרעמדט, אי זיי האָבן אַרויסגערופֿן צו זיך אַביסל מורא און דרך־ארץ.
זיי זיינען געקומען ניט אַליין, נאָר מערסט מיט ווייבער, וואָס מ׳ווייסט ניט, צי האָבן יענע זיי טאַקע ווייבער אָנגעקערט, צי בלויז שותּפֿות אין שנאָרעריי? און אָט די ווייבער, אין טערקישע שאַלן און אין פֿיל קליידלעך און קאָפֿטלעך אָנגעפֿרענדעט, פֿליישיקע און ברוין־אויסגעפּאַשעטע, מיט גוידערס און פֿולע כוזעמס, האָבן אַלע מאָל געהאַלטן אין איין וואַשן די הענט און מיטהעלפֿן זייערע שותּפֿים און מיטשנאָרער צו דערציילן וואונדער־מעשות פֿון די ערטער פֿון וועלכע זיי קומען מיט אַן אמת־ אָדער ניט.
אָט ,די ווייבער האָבן דווקא גערעדט אויפֿן היימישן יידישן לשון, געמישט מיט תחינה־ווערטער. אוב דערציילט האָבן זיי אַלע מאָל איינע, אין איין נוסח געבויטע מעשה, און מערסט פֿון ירושלים דער שטאָט. ווי אָט למשל ־ די לעצטע צייט האָט מען דאָרט אָנטרעקט אַ הייל, און אַז מ׳איז אַהין אַריין, איז מען לאַנג געגאַנגען און געגאַנגען, ביז מ׳האָט דערזען, ווי פֿון דער ווייט לויכט זיך עפּעס. און אַז מ׳איז צוגעקומען צום אָרט, ווי ס׳לויכט זיך, האָט מען געטראָפֿן זיצן אַ ווייס־גרייזן זקן ביי אַ טיש און אַ ספֿר. מ׳האָט גלייך געזען, ווער דאָס איז.. „אליהו הנביא”. אַ סימן — ביי זיין זייט איז געלעגן אַ שופֿר, אין וועלכן ער וועט בלאָזן, אַז משיח וועט קומען, כּדי דער גאַנצע וועלט צו וויסן געבן וועגן דער גאולה און די יידן פֿאַרזאַמלען קיין אַרץ־ישראל. אַז מ׳האָט זיך געווענדט צו אים, און אים אַ פֿרעג געטאָן: מתי ייתי מר, ווען הייסט עס, וועט זיין דער קץ? האָט דער זקן אַ קורצן זאָג געטאָן: כד עייל שבתא, ד״ה, ווען ס׳וועט קומען שבת אויף דער וועלט, דער זיבעטער טויזנטער צו דער וועלט־רעכענונג, וואָס מיר רעכענען. און נו, — האָבן די דערציילערינס פֿאָרגעזעצט — און איצט האַלט מען שוין באַלד דערביי אַ איצט איז ערב שבת, דער זעקסטער יאָרטויזנט, און אָן מיר וועלן זוכה זיין
— האָבן ווידער די גאָטספֿאָרכטיקע דערציילערינס גאָטפֿאָרכטיק צוגעגעבן, — וועט מען אונדז מוסיף זיין מחול אַל הקודש, מ׳וועט פֿאַרנעמען דעם שבת 3ארפֿריער און אין זכות פֿון דער צדקה, וואָס מיר גיכן מיט דער פֿולער האַנט און אַ פֿאַרגעניגנדיקן האַרץ, וועלן מיר האָבן דאָס גליק צו דערהערן דאָס קול פֿון שופֿר פֿון יענעם זקן, וואָס וואָרט פֿון טאָג אויף טאָג אויפֿן אויסלייזער; וואָס דאַרף קומען גאָר גיך כמהרה בימינו, אַמן סלה.
אָט אַזוי האָבן דערציילט יענע ווייבער אין די הייזער, וואו זיי זיינען איינגעשטאַנען, און מויל צו מויל האָט דאָס איבער דער גאַנצער שטאָט צעטראָגן, און דערנאָך, איז זיי, אָט די ווייבער אין די טערקישע שאַלן און די מאַנען אינעם פֿארשיידן־מאָדנעם פּוץ, שוין אַוודאי גרינג געווען צו גיין איבער די הייזער, וואָס וואו מ׳האָט זיי ניט באַגעגענט, האָט מען זיי שוין זייערס אָנט־ ↰ 314 קעגנגעטראָגן, וויסנדיק, ווער זיי זיינען, וועמען זיי שטעלן פֿאַר — אַז דאָס זיינען משולחים און גאָר־גאָר נאָענטע, כּמעט אָנזאָגער פֿון אַליין משיחן.
פֿון אָט די ווייבער און מאַנספּאַרשוינען האָט זיך אַלע מאָל אַראָפּגעפֿילט אַ פֿרעמדלענדישער שווייס, ביי אַלע זיי — עפּעס אַ שאַרף־קאָרער בליק פֿון אַראַבישע שלענגל־אויגן, און אַמאָל אויך אַ געל־בורשטינענער — אַ נשאר פֿון קדמות, אָדער פֿון געל־מידברשע זאַמדן, מיט וועלכע זיי האָבן זיך, ווייזט אויס, אין די ווייטע מרהקים אָנגעזען אַ אַמאָל אויך האָט זיך פֿון זיי געפֿילט אַ געזאַלצנקייט פֿון ימען, דורך וועלכע זיי האָבן דורכגערייזט. און דאָס אַלץ צוזאַמען האָבן זיי געגעבן די בכורה און די אויבער־האַנט איבער די הילענדישע משולחים, וועלכע האָבן זיך אויך אויף דער שטאָט אָנגעיאָגט, מיינענדיק איצט, אין אַ שעת־הכושר, אַ מער גרינגערן גראָשן אַריינקריגן.
אָט די פּאַרשוינען, די פֿעטערס און מומעס פֿון פֿרס ומדי, ווי די פֿריידענקערשע שפּאַס־טרייבער און לצים האָבן זיי גערופֿן, האָבן צוליב עסק און געטלעכער שליחות אויך געטלעכע זאַכן מיטגעבראַכט, ווי וועקסענע ליכט, בוימל אין לאַנג־העלדזערדיקע, מזרח־פֿאַרמיקע, קריגן און קאָנען: ווי אויך קלאָטשע־פֿאָדעם, מיט וועלכע מ׳מעסט קברים, כּדי צו כאַפּרידיקן דעם באַדאַרף פֿון די פֿיל אָבערגלויביקע, ביי וועלכע אָט די סחורה האָט געהאַט אָנגאַנג. אָט די סחורה, פֿון די ווייטע, הייליקע ערטער, אַזש אַהער, אין ווייטן גלות, מיטגעבראַכט, האָט געדינט פֿאר אַ ממשותדיקן באַווייז, אַז די משולחים שטאַמען און קומען טאַקע פֿון הייליקס...
פֿארשטענדלעך, אַז כּדי צו האַלטן די געמיטער פֿון דער נידער־געשלאָגענער מאַסע אין מורא און אין געבראָכנקייט, האָבן געוויסע פֿאראינטערע-סירטע לייט געזען פֿאַרשטאַרקן און צעכלאָזן אויך הי־שטאָטישע שרעק־מעשות און זאַכאכאַנעס, וועלכע האָבן איצט פֿיל געבויגטע אויערן און פֿאָכעדיקע הערצער געפֿונען, זיי צו פֿארנעמען און באַווירקט ווערן פֿון זיי.
ווי אָט: מעשות פֿון לצים, וועלכע האָבן זיך באַוויזן אין האַלבע חורבות אין פֿאַררוקטע געסלעך ערגעץ, און וואָס ווער ס׳גייט דאָרט ביינאַכט פֿאַרביי, הערט ער, ווי זיי קנאַקן מיט די צונגען, זעט ער, ווי די אויגן ברענען ביי זיי, ווי לאַמטערנס, און אַן אַנדערש מאָל ווערט מען אויך געשעדיקט פֿון זיי, ווען זיי נעמען וואַרפֿן פֿון די כוידעמער שערבלעך, גאַנצע טעפּ, ליימ־שטיקער
— אויף אַלעמען, ווער דער דורכגייער זאָל ניט זיין — אַ קינד, אַ גרויסער, אַ רב, אָדער אַ בעדער. מעשות וועגן אַן אָקאָרשט געבוירן קינד, וואָס נעמט ניט די כרוסט אַרומגעוואַשן, זאָגט „מודה אָני” און ברענגט אַרויס ווערטער פֿון נבואה; וועגן אַ קעלבל מיט צוויי קעפֿ< וועגן אַן אַנדער חיה מיט פֿיר פֿיס אויפֿן רוקן; און אין איינוועגס האָט מען שוין גענומען דערציילן וועגן דעם הי־שטאָטישן מקובל יאָקטן מיט זיין פֿלימעניק, וועלכע פּראַווען כישוף צוזאַמען.
דאָס האָט מען געמיינט יענעם קליין־נידעריקן און שוואַרץ־כערדיקן יאָקטן, וואָס טראָגט זיין פּעלץ סיי זומער, סיי ווינטער, האַלט זיך שטענדיק מיט דער לינקער האַנט גייט לינקן אויג, וואָס רינט אים, און וואָס, ווי מ׳ווייסט, איז דאָס אים געקומען דערפֿון, ווייל ער קוקט אַהין, וואוהין מ׳טאָר ניט...
ער, וואָס האַלט זיך אַלע מאָל אויף אין דער אָפֿענער שול, וואו פֿיל הייט־ לאָזע און קיין אייגענעם דאָך־האָבנדיקע; ער, מיט זיין זיבעצן־יעריקן פֿלימעניק, אויך קליין און ניט דערוואַקסן, ווי זיין פֿעטער, אויך אין אַ שטענדיק אימ־דינענדיקן בורנוסל, און וואָס איז דערצו נאָך אַ שטיק קריפּל, מחמת דער קאָפּ איז אים אין אַ זייט, צום אַקסל, אָפּגעדרייט; זיי, אָט דער יאָקטן מיט אָט דעם פֿלימעניק, זיינען שוין נישט איין מאָל רעכט געפּאַטשט געוואָרן . פֿון הי־שטאָטישע קנאים פֿאַר זייער אויפֿפֿירונג און פֿאַר היילן קראַנקע מיט קמיעות, וועלכע זיי שרייבן און פֿאַרקויפֿן פֿאַר צוגענגלעכע פּרייזן, האָבנדיק זיי אַלע מאָל אין די בוזימס פֿאַרשטעקט און אויסבאַהאַלטן; און אַלע מאָל האָבן די שלעגער דערנאָך געשוואוירן מיט כלערליי שבועות, אַז ווי זיי זיינען יידן און ווי מ׳זעט זיי לעבעדיקע, אַזוי איז אמת, אַז בשעת זיי האָבן זיי געשלאָגן, יאָקטעגען מיטן פֿלימעניק, האָבן זיי געפֿילט אַ ווייטיק אין דער האַנט, ווי גלייך זיי וואָלטן געשלאָגן שטיינער און אייזן. אַ סימן — אַז זיי האָבן צו טאָן געהאַט ניט מיט קיין געוויינטלעכע כרואים, נאָר מיט אַזעלכע, וואָס מ׳טאָר זיי אויף קיין יידישער שוועל ניט לאָזן, ווייל זיי קערן זיך אָן גאָר־נאָענטע מחותנים מיט „יענע לייט, מיט וועמען זיי האָבן געשלאָסן שותּפֿות, און דערפֿאַר זעען זיי אויך אויס, ווי „יענע, — קליינוואוקסיקע, דאָר און פֿאַרזשמורזשעט, און דערפֿאַר אויך זעט מען זיי קיין מאָל ניט וואַשן, אויך ניט עסן, גלייך זיי וואָלטן זיין מלאכים, אָדער אָן מאָגנס...
איז אָט וועגן דעם יאָקטענען האָט מען איצט דערציילט, אַז לעצטנס האָט מען באַמערקט, ווי ביינאַכט שלאָפֿט ער ניט, ער מיטן פֿלימעניק, און אַז עמעצער פֿון די, וואָס נעכטיקן מיט אים אין דער אָפֿענער שול צוזאַמען, כאַפּט זיך אַמאָל אויף ביינאַכט, אַזוי זעט ער, ווי ביידע, דער פֿעטער מיטן פֿלימעניק, פּאַרען זיך אונטער איינער אַ שאַפֿע מיט ספֿרים, פֿון וואַנען זיי ציען אַרויס עפּעס אַלטע, פֿאַרשטויכטע שמות, מיט וועלכע זיי האָבן לאַנג צו טאָן, קוקנדיק אין זיי שטאַרק אָנגעשטרענגט און מיט פּחד; אָבער באַלד כאַפּן זיי זיך אויף גרויס־דערפֿרייטע, ווי אַ גרויס גליק וואָלט זיי געטראָפֿן און גלייך? זיי וואָלטן זיך פֿון אַאָט די שמות אַ זייער וויכטיקע זאַך דערוואוסט, פֿון וואָס ’ זיי שטראַלן אויף און בלייבן שטיין באַגליקטע, קוקנדיק איינס אויפֿן צווייטן, לאַנג און אָן ווערטער, ביז זיי פֿאַלן צו איינס צום צווייטן און נעמען זיך קושן, ווי אַ זכר מיט אַ נקכה — באַהיט גאָט פֿון צו זען אַזעלכעס...
אָט די אויבנדערמאָנטע מעשות און ענלעכע צו זיי, האָבן אויסגענוצט אַלע די, וועלכע האָבן זיך געיאָגט אַרויסצובאַקומען דאָס לעצט ביסל אָרעם ↰ 318 פֿאָלקם־פֿאַרמעג, דאָס האָבן אויסגענוצט אַפֿילו פּשוטע גנבֿים, וואָס האָבן ליב צו טאָן זייער מלאכה אין דער פֿינצטער.
אַזוי, למש9, האָט מען דעמאָלט צעלאָזט אַ קלאַנג, אַז אין שטאָט ווייזט זיך אַלע ביינאַכט אַ מויד, וואָס וואַרגט אַלעמען, וועמען זי באַגעגנט — גרויס, קליין, יונג, אַלט, שוואַכע און מיז דעם גרעסטן גיבור אַפֿילו. קינדער האָבן אויפֿגעהערט צו גיין אין חדר ביינאַכט. קרעמער האָבן גענומען שליסן די קראָמען כּמעט נאָך ביי דער טאָג־שיין, מ׳זאָל קאָנען קומען אַהיים באַצייטנס. גאַסן האָבן געפּוסטעוועט, באָבעס האָבן מורא געהאַט צו גיין צו געווינערינס ביינאַכט. שכינות פֿון איין געהיי האָבן זיך ניט איינגעשטעלט אַפֿילו איינס צום אַנדערן אַריינגיין, בפֿרט אין אַ צווייטער שטוב, און אָפּגערעדט שוין — איבער דער גאַס אַריבער.
שטאָט האָט אָנגענומען מיטלען, זיך ווענדנדיק צו די בודאָטשניקעס, צו די כּלומרשט אָרדענונג־היטער אין שטאָט, זיי זאָלן פֿאַר אַ גוט באַצאָלט זען כאַפּן די מויד, זי רעשטעווען און זיי אָפּפֿירן, וואו מ׳דאַרף. יענע האָבן צוגעזאָגט, און אַליין פֿאַרן צוזאָג און אויפֿן חשבון פֿון דעם, וואָס זיי וועלן פֿעוונע, סוף־כּל־סוף, די מויד פּאַקן און זי אין די הענט אַריינבאַקומען, האָבן זיי ניט איין כוסה אַריינגעכאַפּט און אין די גאָרגלען איבערגעקערט. אָבער ווייטער פֿון טרונק און פֿון צוזאָג „אויף פֿעוונע, איז דאָס ניט געגאַנגען.
מ׳האָט אַלע מאָל אין אָוונט, ביינאַכט געקאָנט הערן פֿון אַ ווייטלעכער גאַס האַרץ־רייסנדיקע געשרייען — ווייזט אויס, פֿון אַ טויכן, וואָס האָט די מעשה מיט דער מויד ניט איינגעהערט, אָדער פֿון איינעם, וואָס האָט יאָ געהערט, נאָר די נויט האָט אים געצוואונגען אין גאַס זיך ווייזן — אַזוינע. געשרייען, אַז דאָס בלוט האָט געקילט אין די אָדערן.
שטאָט האָט געהערט, געציטערט און די אָרדענונג־היטער — אויך, און פֿון מורא, און ניט וועלן איינשטעלן זייער אייגן לעבן, האָבן זיי, נישט געקוקט אויפֿן געווער, מיט וועלכן זיי זיינען באַוואָפֿנט, אַליין אין זייערע בודקעס זיך פֿאַררוקט, נישט מאַכנדיק זיך הערן.
שטאָט האָט אויך אייגענע, מפֿשיטים און קצבים, געדונגען, זיי זאָלן זיך איינשטעלן און מיט העק און מעסערס קעגן דער מויד אַרויסטרעטן. יענע האָבן זיך אונטערגענומען, אָבער דער דערפֿאָלג פֿון די קצבים איז געווען דער זעלבער, וואָס פֿון די בודאָטשניקעס. ניין, ערגער: יענע האָבן זיך טאַקע איינגעשטעלט, האָבן זיך טאַקע מיט איר באַגעגנט... און, נו, איז איינער, האָט מען דערציילט, טאַקע פֿון דער מוידס האַנט- אויפֿן אָרט אַ טויטער ליגן געבליבן, און די איבעריקע האָבן זיך קוים מיטן לעבן, מיט די נפֿשות, געראַטעוועט, נישט געקוקט אויף דער געוויסער גבורה פֿון קצבים און מפֿשיטים, וואָס קאָנען אַ נישט־געבונדענעם אָקס פֿאַר די הערנער אויף דר׳ערד אַוועקלייגן.
מיט איינעם וואָרט, שליט, און די מעשר: האָט לאַנג געדויערט, כּמעט אַ גאַנצן ווינטער, און אויסגעלאָזט האָט זי זיך, ווי זי האָט באַדאַרפֿט: אַז ס׳איז גאָר קיין מויד ניט געווען, נאָר אַ פֿאַרשטעלטער גנבֿ, וואָס גנבֿים האָבן אים אַרויסגעלאָזט, ער זאָל האַלטן די שטאָט אין מורא, און כּדי די איבעריקע קאָמפּאַניע זאָל אין יענער צייט טאָן, וואָס גנבֿים דאַרפֿן! אַ קאַמער אויפֿרייסן, אויפֿברעכן אַ פֿענצטער פֿון אַ שטוב, אַריין, און קיינער, ווען מ׳זאָל אַפֿילו הערן, זאָל זיך ניט וואָגן קעגנשטעלן — נישט אַליין און אויך נישט אַנדערע צו הילף רופֿן.
די גנבֿים, ווי מ׳האָט דערנאָך דערציילט, האָבן געהאַט דאָס רעכט־גוטע שטיקל צייט. אָרעמע הייזער זיינען נאָך מער פֿאַראָרעמט געוואָרן, און גנבֿים האָבן יענעם ווינטער די אמתע סעודות געפּראַוועט — מיט גענדז און מיט גריוון, מיט גאַנצע האָבדיריקעס און פֿארשיידענע משקאות, וואָס זיי האָבן גרייטע פֿון די כוידעמער און קעלערס, פֿראַנק און פֿריי, און כּמעט אַן ריזיקע, אַרויסבאַקומען.
אגב, אַ סכרה אויך, אַז אויסער די סעודות, האָט גנבֿים נאָך געקלעקט יענעם ווינטער, צום סוף פֿון יענעם גוטן „סעזאַן”. זיי זאָלן לאָזן שרייבן אַ ספֿר־תּורה, וואָס, ווידער אַ סברה, אַז אַזוי ווי שטאָט האָט ניט געוואוסט אויף וואָס פֿאַר אַ געלט זי איז געשריבן, האָט מען היפּש געטאַנצט און געפֿרייט זיך, ווען מ׳האָט געמאַכט דעם סיום און די תּורה איז מיט פּאַראַד און כּלי־ זמר אין שול געפֿירט און אַריינגעבראַכט געוואָרן.
אַזוי האָבן אויסגענוצט די לאַגע פּשוטע גנבֿים, און אַזוי אויך — סיפֿאַ־
קעם, ווי אַ יונה שענקער מיט זיינע מיטהעלפֿער, וועלכע האָבן אויסגע־ טראַכט אַ בילבול אויף די בראַסלעווער, און אויף דעם, וואָס שטייט ביי זיי בראש, אויף לוזי מאַשבער, אַז כּלומרשט האָבן יענע עפּעס אַ ביינדל פֿון אַ מת (אויף די בראַסלעווער לאָזט זיך דאָס גלויבן אַ זיי האָבן דאָך אַלע מאָל צו טאָן מיט מתים, טאָגן און נעכטיקן ביי זיי), און זיי טוען אָפּ מיט דעם מעשים־תעתועים, וואָס מ׳הערט צווישן יידן ניט: זיי נעמען דאָס אַרונטער אונטערידער פֿאַכווע און פֿרעגן ביי דעם עתודות; זיי לייגן עס אונטער דער דיך און רופֿן אַרויס געשטאָרבענע, און נאָך, און נאָך, וואו אין די גאָר אַמאָליקע געצנדינערישע צייטן פֿון די אָבות וידעונים, ווי אין חומש שטייט געשריבן...
— וויי־וויי — האָט מען דאָס אויסהערנדיק, זיך געכאַפּט פֿאַר די קעפּ פֿון ווייטיק, און יינגערע האָבן געשפּיגן, און עלטערע האָבן זיך מיט פּחד אין די אויגן אָפּגעקערעוועט און מיט די ליפּן עפּעס ניט־גוטס געשעפּטשעט פֿון ניט האָבן קיין ווערטער אין מויל אויף אויסצודריקן די אויפֿגעבראַכטקייט פֿון אָט דער נבלה.
— וויי־וויי -י האָבן געשריגן אַנדערע, שוין מער פֿעאיקערע אויף אַרויסצוטרעטן מיט טאַט קעגן עוולות, ווי מיט הענט, מיט פּעטש, מיט געשרייען, ↰ 318 מיט קללות און חרמות — וויי־וויי, פֿאַר וואָס ס׳גייען קינדער פֿון דער וועלט פֿאַר דער צייט, אויך עלטערע — פֿון שלעק, שלאַפֿקייט און אָנשיקעניש.
יאָ, מ׳האָט זיי דעמאָלט שטאַרק אין מויל געהאַלטן, די בראַסלעווער, און אַ האַר איז אָפּגעגאַנגען, אַז אָט־אָט זאָל מען זיך צו זיי אַ ריס טאָן, זיי באַפֿאַלן, זייערע הייזער חרוב מאַכן, און זיי, מיט זייערע ווייבער און קינדער, פֿאַרשטיינען, אָדער פֿון שטאָט אַרויסטרייבן.
ס׳האָט דערביי טאַקע געהאַלטן. און דער עיקר כעס האָט מען געזאָלט אויסלאָזן צו זייער ראש, צו לוזי מאַשבער, וואָס ווי מ׳האָט זיך דערציילט, איז ער — דער, וואָס האַלט מי זיך דאָס געוויסע מינדל אין אַ שופֿלאָד פֿאַרשלאָסן... און נו, איז דאָך אַוודאי ער — דער, פֿאַר וועמען די קללות פֿון דער תוכחה זיינען ווייניק; דער, וואָס אויב אַ שטאָט דערלויבט אַזאַ איינעם אַפֿילו איין נאַכט מי זיך איבערנעכטיקן, איז זי ניט ווערט דעם נאָמען, און האָט געוויס פֿאַרדינט, וואָס ס׳קומט אויף איר.
יאָ, מ׳האָט שוין געהאַלטן דערמי, אַז אין איינעם אַ טאָג זאָל אַן עדה יידן פֿון אַ שול, צי פֿון אַ מיט־גאַס, זיך צונויפֿנעמען און זיך אַ לאָז טאָן צו דער וואוינונג פֿון אַ לוזי מאַשבער, אַהין אַריין, אים צעמזיקן, און דערנאָך אין אַ מיסט־וועגעלע, אין דער באַגלייטונג פֿון אַ גאַנצער שטאָט גאַסן־יונגען, מיט פֿייפֿעריי און הולעריי, אים אַרויסמשלחן פֿון שטאָט.
יאָ, ס׳איז שוין נישט ווייט אַפּגעגאַנגען דערפֿון. ווייל דער שטאָט איז געווען שטאַרק אָנגעזאָלעט אי פֿון די געשלאָגענע פּרנסות, אי פֿון די אונטערגענג, וואָס האָבן ווילד געבושעוועט און אין פֿיל הייזער פֿיל ליידיקע בעטן און צו דער וואַנט אויסגעדרייטע שפּיגל געלאָזט. מ׳האָט דאָך געמוזט אויסגעפֿינען די סיכות אויף צו פֿאַרענטפֿערן דעם דערבאַרעמדיקן גאָט אין הימל, וואָס ער שיקט אַן אַזוינס אויף אומשולדיקע.
און אָט האָט מען געפֿונען: יאָקטן דעם מקובל, וואָס פּראַוועט כישוף מיט שמות אין דער אָפֿענער שול, און וואָס דערפֿאַר האָט ער אויך איצט, ווי שוין נישט איין מאָל פֿריער, באַקומען אויסגעפּאַטשט, און אויך איצט האָבן די, וועלכע האָבן אים געשלאָגן, פֿאַרזיכערט, אַז די הענט האָבן זיי וויי געטאָן, ווי גלייך זיי וואָלטן געשלאָגן נישט קיין מענטשן, נאָר אַ שטיין... איז דאָס ווייניק, האָט מען ווידער געפֿונען; די בראַסלעווער מיטן מתים־ביינדל, וואָס אַליין פֿאַרן שענדנדיקן אויסגראָבן אַן אבר פֿון אַ מת איז מען חייב מיתה, ובפֿרט נאָך צו וועלן אַרויסבאַקומען דורך דעם פֿון יענער וועלט דאָס, וואָס ס׳דאַרף גלייכן בסוד און פֿאַרהוילן... דאָס איז דאָך אַוודאי אַן אומדערהערטקייט, אויף וועלכער מ׳דאַרף קריעה רייסן און די שולדיקע אין דער זאַך אויפֿן האַרבסטן אופֿן באַשטראָפֿן.
יאָ, איז האָט דאָס טאַקע, אָט־אָט, געזאָלט געשען, אָבער אַזוי ווי מאַנצ-כילן זיינען שטאַרק פֿאַרנומען, זיי זאָלן זיך קאָנען צונויפֿריידן מיט איין דעה ↰ 319 אויף דורכצופֿירן אַזאַ סאָרט אָנ&אל, האָט זיך דערום די זאַך אָפּגעלייגט און צו שטאַנד ניט געקומען דורך די מאַנצבילן. און אויסגעפֿירט האָבן דאָס (אמת, דערווייל נאָך אין אַ קליינער מאָס) בלויז ווייבער, וועלכע זיינען גרינג אויף דער דעה, און זיי, אַז זיי קומען אַריין אין דער פֿאָטיקע, ווערן צעפֿלאַמט און דאַרפֿן צו עמעצן דאָס ביטער האַרץ אויסלאָזן, שטעלן זיי זיך פֿאר גאָרניט ניט אָפּ און טוען דאָס מיט אַזאַ אימפּעט, עלעהאי, אַ הרעבליע, וואָס רייסט אויף בעת אַ געוויסער.
און אָנגעהויבן האָט זיך עס פֿון פֿעסיע, שלום דעם טרעגערס ווייב, וואָס אויך ער איז, ווי מיר האָבן שוין אין אַן אַנדער אָרט. דערציילט, צו די בראַסלעווער צוגעשטאַנען אַלס אָנהענגער און מקורב... אַליין אַ ייד אַ גכה וואָס האָט געקאָנט אויפֿעסן דריי ראָסל־פֿליישן מיט דריי רויזן־כולקעם מיטאַמאָל; אַ ייד, וואָס בעת ער איז -נאָך געווען ער, שלום טרעגער, און איידער ער האָט זיך אָנגעקערט מיט די כראסלעווער, האָט ער זיך געקאָנט אַמאָל פֿאַרוועטן מיט די זיינגלייכן מאַרק־טרעגער, אויפֿצועסן פֿאַר איין מאָל אַלץ, וואָס ביי זכריה שענקער אויפֿן טיש געפֿינט זיך, פֿון גענדזענע פֿופֿיקעס אה לעבערס, פֿון גריוון און פֿאַרשיידנערליי קנישעם, ביז דער טיש וועט בלייבן ליידיק און גלאַט אָפּגערוימט — „אנו, זאָל מען נאָר פּרואוון איינשטעלן און באַצאָלן פֿאר דעם, וואָס ער וועט באַווייזך... מ׳האָט אַזוי געטאָן: מ׳האָט אייעעשטעלט, און שלום האָט וואָרט געהאַלטן און אַריינגעפּאַקט, אָט אַזוי שטייענדיק און מיט די איבעריקע טרעגערס ריידנדיק, אַלץ, וואָס איז אויף זכריהס פֿאַלימיסקעס געלעגן, ביז אַ שפֿענט און ביז דער טיש האָט אויסגע-זען, ווי נאָך ביעור־חמץ...
אָט אַזאַ איז ער געווען, שלום, אַ גכה אַ גוואַלדיקער עסער, וואָס אַז מ׳האָט אים אַמאָל געפֿרעגטאַ וואָס וואָלט ער זיך געוואונטשן אויף יענער וועלט: — האָט ער געענטפֿערט ־ ער׳יוואָלט געוואָלט, אַז דער גרינער באַרג, וואָס פֿון יענער זייט שטאָט, זאָל זיין אַ באַבקע„ און דער טייך, וואָס רינט ביי זיין צופֿוסנס — אַ זראַזע, און ער זאָל קנייפֿן און טונקען, טונקען און קנייפֿן.
ער, שלום, האָט אַלע מאָל דעמאָלט געטאָן, וואָס פֿון אַ טרעגער פֿאָדערט זיך: געאַרבעט, געהאָרעוועט, און משאות געשלעפּט; און אויך — וואָס גאָט האָט געכאָטן: געלעבט מיט זיין ווייב, ווי דער דין איז — כשלום, און אָנגעלעבט מיט איר, קיין עין־הרע, קיין בייז אויג, אַ היפּשע כאַפּטע קינדער, יינגלעך, ווי די בערעלעך, און מיידלעך, ווי די זשליקטעס, ברייטער ווי לענגער, און אַלע מיטן זעלבן אָפּעטיט, וואָס ער, שלום...
פֿעסיע איז געווען גליקלעך און צופֿרידן אי פֿון איר מאַנס גרויסן גוף און זיין גרויסער טרעגערישער פֿלאָכטע, וואָס האָט אים אַראָפּגעהאַנגען פֿון פֿארנט און פֿון אונטן און וואָס אינדערמיט האָט ער זי געהאַט מיט אַ שטריק ↰ 320 איבערגעבונדן; און אי פֿון זיינע גוטע פֿאַרדינסטן, וואָס ער האָט אַלע מאָל, אָרנטלעך, ערלעך, ביז אַ גראָשן אַהיימגעבראַכט און פֿעס יען אין דער האַנט אָפּגעגעבן. זי, פֿון איר זייט, האָט געטאָן, וואָס פֿון איר, פֿון אַ טרעגערס אַ ווייב, פֿאָדערט זיך; פֿון איר מאַנס געזונט איז אויך איר צוגעקומען, וואַקסנדיק אין די אַקסל, אין די פּאָלעס און קליבעס, און זי האָט גענוג קראַפֿט געהאַט אויף אַלע מאָל צו „טראָגך און צו „האָבך, דערנאָך אַרומצוגיין אַרום די קינדער און זיי באַזאָרגן מיט עסן, וואַשן, צוואָגן און מיט אַ מלבושל, ווי מ׳דאַרף און ווי געהעריק...
דאָס אַלץ — פֿריער. אָבער די לעצטע צייט, זינט שלום האָט זיך אַרויסגעשלאָגן פֿון טרעגערישן כאַרוף און זיך אַריינגעלאָזט אין פֿרומקייט, פֿון דעמאָלט אָן איז דער שלום־בית צעשטערט געוואָרן. פֿעסיע האָט צוערשט זיינע גענג ניט פֿאַרשטאַנען, און זיי באַנומען ווי אַ קרענק, אָבער אַ פֿאַרביי־ גייענדיקע, ווי ס׳מאַכט זיך... אָבער וואָס ווייטער, אַז זי האָט געזען, אַז ער פֿאַרקריבט אַלץ מער אין פֿרומקייט, און אַז אַ דאַנק דעם ווערט אים וואָס אַמאָל די פּרנסה ווייניקער, און איר, פֿעסיען, היינט אָן וואָס ווייטער אַלץ מער אויף דער שטוב־הוצאה אויספֿעלן... דעמאָלט האָט פֿעסיע אָנגעהויבן אונטערבורטשען, און שטילערהייט, ווען זי איז געבליבן מיטן מאַן אַליין, האָט זי אים געפּרואווט איבערריידן, אים פֿירהאַלטן, מוסרן, אַז ער פֿאַרגייט קרום, אַז טרעגערס לאַכן שוין פֿון אים, און אַז איר און אירע קינדער הייבן אָן זיינע משוגענע חפֿציות שאָטן אין ניין. ווי אָט, למשל, זי האָט שוין היינט ניט געהאַט מיט וואָס אין מאַרק צו גיין, קינדער זיינען געבליבן הונגעריק־ לעך... די יינגלעך הויבט מען אַן אָפּשיקן פֿון די חדרים, מחמת מ׳האָט שוין לאַנג קיין שכר־לימוד ניט געצאָלט אאַז״וו, אאַז״וו.
שלום האָט דאָס אַלץ אויסגעהערט און געשוויגן. ער איז דאָך געווען פֿראָסט, ניט איבערגעשפּיצט, און די נייע הורה, וואָס ער האָט אָנגענומען, האָט אים נאָר געקלעקט, ער זאָל אַליין זיך פֿילן באַרעכטיקט, זיך אָפּצוזאָגן פֿון אייגענעם גוף, פֿון עסן, טרינקען, און אַפֿילו אַ ביסל פֿון ווייב און קינדער אַוועקקוקן; אָבער אַזוי פֿיל האָט זי אים נישט גענוגט, ער זאָל נאָך געפֿינען לשון אויף אַנדערע צו איבערצייגן אין זיין גערעכט און אַפֿילו ניט — ער זאָל זיין אייגן ווייב איבערריידן און זי אויף זיין זייט אַריבערציען. ער האָט דערום געשוויגן. אויך זיין ווייב פֿעסיע האָט צוערשט, נאָך די ערשטע מאָלן אים פֿירהאַלטן, אים אָפּגעלאָזט, זען, ווי ער וועט זיך ווייטער פֿירן, גלויבנ-דיק, אַז ער וועט זיך, סוף־כּל־סוף, באַדענקען, און ווען ער וועט זען, אַז די שטוב זינקט, וועט ער חרטה קריגן און אַליין צום שכל קומען.
אַז ס׳איז אָבער ניט אַזוי געשען, אַז זי האָט געזען, אַז ער פֿאַרקריכט נאָך מער, און אַז אַחוץ וואָס די פֿאַרדינסטן ווערן געמינערט, די הכנסה איינגעשרומפּן, ביז ס׳קלעקט גיט אויפֿן מינדסטן, האָט ער זיך גאָר גענומען ↰ 321 אויך פֿון איר אַליין, ווי פֿון אַ ווייב, אָפּשיידן, זיך דערווייטערן און זיך ניט אויפֿפֿירן, ווי דער וועלט־שטייגער... זי האָט, נאַטירלעך, די ערשטע צייט אויך דאָס ניט פֿאַרשטאַנען, ווידער מיינענדיק, אַז ס׳איז אַ קרענק. אָבער אַז זי האָט שפּעטער דערזען, אַז ס׳איז אַ טעות, און אַז דאָס פֿרומע אָנשיקעניש פֿאָדערט דאָס פֿון אים — האָט זי איין מאָל, אין אַ פֿרייטיק״צו־נאַכטס, אים אַזוי אַ זאָג געטאָן:
— הער, שלום, גיסט אַ מלאך, צי אַ גלח, וואָס דו דאַרפֿסט ניט ן...
. — ניין, ניט ער דאַרף ניט — האָט ער געענטפֿערט — נאָר ער טאָר ניט דאַרפֿן.
— וואָס הייסט עס! וואָס איז דאָס פֿאַר אַ דיבורים: וואָס פֿאַר אַ שטיק, שלום? — האָט זי ניט אויסגעהאַלטן און אַ זאָג געטאָן, און באַלד צוגעגעבן:
— געדענק, שלום, כ׳וועל דאָס ניט פֿאַרשווייגן, כ׳וועל ניט דערלאָזן, \ מ׳זאָל דיך מאַכן אויס מענטש, אויס טרעגער, אויס מאַן פֿון אַ ווייב און אויס טאַטע פֿון דיינע קינדער... כ׳וועל ניט לאָזןו כ׳וועל לויפֿן, שרייען און די פּנימער אויסרייסן ביי די, וואָס שטויסן דיך דערצו. דו הערסט, שלום?
שלום האָט געהערט און ווידער געשוויגן. ס׳איז אים געווען אַ בזיון, אויב זי וועט אויספֿילן, וואָס זי זאָגט. פֿעסיע האָט דאָס איין מאָל שוין טאַקע געהאַט געטאָן, ווי מיר געדענקען, ווען זי איז געקומען זיך קלאָגן פֿאַר מיכל בוקיער, ווען יענער איז נאָך געווען ראש און אָנפֿירער ביי די, מיט וועמען איר שלום האָט זיך איצט פֿאַרבונדן... אָבער דעמאָלט האָט זי דאָס נאָך געמאַכט האַלב־שטיל, געלאַסן, איינע אַליין, און. מיט דרך־ארץ, ווי מ׳קומט פֿרעגן אַ שאלה צו אַ רב. שפּעטער אָבער, אַז איר מאַן שלום האָט אויך ווייטער ניט געוואָלט נאָכלאָזן פֿון זיין ניי־איינגעשטעלטן שטייגער און אַלס פּועל־ יוצא פֿון דעם האָט ער אַלץ מער און מער אַראָפּגעזונקען פֿון שטאַנד; און ווען טרעגער האָבן שוין פֿון אים אָפֿן חוזק געמאַכט, און פֿון זיין ווייניק עסן און פֿיל בענטשן האָט ער זיך פֿונעם געזונט אַרויסגעשלאָגן און אויף אַזוי פֿיל אָפּגעשוואַכט געוואָרן, אַז ער איז שוין נישט פֿעאיק געווען צו טראָגן יענע גרויסע קאַסטנס, זעק, פּעק, פֿעסער און משאות, אויף וואָס ער איז פֿריער געווען אַזאַ כוואַט און וואָס ער פֿלעגט דאָס מאַכן שפּילנדיק און אָן שום אָנשטרענגונג... אַז פֿעסיע האָט זיך וואָס אַמאָל מער איבערצייגט, אַז דער שליממזל הויערט ביי איר שוועל און אַז דער קבצן האָט זיך באַזעצט פֿאַר אַ שטענדיקן אורח ביי איר טיש; און דערצו נאָך, אַז דער שלעכטער ווינטער איז געקומען, און ווען אַפֿילו פֿאַר גאָר געזונטע און אַפֿילו פֿאַר אַזוינע, וואָס האָבן זיך יאָ געיאָגט נאָך פּרנסה, איז די צייט געווען ניט צום אויסהאַלטן, ווייל ס׳איז ניט געווען צו וואָס אַ האַנט צולייגן און קיין געכרויך אויף טרעגער; ובפֿרט פֿאַר שלומען, וואָס האָט זיך שוין אי פֿון די כּוחות אַרויסגעשלאָגן און אי ער האָט זיך אויך ניט געיאָגט נאָך פֿאַרדינסט, און ↰ 322 אַלע מאָל האָט ביי אים, אַן אַנדערער דאָס קליין ביסל, וואָס מ׳האָט שוין יאָ געקאָנט פֿאַרדינען, פֿון אונטער די הענט אַרויסגעכאַפּט, און ער האָט זיך ניט געשטעלט און מיט גוטן מוט און ניונקעוואַטע זיין רעכט און חזקה אָפּגעטראָטן;. אַז פֿעסיע האָט געזען, אַז שלום איז בלאם און פֿון לייב אָפּגע-פֿאַלן, און אַז אויך ביי איר ווערט וואָס ווייטער דאָס קליידל גראַמער: אַז זי האָט געזען, אַז פֿון שטוב הויכן אָן די נויטיקסטע זאַכן פֿאַרשווינדן, ווי די שבת־לייכטער, ווי אַ קישן נאָך אַ קישן אין איר און אין די קינדערס נעטן, וועלכע האָבן איינס נאָכן אַנדערן איבערגעוואַנדערט צו די וואָכערניקעס, און אַז פֿון אַלעם פֿאַרזעצטן און פֿאַרמשכּנטן האָט זי נישט מער באַקומען, ווי אַמאָל נאָר אויף אַ טאָג, אַמאָל אויף עטוואָס מער איבערצוקומען \ און מער צו פֿאַרזעצן איז שוין נישט געווען וואָס, און וואו צו באַרגן, לייען — אויך ניט, ווייל דאָס קלייטל, וואו מ׳האָט איר ביז אַהער, ווי אַ ווייב פֿון אַ געזונטן פֿאַרדינער, דעם באַרג אַנטקעגן געטראָגן, האָט מען איצט אויפֿגעהערט צו לייען און זי גאָרנישט גערן באַגעגנט, מחמת מ׳האָט זיך דערוואוסט, אַז איר מאַן איז אויס בעל־פּרנסה... אַז פֿעסיע האָט דאָס אַלץ דערזען, און האָט נאָך אַמאָל און נאָך אַמאָל מיט שלומען געפּרואווט ריידן, מיט גוטן, מיט בייזן, און אים אויף זיין אומגליק אָנגעוויזן, און אים גענומען פֿרעגן, וואָס דענקט ער ווייטער טאָן און וואָס מיינט ער וועט דאָ זיין דער תכלית, און שלום האָט ווייטער געשוויגן, און הערנדיק זי, זיינען זיינע אויגן ווי מיט אַ הייטל געווען פֿאַרצויגן, ווי ביי איינעם אין אַ טשאַד; און ווען נאָך די אַלע פֿירהאַלטענישן איז די שטוב טאַקע אַלץ מער און מער פֿאַראָרעמט געוואָרן, און ווען ס׳זיינען אונטערגעקומען די שלאַפֿקייטן און זיי האָבן אויך שלומס שטוב נישט אויסגעמיטן און אייניקע קינדער האָבן זיך איר אַוועקגעלייגט, ווייל די שטוב איז שלעכט געהייצט און די דערנערונג אַ נישטיקע... דעמאָלט האָט אין פֿעסיען דער כעס זיך צעזאַטן, ווי ביי אַ לייבעכע, ווען זי זעט אירע קינדער אין געפֿאַר — פֿריער האָט ביי איר, ווי אין די קישקעס גענומען כרומען, דערנאָך האָט זי'זיך אַ ריס געטאָן, ווי גרייט אַלץ, וואָס שטייט איר אין וועג, איבערקערן, דודס זיין און פֿאַרניכטן.
פֿעסיע האָט זיך אַ לאָז געטאָן צו די שולדיקע אין איר מאַנס אומגליק.
ס׳איז געווען אין איינעם אַ טאָג, ווען לוזי איז אין דער היים ביי זיין טיש געזעסן, און אברהמל לובלינער, וואָס האָט זיך נאָך אַלץ געזאַמט אין N האָט זיך אין שטוב אומגעדרייט, הערנדיק אַמאָל אַ וואָרט, אַמאָל אַ מאַמר פֿון לוזין, וועלכע ער האָט, מעשה־תלמיד, אויסבאַהאַלטן אין כתים ווי אַ תּורה.
סרולי גאַל איז אין שטוב ניט געווען. ער פֿלעגט די לעצטע צייט אָפֿט אויף לאַנגע שעהען פֿאַרפֿאַלן ווערן, און אַרויסגייענדיק פֿון שטוב, פֿלעגט ער ↰ 323 צוערשט דעם דרויסן באַשמעקן, ווי אַ חיה, וועלכע שפּירט סכנה פֿון אַלע ווינקלען אַ דערנאָך פֿלעגט ער איבער די גאַסן זיך אַרומדרייען, צו פֿאַר־ שיידענע רעדלעך זיך צושטעלן, אַן אויער צולייגן, און אַן אַנדערש מאָל פֿלעגט ער אין אַ שול, אַ קלויז זיך אַריינכאַפּן, הערן וואָס מ׳רעדט און ווי וועלן זיך עפּעס דערוויסן... אַז ער פֿלעגט זיך דערנאָך אַהיים אומקערן און זען, אַז אַלץ איז כשורה, און אַז אין זיין אָפּוועזנהייט האָט ניט געטראָפֿן דאָס„ אויף וואָס ער האָט זיך, ווייזט אויס, געריכט אַן אומרואיקער, פֿלעגט ער זיך פֿילן אויפֿגעלייגט און אַרויס ביים פּעק נייעס, וועלכע ער האָט פֿון שטאָט געבראַכט, זיי פֿאַר לוזין אויסצולייגן און דערציילן.
אַזוי האָט ער איין מאָל אַן אויפֿגעלייגטער דערציילט, אַז דער לץ, מיט וועלכן ס׳קלינגט די שטאָט, אַז ער האָט זיך פֿאַרקליבן אויף אַ כוידעם פֿון איינער אַ חורכה־שטוב אויף אַ געוויסער גאַס, האָט היינט ביינאַכט איינעם אַ דורכגייער מיט אַ שעפֿל אומריינקייט אָפּגעגאָסן און אַן אַנדערן מיט אַ האַרט־צעדרייטן שקראַב געטראָפֿן, און דערביי האָט סרולי געלאַכט און געזאָגט, אַז אַזוינע קעפּ האָבן מער טאַקע ניט פֿאַרדינט, ווי נאָר טון אַזוינס און פֿון דעם געטראָפֿן ווערן.
אַן אַנדערש מאָל האָט ער אויך אַנדערע ידיעות געבראַכט, אַז שטאָט טומלט זיך און זוכט שולדיקע, און אַז אָט האָט מען געפֿונען: יאָקטענען, וועלכן מ׳האָט היינט שטאַרק געפּאַטשט, און דערביי האָט סרולי נאָכגעמאַכט, ווי אַזוי יאָקטן האָט, בעת ער האָט געכאַפּט די קלעפּ, דעם קאָפּ אין טיזליק פֿאַרשטעקט, און ווי אַזוי ער האָט פֿון באַהעלטעניש אַרויסגעשריגן: גוואַלד, יידן, חנק — דאָס הייסט, מ׳וואַרגט אים, און ווי אַזוי זיין פֿלימעניק האָט, בעת מ׳האָט זיין פֿעטער געשלאָגן, אים געוואָלט ראַטעווען מיט אַ קבלה־ שפּרוך, און ער האָט געשריגן: „אני לדודי ודודי לי” — און ווי אַזוי אויך ער האָט דערפֿאַר אַריינגעכאַפּט.
אַן אַנדערש מאָל האָט סרולי דערציילט, אַז שטאָט זוכט מיטלען, ווי אַזוי אַרויס פֿון דער צרה, און ווי מ׳האָט זיך שוין גענומען צו געוויסע סגולות, ווי חתונה מאַכן אַ שטומען שמאַטע־קלייכער פֿאַר אַ בלינדער, אַלט־פֿאַרזע־ טענער מויד, און ווי אַזוי שטאָט האָט זיך געפֿרייט, ווי אַזוי מ׳האָט די בלינדע כלה צו דער חופּה געפֿירט, און ווי אַזוי דער שטומער חתן האָט געזאָגט דעם „הרי את”, און דערביי האָט ער אַזוינע קונציקע־נאָכמאַכערישע שטיק באַוויזן, אַז ער האָט אַפֿילו לאַכנדיק געמאַכט לוזין.
אַן אַנדערש מאָל האָט ער דערציילט עטוואָס לענגער און מער כאריכות וועגן אברהם דעם גר און זיין ווייב אָנאַסטאסיע, וואָס בשעת מ׳האָט זי מגייר געווען האָט מען איר אַ נאָמען געגעבן שרה, ווי געוויינלעך, און זי האָט דעם נאָמען ניט פֿאַרדינט, ווייל ער־היום האָט זי געמעגט טראָגן איר אַלטן, דעם ערשטן — אָנאַסטאסיע.
דאָ האָט זיך געהאַנדלט וועגן איינעס אַ גר, וואָס אַלע אין שטאָט, קינד און קייט, האָבן אים געקאָנט ־ אַ נידעריקער, קלאציק־קרעפֿטיקער קאצאפּ, ווי מ׳פֿלעגט דעמאָלט זאָגן, וועלכער האָט בימי ניקאָלאי דעם ערשטן געדינט אין מיליטער און זיך דערדינט צו אַ טשין פֿאָלקאָווניק, און וואָס דערנאָך האָט ער איבער עפּעס אַ סיבה זיין אמונה פֿאַרלאָזט און איז אַריבער צו דער יידישער.
די „גויישע, גבורה איז אים נאָך פֿאַרבליבן: גראָד און קרעפֿטיק אין רוקן, און די ברייטע, כּמעט אַרשיניקע ברוסט האָט אויך איצט אויסגעזען אַזוי, גלייך די צלמים און אַרדנס, מיט וועלכע ער איז, זייענדיק אין מיליטער, באַלוינט געוואָרן, הענגען אויף איר. דערפֿאַר אָבער האָט זיך אין זיינע פֿריילעך־קיצלדיקע אויגן, אויף זיין ווייסן שטערן און אויף זיין ראַז־געזונטן, אַלט־יונגען פּנים אַ גאָלדענער, גוטער שמייכל באַוויזן, ווי פֿון עפּעס אַ ניי־ דערוואָרבענעם פֿאַרשטאַנד, ווי אויך פֿון אַ מין מילדער אונטערטעניקייט, בעת אַ מענטש גיט אָפּ דאָס בעסטע און קריגט דערפֿאַר נאָך בעסערס, און דערפֿאַר, פֿאַר אָט דעם שמייכל, האָבן אים אַלע, און באַזונדערס קינדער, שטאַרק ליב געקראָגן. נישט געקוקט אויף זיין נאָך שלעכטן יידיש ריידן, נישט געקוקט אויף זיין נישט־יידישן גאַנג, אויף זיין האַלב־בערישן וואַקלען זיך הין־און־הער, נישט געקוקט אויף זיין ווייסער, ברייט־צעשפּרייטער באָרד, וואָס האָט געקאָנט אויסזען יידישלעך און האָט דאָך נישט אַזוי אויסגעזען — נישט געקוקט אויף דעם אַלעם, איז ער שוין געווען אַ שטיק אייגענער,יאין שטאָט: כאָטש אַ גר דאָך שוין אויף אַזוי פֿיל אַלט־געזעסענער, אַז שטאָט האָט זיך שוין נישט געדענקט אָן אים, ווי אָן אַ נויטיקן כּלי־קודש.
ער האָט זיך געהאַט זיינע באַזונדערע מיצוות, ווי אַלע פֿרייטיק אַרומגיין מיט אַ זאַק איבער די הייזער און צונויפֿקלייבן בולקעס פֿאַרן הכנסת־אורחים. מ׳האָט געקאָנט הערן זיין קול שוין פֿאַר עטלעכע גאַסן, ווי ער גייט און זינגט זיין אייגן פֿאַרפֿאַסטע ליד מיט אַ הויכער, שוין עלטערלעך־געבראָכענער שטים.
„יידישע קינדערלעך, דער ליבער שבת־קודש קומט צו גיין,... אאַז״וו.
און וואָס, זי דערהערנדיק, האָבן זיך קינדער אַרום אים גענומען קלייבן, ווי אַרום ציגיינער מיט דער מאָלפֿע, קלעפּן אַרום אים, אים נאָכגיין, נאָכזינגען, און ער האָט זיי ניט אָפּגעשטויסן, פֿאַרקערט — איבער די קעפּלעך געגלעט און איז זיי זייער גערן געווען, ווייל ער אַליין האָט קיין קינדער ניט געהאַט.
אַזוי, אַז אים האָט מען שטאַרק ליב געהאַט. דערפֿאַר אָבער פֿונעם ווייב זיינעם, פֿון אָנאַסטאסיען, וואָס ביים יידישן זי האָט מען איר אַ נאָמען געגעבן שרה — האָט מען ניט איבעריק שטאַרק געהאַלטן, ווייל איר, אַ סברה, איז די גאַנצע זאַך פֿון פֿאַרלאָזן איר פֿאָלק און איבערגיין צו אַ פֿרעמדן, ניט געווען צום האַרצן. באַזונדערס ווען מ׳האָט זי, בעתן יידישן, אַריינגעפֿירט אין דער נישט־איבעריק שמעקנדיקער מיקווה, פֿון וועלכער זי האָט זיך דער↤ 325
נאָך לאַנג געשפּיגן: און ווידער אַ סברה, אַז ווען ניט די ליבע צו איר מאַן, צום גרויסן אָדער קלענערן מיליטער־טשין, וואָס נאָך בימי ניקאָלאי דעם ערשטן, וואָלט זי, פֿון איר זייט, אַוודאי און אַוודאי אויף אַזאַ זאַך ניט איינגעגאַנגען.
און אַזוי האָט זי זיך טאַקע געהאַלטן א8ילו שוין יאָרן־יאָרן נאָך דעם, ווי זי האָט די נייעאמונה אָנגענומען און לאַנג צווישן יידן אָפּגעוואוינט. זי האָט זיך נאָך אַלץ געהאַלטן פֿרעמד, אָפּגעזונדערט, און אויסער ליכט־בענטשן, חלה־נעמען און אַנדערע יידיש־ווייבערשע מיצוות, וועלכע זי האָט אָפּגעהיט גלייך ווי אַלע, איז זי אין אַלעם אַנדערן געבליבן — זי, אַזוי, אַז מ׳האָט זי טאַקע כּמעט פֿאַר קיין אייגענער ניט גערעכנט. שכנות האָבן זי געווייכט, אויסגעמיטן און זעלטן צו איר געקומען עפּעס לייען, אָדער זיך עצהן און אי-כערריידן וועגן היימיש־שכנישע זאַכן, ווי ס׳פֿירט זיך.
זי האָט קיין קינדער ניט געהאַט, און אויך דאָס האָט זי פֿאַראָרעמדט און אויסגעטיילט... דערפֿאַר אָבער האָט איר מאַן, וואָס האָט יאָ כאָליכט זיין. נייע אמונה, און וואָס האָט שטאַרק געגאַרט לאָזן אַ קדיש נאָך זיך, און זעענדיק, אַז קיין אייגענעם איז אים שוין נישט באַשערט צו האָבן, האָט דעם ווייב שרה־אָנאַסטאסיע איינגערעדט, אַרייננעמען אַ „וויבאַוואַניק”, אַ פֿרעמד קינד אויף דערציען.
זיי האָבן לייכט געקראָגן אַזאַ — אַ קיילעכיקן יתום, אַ יימעלע משהלע, מיט אַן אויסגעשפּראָכן יידיש פּנימל. מ׳האָט אים אין חדר געפֿירט, דערצויגן ווי אַלע משהלעך, מיטן איינעם אויסנאַם נאָר, וואָס זי, אכרהם דעם גרס ווייב, שרה־אָנאַסטאסיע, האָט אים געהאַלטן פֿיל זויבערער, ווי זיין גלייכן חדר־יינגלעך.
און אָט — האָט איצט סרולי דערציילט — האָט מען ביי דעם משהלען איצט געפּראַוועט בר־מיצווה — אויך עפּעס אַ מין סגולה, וואָס שטאָט האָט אין איר אַזוי ווייט אָנטייל גענומען, אַז אאָילו דער רב פֿון יענער טייל שטאָט איז בייגעווען, אויך דער שוחט, ווי אַלע אַנדערע, פֿרום־אָנגעזעענע באַלעבאַטים פֿון דער שול פֿון יענער גאַס, וואו אברהם דער גד האָט געוואוינט און געדאַוונט.
דאָס משהלע האָט געזאָגט אַ דרשה, פֿון וועלכער אכרהם דער גר האָט, נאַטירלעך, קיין וואָרט ניט פֿאַרשטאַנען; שרה, זיין ווייב — אַוודאי און אַוודאי ניט. אַ סעודה איז געווען אַ גרויסע, מיט פֿאַרשייזץ־פֿאַרגרייטע מאכלים און משקאות לרוב. אַלע האָבן אָפּולע געטרונקען. אברהם דער גר אַליין האָט די גאַנצע צייט, צווישן פֿרומע יידן זיצנדיק און צוזאַמען מיט אַלע טרינקענדיק, צוערשט זיך געפֿילט אַ ביסל געענגט, און דערנאָך, אַז די משקה האָט אים מער צעוואַרעמט, האָט ער זיך גענומען שיכּורלעך שווערן, ווי ער איז אַ ייד, און ער זאָל אַזוי דערלעבן משיחן, טאַקע דעם אמתן, דעם יידישן... און ↰ 326 שרה־אָנאַסטאסיע, זיין ווייב, האָט, באַדינענדיק אַנדערע, אויך אַליין, ווייזט אויס, פֿון געטראַנק אַריינגעכאַפּט, איז אַלע מאָל, שוין זייענדיק אַ ביסל פֿאַרקנאַקט, פֿון אַלטער געוואוינשאַפֿט אין אַ ווינקל אָפּגעגאַנגען און זיך שטילערהייט גענומען צלמען...
דאָס האָבן אויף איר די אָרעמדע יידן — דער רב, דער שוחט און אַלע איבעריקע, מיט זייער באַנעם און הלבשה, אַ מורא אָנגעוואָרפֿן, און זי איז, אַ באַטרונקענע, אַוועק צום אַלטן גאָט אין ווינקל, צו געטן שוץ פֿאַר די נייע מיטגלויגיקע אירע.
סרולי האָט אויך דאָ פֿיל לאַכנדיקע פּרטים געהאַט צו דערציילן, גלייך ער וואָלט בייגעווען און אין יענער בד־מיצווה אַליין אָנטייל גענומען.
אָבער דאָס אַלץ איז בלויז שפּאַס ביי סרולין, ווען ער פֿלעגט קומען אַן אויפֿגעלייגטער. מערסטנטייל אָבער האָט ער די לעצטע צייט, פֿון גאַס קו* מענדיק, וואָס אַמאָל מער ערנסטער אויסגעזען, אָנגעברוגזט און באַזאָרגט, — פֿאַרוואָס? — ווייל אַחוץ די קלאַנגען און ידיעות, וועלכע ער האָט אין שפּאַס פֿאַרוואַנדלט, איז צו אים נאָך איינער אַ קלאַנג דערגאַנגען, צו וועלכן ער האָט זיך זייער און זייער צוגעהערט אַ באַטריבטער — אַ קלאַנג וועגן דעם, אַז שטאָט האַלט אויך די לוזי־לייט פֿאַר שולדיק אין דעם, וואָס עס האָט זי געטראָפֿן, און אַז מ׳דענקט זיך אויך מיט זיי אָפּצורעכענען גאָרנישט אויף קאַטאָוועס.
מ׳האָט דערום די לעצטע צייט געקאָנט זען, ווי יעדערס מאָל, ווען סרולי פֿלעגט פֿון שטאָט קומען און אין שטוב זיך אַריינשטעלן, אַזוי פֿלעגט ער פֿון אַ זייט און שווייגנדיק אויף לוזין נעמען קוקן, ווי גלייך ער וואָלט אים לאַנג פֿאַר די אויגן ניט געהאַט, אָדער ווי גלייך ער וואָלט באַמערקט, אַז עמעצער שטייט אים הינטערן רוקן מיט אַ שלעכטן מיין אים צו שעדיקן.
אַז לוזי האָט אים איינמאָל אַ פֿרעג געטאָן: „וואָס קוקט ער אַזוי?” האָט סרולי געענטפֿערט צוריק פֿרעגנדיק: „ווער? ערו ניין, גאָרניט, ער האָט זיך פֿאַרקוקט” — ווען אין דער אמתן איז זיין בליק געווען פֿול אומרו, גלייך ווי ער וואָלט געזען די סכנה פֿאָרגעשטאַלטיקט, און אָט־אָט, ווען ער וויל, וואָלט ער זי אָנגערופֿן ביים נאָמען.
ער האָט דאָס דערווייל ניט געטאָן, זי ניט אָנגערופֿן, נאָר יעדער מאָל ווען ער פֿלעגט די שטוב פֿאַרלאָזן, פֿלעגט ער זיך אומרואיק אין דרויסן אַרומקוקן, זען, צי קומט ניט קיינער, צי דערנעענט זיך ניט אַן אומגעגער־ טער. ער האָט אויך יעדער מאָל, אַוועקגייענדיק, געזען באַוואָרענען און איינאָרדענען אַזוי, אַז לוזי זאָל ניט בלייבן אַליין, נאָר צוזאַמען מיט עמעצן אַן אייגענעם, וואָס זאָל אים היטן און ביי אים וואָך האַלטן. די לעצטע צייט האָט ער דערויף באַפֿולמעכטיקט אברהמל לובלינער... אַז אברהמל האָט ביי אים איין מאָל אַ פֿרעג געטאָן: צו וואָס דאָס היטן און פֿאַר וועמען? האָט אים ↰ 327 סרולי קורץ און לאַנג־ניט־קלערנדיק געענטפֿערט: „מ׳דאַרף... אַז ער, סרולי, זאָגט, איז מן הסתם ווייסט ער... מ׳דאַרף נאָר, — האָט ער צוגעגעבן, — אַז לוזי זאָל דערפֿון ניט וויסן...” אברהמל האָט, קוקנדיק בשעת מעשה אויף סרולין, מיט יענעמס ערגסט זיך אָנגענומען, אים נאָכגעפֿאָלגט, און כאָטש ער אַליין האָט ניט געוואוסט אין וואָס דאָ גייט, האָט ער דאָך זיך אונטערגעגעגן און די שומר־אויפֿגאַבע אויף זיך גענומען.
אַזוי אויך דאָס מאָל, אין יענעם אויבךדערמאָנטן טאָג, ווען סרולי איז אין דער היים ניט געווען, און אברהמל איז איינער אַליין מיט לוזין פֿאַרבליבן, — גראָד האָט לוזי דעמאָלט געהאַלטן אין אַ געשפּרעך מיט אברהמלען וועגן יסורים וואָס קומען אויפֿן מענטשן פֿאַרשיידן.
— פֿאָראן, — האָט לוזי געזאָגט, — יסורים פֿון אהכת אלהיס און חמדת הנפֿש, ווען דער מענטש רייסט זיך פֿון זיין אָרעם־חומרדיקן לבוש, כּדי זיך צו באַהעפֿטן מיט העכסטן קיום, אַזוי ווי ס׳רייסט זיך אַ געפֿאַנגענער פֿויגל פֿון שטייג, אין וועלכן ער איז פֿאַרשפּאַרט... ס׳טרעפֿט דאָך, זאָגט מען, ווען אַזאַ אַ פֿויגל צעקלאַפּט זיך דעם קאָפּ אין די ווענט־מחיצות פֿון שטאַרק גאַרן און ציען זיך צו'זיין דרויסנדיקער טבע, פֿון וועלכער ער איז געצוואונגען אַוועקגענומען געוואָרן, וועלנדיק קומען צום געזאַנג פֿון פֿויגלשן בדכי נפֿשי, און אַוועקקוקנדיק מיט ביטול פֿונעם עסן און דעם קליין ביסל קערנער, מיט וועלכע מ׳וויל אים קויפֿן, אים האַלטנדיק געצוימט און ביי אים אַרויסבאַ. קומען זיין געצוואונגען געזאַנג...
—אַזוי אויך דער מענטש, וואָס שטרעכט צו דעם העכסטן גילה פֿון וועלכן ער איז אַן אָפּגילד, כּדי איינגעשלונגען צו ווערן ווי אַ קליינעוי טייל אינעם גרויסן גאַנצן, פֿון וועלכן ער איז שלאָ כידיעתו — אָן זיין ווילן און וויסן — געמינערט געשאַפֿן געוואָרן, אַ מעט מאָלוזיס: און ווען ער וויל פֿאַרפֿולן דעם חסרון דערמיט, וואָס ער איז מוחל אויף זיין גאָר־גאָרן באַשאַף, מיט אַלע זיינע רמ״ח אברים און שס״ה גירים, וועלכע ער האָט זיי, פֿילט זיי און פֿאַרמאָגט זיי, ממש און אויף זיכער אָנצוטאָפֿן, אַבי צו זוכה זיין אומצו-שוועכן כאָטש, ווי אַ קליין־קליין כיסעלע אָטעם, ווי אַזאַ, וואָס קומט פֿון די נאָזלעכער פֿון אַ נאָר־וואָס געבוירן קינד, איבער גאָטס גייסטיק־שעפֿערישע וואַסערן, וואָס פֿון זיי קומען די מעשה בראשית...
פֿאַראַן אויך אַנדערע, ווען פֿאַרקערט, ווען דער מענטש וויל זיך כאין אופֿן ניט שיידן מיט די ענגע גרענעצן פֿון זיין נאָגרענעצטן גוף און חומר, וואָס איז אים אַזוי ליג, אַזוי איינגענאַקן, אַז ער וואָלט גערן מיט אים אייביק בלייבן, אייניק־אייניק דינען זיין כושהדיקע כלי פֿון פֿלייש און בלוט, נישט וועלנדיק זיך באַפֿרייען אַפֿילו ניט אום יוכל, ווי יענער קנעכט, וועלכן מ׳דאַרף ↰ 328 אַ
כויערן דעם אויער, ווי באַוואוסט... דאָס איז שפֿלות פֿון אַ גראַד, ווען דער מענטש פֿאַלט אויף אַזוי פֿיל, אָן ווען אַפֿילו אַליין דער מישטיינס געזאָגטער האָר קוקט אויף אים מיט בזיון, ווי אויף אַ פֿאַרקויפֿטן, זאָגנדיק; „זע, וואָס דו האָסט איינגעהאַנדלט פֿאַר דיין פֿאַרקויפֿטקייט, — קושט דאָך דער קנעכט דעם בזיונדיקן בליק פֿון האה צוריק זאָגנדיק! אהכתי... כ׳האָב ליב דעם האָר... כ׳וויל ניט אויף דער פֿריי... די דינסט איז מיין עצם, קנעכטשאַפֿט — מיין יום־טוב — און ער ציטערט, ציטערט פֿון מורא צו בלייבן אָן פֿרעמדע קעסט, אָן אַ שטעקן און אָן דעם, צו וועמען ער זאָל קאָנען אַרויפֿקוקן און זיינע שיך לעקן, ווי אַ הונט.
ס׳איז אויך יסורים פֿון ליבע, אָבער ליבע צו עבודה־זרה.
— פֿאראן — האָט לוזי ווייטער געזאָגט — יסורים פֿון אַן איוב, ווען דער מענטש ווערט געפּרואווט, נישט וויסנדיק, פֿאַרוואָס, און נישט זייענדיק אום־ שטאַנד זיך דערקלייבן צו די סיבות פֿון זיין געפּרואווטקייט, וועלכע קומט געוויס פֿון אַ העכערן פֿארשטאַנד, וואָס פֿון איבער זיין קאָפּ, און וואָס ס׳איז צו האפֿן, אַז ווען ניט איז, אַז סוף־כּל־סוף, וועט דער זין אַנטפּלעקט ווערן אויך פֿאַר דעם, אויף וועמען די פּרואוו איז אָנגעשיקט...
— פֿאראן אויך אָבער גאָר אומזיניקע יסורים, גאָר פּוסטע, און דאָ, האַל־ טנדיק אין אויסרעכענען די פֿארשיידענע מינים, וועגן וועלכע ס׳איז געגאַנגען די רייד, האָט לוזי געזאָלט דערקלערן אויך דעם מהות פֿון לעצטן מין.
אברהמל איז בעת לוזי האָט דאָס אַלץ גערעדט, געשטאַנען און אים אין מויל געקוקט, און אַן אַנדערש מאָל, ווען ער איז איבערגעפֿולט געוואָרן פֿון גרויס וויכטיקייט פֿון געהערטן, האָט ער זיך אַ האַסטיקן ריס געטאָן פֿון אָרט, וואו ער איז געשטאַנען, און האָט אַ קורץ־צעטומלטן גיי געטאָן איבער דער שטוב, כּדי עטוואָס אויסלאָדן זיין איבערפֿולטקייט.
ס׳איז געווען פֿארן דאַוונען, נאָך דער פֿרימאָרגנדיקער טיי, ווען אַזוינע, ווי אָט די צוויי, זיינען אַלע מאָל אויפֿגעלייגט און פֿאַרבארייט צו אַזוינע געשפּרעכן, פֿילנדיק אי די אויסגערוטקייט פֿון ביינאַכט און אי דאָס ריין־ וואַשן־זיך צום קומענדיקן טאָג, וועלכע מאַכט זיי געבויגט צו געדאַנקלעכער געמיטלעכקייט, זיי האָבן זיך אָט־אָט באַדאַרפֿט שוין שטעלן דאַוונען, אָבער דער געשפּרעך האָט זיי פֿארשלעפּט — לוזין, כּדי אויסצולייגן אין מיושבדיק־קלוג־ שאַפֿטלעכע פֿארמען, וואָס ער האָט אין זיין לעבנס־לאַנגן וועג אָנגעזאַמלט, און אברהמלען, וואָס איז פֿיל יינגער געווען פֿון אים — אויסצוהערן, אַ פֿאַרגאפֿטער, אַ פֿארערנדיקער דאָס, וואָס ס׳קומט אַרויס פֿון אַ לערערס מויל פֿון גייסטיק־זיטלעכער שפּייז, אויף צו דערווערבן, פֿארגעדענקען און אין מיטל פֿון די טייערסטע דערפֿאַרונגען אויסבאַהאַלטן.
ס׳איז געווען שטיל אין שטוב, שטיל אַרום דער שטוב און אין דער גאַנצער ווייט־אָפּגעלעגענער שטאָט, וואו לוזיס וואוינונג האָט זיך געפֿונען, ווי אַלע מאָל אין אַ ווינטער־6רימאָרגן, ווען פֿרויען 6ון יענער אָרעמער טייל שטאָט זיינען פֿאַרנומען אונטער פֿארמאַכטע טירן מיט דער אָרעמער באַלע־ כאָטישקייט, און מאַנצבילן — מיט זייערע מלאכות אונטער די זעלבע טירן.
און פּלוצלינג, ווי לוזי מיט אברהמלען האָבן אַזוי פֿאַרבראַכט אין דער שטילער שטוב וואָס אינעם שטיל־גאסיקן אַרום, אַזוי האָט צו זיי מיט אַמאָל דערגרייכט עפּעס אַ ווייטלעך געזעמל, ווי ווען ס׳כרעכט אויס אַ קריג, אַ געשלעג, אָדער אַן אַנדער געשעעניש, וואָס טרעפֿט ניט אפֿט.
לוזי האָט פֿון זיין זיץ־אָרט ביים טיש בלויז מיטן געהער צום דרויסן זיך אַ קער געטאָן, און אברהמל איז האַרט צום פֿענצטער צוגעגאַנגען, אַ קוק צו טאָן, וואָס ס׳געשעט, און באַלד האָבן זיך ביידע איבערצייגט, אַז דאָס געזעמל קומט פֿון ניט ווייט און אַז דאָס איינגעלויף שטייט נישט אויף איין אָרט, נאָר דערנעענט זיך וואָס מער און מער, צו דער שטוב צו לוזיס.
ס׳איז געווען אַן איינגעלויף פֿון מאַנצבילן און ווייבער, געמישט מיט עפּעס ליידיקגייערשע כעל־מלאכה־יונגען און גלאַט גאַלאַנטאַנען, וואָס אין יענער טייל שטאָט איז געווען אַ גרויס גערעטעניש אויף זיי...
— וואָס איז דאָרטז — האָט לוזי, אַ ביסל אַ דערשראָקענער פֿון דעם, וואָס מ׳האָט אים אין מיטן? געשפּרעך איבערגעריסן, צו אברהמלען זיך געווענדט.
אויך אברהמל האָט צוערשט נישט געוואוסט, וואָס צו ענטפֿערן. אָבער אַז ער האָט דערזען דאָס איינגעלויף אַלץ נעענטער און נעענטער אונטערקומען, און דערפֿילנדיק בחוש, אַז די סיבה איז דאָ נישט אַ זאַך, וואָס אי1 שוין געשען, נאָר וואָס דאַרף ערשט געשען, און ווידער דערפֿילנדיק, אַז דער ציל פֿון די אַלע אַהערקומענדיקע איז נישט קיין אַנדערער, נאָר טאַקע לוזיס שטוב, מחמת, ווי ער האָט באַמערקט, זיינען אַלעמענס אויגן צו איר, און בלויז צו איר, געווענדט געווען; אַז ער האָט דאָס דערזען און זיך אויך דערמאָנט, וואָס סרולי האָט אים אַלע מאָל אָנגעזאָגט פֿאַרן אַוועקגיין פֿון שטוב, און נעמלעך, ער זאָל לוזין אַליין ניט לאָזן און אים זען היטן, אומפֿארשטלעך, פֿאַרוואָס און פֿון וועמען; — אַז ער האָט זיך דאָס דערמאָנט, אַזוי האָט ער באַלד עפּעס אַן אומרואיקלעכן קוק געטאָן אויף לוזין, און פֿון אָט דעם אברהמלס קוק האָט לוזי פֿארשטאַנען׳-אַז ס׳שטייט פֿאר — אים, אָדער דער שטוב — עפּעס גאָר־גאָר אומאָנגענעמעס.
דאָס איינגעלויף האָט זיך דערווייל געשטאַרקט. די קולות, וואָס האָבן זיך געהערט פֿון די אָנקומענדיקע, זיינען אויסגעוואַקסן פֿון אונטער די ווענט פֿון לוזיס שטוב צו אַ דראָענדיקן רעש. און מיטאַמאָל איז שטיל געוואָרן. די טיר צו לוזין אין שטוב האָט זיך געעפֿנט, און אויף דער שוועל האָבן זיך ↰ 330 באַוויזן צוויי מענטשן, וועלכע מ׳האָט זיי אונטערגעשטופּט צו. גיין בראש פֿון אַלע, און וואָס נישט געקוקט, וואָס די טיר איז געווען צו ענג פֿאַר ביידן, האָבן זיי דאָך צוזאַמען דורך איר זיך דורכגערוקט.
דאָס איז געווען, צוערשט, יונה דער שענקער, וועמען ס׳איז גלייך געווען צו דערקענען אין דער צונטער־רויטער צורה, מיט זיין קורצלעך־ווייסער באָרד און מיט זיין ברייט־סיפּאַקישן גענדזל־גאַנג; און די צווייטע — אַ פֿרוי, וועלכע האָט זיך אונטערשיידט פֿון אַנדערע מיט אירע שטאַרק־צעוואַקסענע אַקסל, וועלכע האָבן געקאָנט קלעקן פֿאַר אַנדערהאַלבן אַנדערע פֿרויען, און וועלכע האָבן געדינט פֿאַר אַ באַווייז, אַז זי קער זיך אָן אַ ווייב צו אַ מאַן, וואָס האָט זי היפּש באַ8רוכפֿערט און איר געגעבן די מעגלעכקייט אַזוי ברייט זיך צו צעוואַקסן.
דאָס איז געווען פֿעסיע, שלום דעם טרעגערס ווייב. זיי זיינען אַריין די ערשטע, און נאָך זיי האָבן. זיך גענומען רוקן און אַריינשיטן איינס נאָך איינס, אַ מאַנצביל נאָך אַ פֿרוי, אַ פֿרוי נאָך אַ מאַנצביל, געמישט מיט באַל־מעלאָכישע יונגען און גלאַט גאַלאַנטאַנען, מיט וואַטאָווע לייכיקעס אויף די אַקסל און נישט אויף די אַרכל אָנגעטאָן? און אַלע זיי, ווען זיי זיינען אַריין אין שטוב און דערזען פֿאַר זיך לוזין, וועלכער האָט זיך האַלב מיט פֿאַרוואונדערונג, האַלב דערשראָקן פֿון זיין זיץ־אָרט אויפֿגעשטעלט, זיי באַגעגענענדיק זיינען זיי אויף אַ וויילע שטיל געבליבן, און געפֿינענדיק זיך פֿאַר אַ פֿרעמדן, האָבן זיי ווי דעם דרויסנדיקן אימפּעט פֿאַרלוירן. -
— אָט דאָס איז ער? — האָט אָבער באַלד פֿעסיע — אַן אונטערגע־ רייצטע, אַן אונטערגעהעצלטע, ווייזט אויס, פֿון יונתן, וועלכער האָט זיך מיט איר צוזאַמען געהאַלטן אויך איצט, ווי בעתן אָנקומען — אויסגעשריגן:
— וואָס פֿרעגסטו, וואָס? — האָט יונה געענטפֿערט מיט אַ פֿראַגע — אַוודאי... ווער דען?
— איז, הייסט עס, זייט איר דאָס דער, וואָס שלאָגט אַרויס מענטשן פֿון פּרנסות און שיידט אָפּ מאַנען פֿון ווייבער...
מיד רייסן זיך דאָ איבער אויף אַ וויילע, כּדי צו דערקלערן פֿאָלגנדיקס:
אַז אַוודאי איז שווער צו וויסן, ווי אַזוי און אויף וואָס פֿאַר אַן אופֿן האָבן אָט די ביידע צוויי, אַ יונה מיט אַ פֿעסיען, אָט דאָס שותּפֿות געשלאָסן; ווי אַזוי האָט אַ יונה צו אָט דער פֿעסיען דעם וועג גאָר געטראָפֿן אויף געפֿינען מיטגעפֿיל און מיטשטימונג אויף אַזאַ זאַך, ווי אויף לוזין אָנצו־ פֿאַלן. מעגלעך, אַ צופֿאַל האָט זיי צונויפֿגעפֿירט; מעגלעך, אַז ניין, ניט קיין צופֿאַל, נאָר אַז יונה און זיינע מיטהעלפֿער, וועלכע ער האָט געוויס געהאַט אין אַלע שטאָט־טיילן ובפֿרט אין אָט דער טייל שטאָט, האָבן לאַנג געשבאַרעט און גענישטערט, און סוף־כּל־סוף זיך דערשלאָגן צו די, וועלכע מ׳קאָן דערווערבן צו אַזאַ אַ אַרויסטריט, ווי איצט מיט פֿעסיען. ווי ס׳זאָל ניט זיין, ↰ 331 נאָר ביידע זיי, יונה מיט פֿעסיען, האָבן אַ געמיינזאַט לשון געקראָגן אויף זיך צו פֿאַרשטענדיקן און מיט איין דער: פֿירצונעמען דאָס, ביי וואָס מיר טרעפֿן זיי אַצינד...
און אָט איז פֿעסיע מיטן ערשטן לשון, מיט די ערשטע ווערטער אַרויס, וואָס די ערשטע מינוט האָט לוזי ניט באַנומען, וואָס זי וויל, וואָס זי מיינט , מיט זיי — זי, צוזאַמען מיט אַלע די דאָ אין שטוב זיך אַריינשיטנדיקע, וועלכע זיינען געקומען אַהער, זעט אויס, אים אין עפּעס צו באַשולדיקן... עפּעס האָט ער יאָ געהערט, נאָר גיט באַנומען. און קוקנדיק אויפֿן געריכטן עולם, וואָס האָט זיך פֿיל אין שטוב אָנגעשטופּט, און זעענדיק אַלעמענט פּנימער, וואָס אייניקע האָבן געקוקט אָנגעבתגזט, אַנדערע מיט נייגער, און גאָר אַנדערע מיט אמתער אויפֿגעבראַכטקייט, האָט ער דערפֿילט, אַז ווי גאָר ער וועט אַ מויל עפֿענען אויף אָפּצוענט£ערן אָט דער פֿעסיען, אַזוי וועלן אַלע מיילער פֿון אָט די פֿאַרזאַמלטע גרייט זיין אַרויס קעגן אים נישט נאָר מיט דעם, מיט וואָס ס׳איז אַרויס זי, די ערשטע, נאָר מיט פֿיל מער ערגערע זידלערייען און באַשולדיקונגען, ווי ס׳טרעפֿט מיט אַ ווילד־אויפֿגערעגטער און אומזיניק־צערייצטער מאַסע.
ער האָט דערום געקוקט, געוואַרט און פֿאַרלוירן געשטיגן... אויך אברהמל, וואָס איז ביי זיין זייט געשטאַנען און וואָס אויך ער איז קיין מאָל אַזאַ זאַך ניט בייגעווען, ווי צו באַפֿאַלן ווערן פֿון אַ מאַסע און ניט וויסן מיט וואָס זיך אָפּשלאָגן און ווי אַזוי איר כעס צו שטילן — אויך ער איז אָן לשון, געשטאַנען, און נישט געזען מיט וואָס דאָ לוזין צו העלפֿן; צי גיין רופֿן מענטשן פֿון גאַס, צי נישט גיין, ווייל גדטאָר אים אַליין נישט לאָזן, נישט וויסנדיק, וואָס קאָן דאָ ווייטער געשען, ווען ער וועט בלייכן אויג אויף אויג מיט אַזאַ אויפֿגעבראַכטן המון, וואָס ווער ווייסט, אויף וואָס ער איז פֿעאיק און אויף וואָס קאָפּאבעל?
ער האָט אויסגעוואַרט, ביז איינער פֿון המון, אָדער אַלע צוזאַמען, וועלן מער קלאָרער זייער מיטגעבראַכטע תּרעומות און טענות אויסלייגן, אָדער אויסשרייען, כּדי צו וויסן, וואָס מע מיינט און וואָס מ׳איז געקומען מאַנען פֿון לוזין.
ער האָט אַ קוק געטאָן אויאַן עולם און באַמערקט, אַז מענטשן האָבן זיך דאָ פֿאַרזאַמלט פֿאַרשיידענע: מערסט נייגעריקע און גלאַט בעלנים אויף סקאַנדאַלן און אויף פֿרעמדע חתונות צו טאַנצן; אַנדערע, ווי אַ יונה — מיט אַנדערע מיינען, אָבער צווישן אַלע איבעריקע האָט זיך אויך געפֿונען אַ קליינער טייל, ווי אַזאַ, ווי פֿעסיע, טאַקע באמת ערגעץ כיטער־געטרא8ענע, וואָס, ווי ס׳ווייזט אויס, האָט זיי אַן אמתע נויט געבראַכט אַהער, ווייל זייער אויפֿריכטיקע פֿאַרביטערטקייט האָט מען לייכט געקאָנט זען אויף זייערע פּנימער אויסגעדריקט.
— וואָס האָט איר געוואָלט? — האָט לוזי מיט אַמאָל אַ זאָג געטאָן, ווענדנדיק זיך צו פֿעסיען און מיעענדיק דעם גאַנצן עולם, וואָס האָט זיך פֿול צו אים אין צימער צוזאַמענגעקלינן, און אַ גרויסער טייל, וואָס דאָס צימער האָט איז זיך ניט געקאָנט אַרייננעמען, איז געבליבן אויך אין?יך, אין פֿאָרהייזל, און אַפֿילו אין דרויסן פֿאַר דער שטוב שטיין.
— וואָס האָט איר געוואָלט? — האָט ער זיך געווענדט אַ דערשרא-קענער צום עולם, וואָס האָט זיך אָנגעשטופּט אַ פֿרעמדער, אַ נישט־גערו־ פֿענער, אַן אומבאַקאַנטער, אַן אָנגעקומענער פֿון ווייבערשער קיך, פֿון מאַנצ־ בילשע וואַרשטאָטן, מיט מיטגעבראַכטע ריחות פֿון פֿאפּ, קליי, שוסטערוואַרג, סטאַליערוואַרג און אַנדערע מלאכות, — וואָס מ׳האָט געוואָלט? וואָסער אויף קאשע און שנידלעך צו די פֿערל
— האָט זיך אַרויסדערהערט אַ לאַכנדיק קול — אַ פּנים פֿון אַ גאַלאַנטאָן, וואָס אַ געוויסער טייל עולם איז גלייך גרייט געווען אים אונטערצוהאַלטן מיט געלעכטער.
— וואָס מיד ווילן? — האָט פֿעסיע, וואָס איז אַרויס מיט די ערשטע טענות, און וואָס האָט זיך צוזאַמען מיט יונהן פֿאָראויסגערוקט אויף פֿאָראויס, אַ פֿרעג געטאָן.
זי איז געשטאַנען פֿאַר לוזין אי ווי פֿאַר אַזאַ, פֿאַר וועמען מ׳איז געוואוינט זיך האַלטן מיט דרך־ארץ, האָבנדיק פֿאַר זיך אַ מענטשן, וואָס אַליין זיין אויסזען האָט ניט דערלויבט, מ׳זאָל זיך מיט אים באַגיין מיט אומכבוד{ אי ווי פֿאַר אַזאַ, אויף וועלכן מ׳האָט איר אָנגעוויזן, ווי אויפֿן הויפּט־שולדיקן אין אירע לייד דערמיט, וואָס ער האָט זיך צו היימיש אין איר ווייבערש לעבן אַריינגעמישט, צונעמענדיק ביי איר איר ברויט־געבער און בעל-פּרנסה, און דערנאָך אויך אים אַליין אַזוי אָפּגעריסן און דערווייטערט פֿון איר, אַז זי האָט פֿאַרלוירן די אַלגעמיינע שפּראַך, אויף וועלכער זיי פֿלעגן זיך יאָרן־לאַנג אַזוי ליג, וואויל און אַזוי נשלומדיק פֿאַרשטענדיקן.
— וואָס מיר ווילן? — האָט זי געזאָגט — איר זאָלט ביי אונדז ניט צונעמען וואָס גאָט האָט אונדז געגעבן.
— וואָס מיינט זי?
— אונדזער כרויט אין דער וואַכן און חלה אויף שבת; ביי אונדזערע קינדער זייערע טאַטעס, וואָס אָן זיי זיינען זיי לעבעדיקע יתומים... גוואַלד
— געשריגן! — האָט פֿעסיע אַ צעהיצטע זיך אַ ווענד געטאָן צום עולם נאָך מיטגעפֿיל — וואָס האָט מען צו די אונדזערע? וואָס וויל מען פֿון אַזוינע, ווי איר שלום, וואָס איז ניט גענוירן און ניט דערצויגן אויף רנלען און רבינען זיך, אויף צו פֿאַסטן, צאַנקען און איינגיין, נישט וויסנדיק פֿאַר וואָס, פֿאַר ווען און פֿאַר וועמענס זינד — ער מיט זיין הויזגעזינד? וואָס וויל מען פֿון אים? זאָל מען אים לאָזן גאָט דינען, ווי אַלע זיינסגלייכן, מיט וואָס ער ↰ 333 קאָן — מיט פֿאַרדינען אָרנטלעך און ערלעך דאָס ברויט פֿאַר די, וועלכע נויטיקן זיך אין דעם... ווואַהין ציט מען איסו וואווזין שלעפּט מען אים אין אַלדי שלעק!
— ווער שלעפּט?
— איר — האָט פֿעסיע געזאָגם — און די אייעריקע וואָס האָבן אים פֿאַרדרייט זיין פּראָסטן קאָפּ און אים פֿאַרפֿירט אין פֿרומען היגער־פּלעט. איר, וואָס מיט פּרנסה זייט איר, ווייזט אויס, פֿאַרזאָרגט און קאָנט זיך דערום פֿאַרגינען צו דאַוונען און לערנען, וויפֿל איר ווילט; אָבער נישט מיר, נישט אַזוינע ווי מיין שלום, וואָס אויב ער גיט ניט דער קישקע, האָט ער ניט קיין כּוח צו האָרעווען אויב ער האָרעוועט ניט, פֿאַרדינט ער ניט; אויב ער פֿאַרדינט ניט, גיט דער קלייטניק ניט אויף באַרג, וויל דער מלמד די קינדער גיט לערנען און קינדער גייען אַרום פּוסט־און־פֿאַס, אָן אַ תכלית... צי דען אַזוי הייסט גאָט? צי דען אַזוי טוען יידן?
— ווער יידן? וואָס יידן; — האָט יונה שענקער אין מיטן פֿעסיען די רייד איבערגעריסן און פֿון זיין זייט, מעשה־מגיה צום עולם זיך אויסגע-קערעוועט, און הויך אויף אַ קול, מיט הענט און מיט היץ גענומען טענהן — פֿון וואָס פֿאַר אַ יידן רעדט איר? הערט וואָס שטאָט רעדט! וואָס מ׳דערציילט זיך אָן פֿון זיי! — האָט ער, אויף לוזין, אויף אברהמלען אָנווייזנדיק, אויסגעשריגן — עבודה־זרהניקעס און כישוף־מאַכער — אָט ווער זיי זיינען?
— כישוף־מאַכער? — האָט זיך דערהערט אַ דערשראָקן קול פֿון צווישן ווייבער אַרויסקומען.
— יא — האָט יונה ווייטער פֿאָרגעזעצט מיטן פֿאָריקן אימפּעט — אָט דער
— האָט ער אויף לוזין ווידער אַ ווייז געטאָן — וואָס שטייט פֿאַר אייך און דאַכט זיך אויך אויס צו זיין גאָט אין צימעס, איז אין דער אמתן אַ צבועק און דער הויפּט־שולדיקער אין אַלעמענס צרות, וואָס ווערט נאָך דערצו אויסגעהאַלטן פֿון זיין ברודער משה מאַשבער, דעם אָנזעצער, וואָס האָט באַרויבט אַ וועלט מיט אַלטע לייט, אַלמנות און יתומים, וועלכע האָבן אים געטראָגן דעם לעצטן גראָשן און איינגעלייגט ביי אים אָן אַ כתב, אָן אַ קוויטל, גלויבנ-דיק אין זיין אָרנטלעכקייט, און ער האָט אַלעמען צום צעטל געשטעלט, באַנומען און געלאָזט ווי אויפֿן וואָסער... יאָ, ווייל ווען ניט, איז פֿון וואַנען נעמט ער? אַז קיין רב — ניט, קיין רבי — ניט, איז פֿון וואָס לעבט אַזאַ, אויב נישט פֿון דעם ברודערס רויב, אָדער טאַקע פֿון דעם, וואָס שטאָט זאָגט, אַז ער האָט אַ ביינדל פֿון אַ מת, מיט וועלכן ער טוט מעשים אשר לא יעשו... אַן עק דאָרף דאָס האָבן: אויסראַטן דאַרף מען אַזוינע מיט אַלע זייערע פֿאַסלאַנעס, וואָס זיי טוען פֿאַרשטעלט און אין דער פֿינצטער — האָט דער רויט־באָטרונקענער און צערייצטער יונה אויסגעשריגן — שטאָט מיאוסט זיך דאָס צו טאָן, שטאָט וויל זיך די הענט גיט פֿאַרשמירן... אָבער אָט ↰ 334 זיינען מיר אַלע דאָ, און אָט שטייט ער פֿאַר אונדז, ווי איר זעט, אַ דערשראָקענער און שולדיקער, איז זאָלן מיר ביי אים פֿאָדערן, ער זאָל זיך מודה זיין אין זיין בייז, אַניט וועלן מיר אים די גייגער צעטראָגן און זיין טריפֿהנע געסט פֿאַרוויסטן... באַלד, תּיכּף זאָל ער דאָס טאָן און אַרויס מיט לשון.;. וואַרטן טאָר מען ניט, ווייל ווער ווייסט, אויב מירן אים איצט אָפּלאָזן, צי וועט ער גיט פֿאַרשווינדן, זיך אויסבאַהאַלטן און פֿון באַהעל-טעניש אַרויס נאָך מער נוקם זיין זיך אין שטאָט.
— גערעכט? — איז דער גאַנצער עולם, אויסהערנדיק יונתן, פֿינצטער־ ערנסט געוואָרן, און סיי די, ווי פֿעסיע, וואָס זיינען אַהערגעקומען מיט זייערע אמתע ליידן, און סיי די, וואָס האָבן זיך צוגעשטעלט בלויז אַלס צושויער פֿון אַ פֿאַרשטייענדיקער פֿאַרשטעלונג, האָבן זיך גענומען רוקן אויף צוריק פֿון מורא אי פֿאַר סתם עפּעס אַ געהיימער קראַפֿט אין וועמעס נאָענטקייט זיי געפֿינען זיך, אי פֿאַר מורא אַליין פֿאַר לוזין, וועלכער איז איר כאַהערשער און וואָס אָט־אָט קאָן ער זי פֿריי לאָזן...
יונה האָט דאָס באַמערקט, און מ׳ווייסט ניט פֿון וואָגען דאָס לשון האָט זיך צו אים גענומען, נאָר זייענדיק שוין אין רעש פֿון דער צוערשטגעהאַלטענער רעדע מיט דערפֿאָלג, האָט ער געפֿונען קראַפֿט אויך אויף פֿאַרזעצן און אויף אַ צווייטער רעדע צו האַלטן:
— מ׳טאָר דאָס אין דער לאַנגער באַנק גיט לאָזן. מ׳דאַרף טאָן, וואָס מ׳דאַרף, שוין, באַלד טאַקע. ווייל, ווי איר זעט, און ווי איר האָט אָקאָרשט געהערט פֿון אָט דער דאָ שטייענדיקערס מויל — האָט ער, אויף פֿעסיען אגוויתנדיק, געזאָגט — איז אָט דער, און אָט די אַלע, וואָס האַלטן זיך מיט אים צוזאַמען, שוין אַליין דערגאַנגען דערצו און אויך אַנדערע דערצו דערפֿירט, אַז זיי דאַרפֿן שוין — טפֿו, טפֿו — אַפֿילו קיין ווייבער ניט, ווי דער דרך־העולם, נאָר זיי טוען, וואָס זיי דאַרפֿן, מאַן מיט מאַן, און זכר מיט זכר — טפֿו, טפֿו, פֿאַרן מויל ניט צו ברענגען.
— אַזוי? — האָט זיך דער עולם, אַ נאָך מער דערשראָקעגער, אויף צוריק אַ רוק געטאָן, ער זאָל לעבן לוזין און לעבן אברהמלען גיט שטיין, זעענדיק, ווי יענע שווייגן און ווערן בלאסער פֿון מאָל צו מאָל — אַ סימן, אַז דאָס וואָס מ׳זאָגט אויף זיי, און וואָס איז אָקאָרשט פֿון יוגהס מויל צו זייער באַשולדיקונג אַרויסגעקומען, איז אמת.
— המור־איתלען אַ ... — האָט זיך פּלוצלים אַ קול דערהערט, וואָס נאָך דעם, האָט זיך געפֿילט, וועלן זיך דערהערן אויך אַנדערע קולות מיט נאָך מער ערגערע באַליידיקונגען בנוגע די, וואָס דער ערשטער האָט באַליידיקט.
— אנזעצער און אויגן־פֿאַרבלענדער — האָט זיך פֿון שטאַרק־אויפֿגערעגטן, אויפֿגעבראַכטן המון ווייטער דערהערט.
— ציגן־צאַפּעס און שאַפֿךבעק...
— הויזן מיט הויזן... — האָט זיך דערהערט פֿון אייניקע גאַסן־יונגען און גאַלאַנטאַנען, וואָס די לעצטע יונהס באַשולדיקונג האָט זיי זייער פֿריילעך געמאַכט און זיי גענעצן שטאָף אויף זיך צו שושקען און איינס דאָס אַנדערע אין די זייטן זיך צו שטויסן מיט געוויסע ווינקען און מיינען.
— בע: ... מע י... — און אָט דער העסלעכער שפּאם האָט לוזין און אברהמלן, ווייזט אויס, מער דערלאַנגט, ווי די פֿריערדיקע, ערנסטע און דראָ־ ענריקע אויסגעשרייען, ווייל זיי האָבן געזען, פֿאַר וועמעס משפּט זיי זיינען געשטעלט, און אַז מיט קיינע ווערטער און פֿאַרענטפֿערונגען וועלן זיי זיך ניט ריין־וואַשן, מחמת דער עולם איז אַ געמישטער, אי אַן ערנסטער, אי אַ בייזוויליקער, אי אַזאַ, וואָס איז אויף אַלץ גרייט, און וואָס פֿאַר אַן אורטייל ס׳זאָל דאָ גיט אַרויסגעטראָגן ווערן, וועלן זיך געפֿינען בעלנים אויף אים אויסצופֿירן...
ס׳האָט געהאַלטן ניט גוט: ס׳האָבן זיך געטראָגן אויסגעשרייען פֿון אַלע ווינקלען און זייטן:
— שבתי־צכיניקעס!... אָנזעצער!... אַלמנות־ און יתומימס־געלט... זכרים מיט זכרים?... ברויט מיט ברויט...
— וואָס שווייגט מען: ווי דערלאָזט מען צו אַזוינס ו; — האָבן געשריגן אַנדערע, זיך איינס דאָס אַנדערע אונטערהעצנדיק, און אגווייזנדיק אויף לוזין מיט אברהמלען, וואָס איז ביי יענעמס זייט געשטאַנען אַ פֿאַרשטיינער־ טער, ווי אַליין לוזי, און האָט געזען, ווי דער עולם אי ער רייסט זיך שוין צו זיי, אי ער האַלט זיך דערווייל נאָך אָפּ, נישט פֿעלנדיק זיין פֿון די ערשטע אויף אָנצופֿאַלן און נאָך נישט האָבנדיק די דרייסט אַ האַנט אויף זיי אויפֿצוהויבן.
— פֿאָרשלעפּטע קרענק, וואָס קיינער ווייסט ניט, פֿון וואַנען זיי האָבן זיך אויסגעריסן אויף אַלעמענס קעפּ און חורבנות, און וואָס איבער זיי שטאַרבן מענטשן פֿאַר דער צייט, איבער זיי האָבן קינדער אומפֿלייט אין די קעפּ, איבער זיי איז מען אַלע איינגעשטעלט.
— ציגן־צאַפּעס און שאַפֿךכעק... מע... בע... פֿי־פֿו־פֿא!...—
האָט זיך דערהערט אַ גרויליקער סווישטש פֿון איינעם אַ גאָר געהויבענעם גאַלאַנטאָן, וואָס מיט אַ רעקל אויף די אַקסל און ניט אויף די אַרבל.
ס׳האָט שוין געהאַלטן שלעכט. ס׳האָט געהאַלטן דערביי, אַז אָט־אָט זאָל שוין שיר ניט געשען, וואָס ס׳געשעט אין אַזוינע פֿאַלן, ווען איינער אַ צע-היצטער ערשטער טוט זיך אַ רוק אַרויס: פֿון דער מאַסע, און קומט צו צו דעם, וועמען מ׳האָט אין אויג צום שלעכטן און מ׳מיינט אויף אַ שלעגערשן אופֿן מיט אים זיך אָפּרעכענען — האָט שוין געהאַלטן דערביי, אַז אויך דאָ זאָל פֿאָרקומען דאָס זעלבע, ווייל אָט־אָט האָט זיך שוין טאַקע איינער, ווי ס׳ווייזט אויס, פֿון אַ יונתן אונטערגעשיקט און פֿון לכתחילה אָן דערויף ↰ 336 באַשטימט און אָנגעשטעלט — צו לוזין זיך גענומען רוקן, וואָס ווען נאָך אַ ביסל, נאָך אַ ביסל, וואָלט ער צו, און אָדער ער וואָלט אים פֿאַרן העמד־ קאָלנער אָנגענומען און אים גענומען טרייסלען, אָדער ערגער — פֿאַר דער באָרד, אָדער ער וואָלט אָט־אָט גאָר מיט אַ פֿאַרטיקן פּאַטש אין סאַמע פּנים אים אַריינגעפֿאָרן.
אַ האַר איז אָפּגעגאַנגען... נאָר אין דעם מאָמענט האָט זיך פּלוצלים פֿון דער שוועל פֿון לוזיס צימער אַ ניי קול דערהערט — אַ קול פֿון איינעם, וואָס האָט זיך נאָר וואָס, זעט אויס, אַן אומגעריכטער געטראָפֿן אַהער, און וואָס דערזעענדיק וואָס דאָ קומט פֿאָר, האָט עס אים אַזוי איבערראַשט, און פֿון מויל ביי אים אַזאַ ריטשענדיקן געשריי אַרויסגערופֿן, אַז ווי די אָנגעשטופּטע מאַסע האָט אַליין ניט פֿיל געריטשעט און ווי דער טומל און דאָס ענגעניש אין צימער איז ניט גרויס געווען, האָט מען דאָך דאָס קול פֿון דעם ניי־אָנקומענדיקן און פֿון דער שוועל אַראפֿשרייענדיקן דערהערט אַריבער און העכער פֿון אַלע!
— וואָס טוט זיך דאָ n — האָט סרולי, ווי אַ באַלעבאָס, ווען ער קומט אין זיין אייגן הויז און טרעפֿט אַן אומגעריכטן איינגעלויף און ליאַרעם, אויסגעשריגן, און באַפֿעלעריש אַ פֿרעג געטאָן — ווער זענט איר! ווער האָט אייך געבראַכט אַהערו
— אַרויס; אַלע ביז איינעם: אייער געביין זאָל זיך דאָ ניט געפֿינען ו...
— האָט ער נאָך אַ העכערן געשריי געטאָן און האָט זיך אין דער געדיכטע־ ניש פֿון דער מאַסע אַריינגעריסן, און, פֿאַר אַלעמען, געצילט נעענטער אונטערקומען צו לוזין מיט אברהמלען, וואָס, ווי ער האָט געזען, איז דאָס געפֿאַר צו זיי נאָענט.
— ווער איז דער! — האָט זיך אויף סרוליס אויסגעשרייען פֿון דער מאַסע אַן אַנטקעגן־געשריי אָפּגערופֿן, און ווידער, ווייזט אויס, פֿון אַ יונהם אַן אָנגעשטעלטן, אָדער, מעגלעך, אַליין אפֿשר פֿון יונתן, וועלכער איז געשטאַנען נאָענט לעבן לוזי?, און ווען סרולי זאָל זיך ניט געווען באַווייזן, האָט עו געזאָלט אויך מיטן ווייטער־פֿאָרקומענדיקן אָנפֿירן.
סרולי האָט נישט געענטפֿערט. ער איז אָן ווערטער צו פֿאַר לוזין צר געקומען און מיט אַ כאַפּעלערישער מינע, ווי אַן עלטערער צו אַ יינגערן וואָס נויטיקט זיך אין שוץ, אים האַרב אָנגעוויזן אויף זיין אַלקער, וועלכער איז געשטאַנען פֿאַרמאַכט און ער האָט די טיר אויפֿגעעפֿנט, מיטן מיין, אַז לוזי זאָל אַהין אַריין. דעמאָלט האָט ער אויך אברהמלן באַפֿוילן, ער זאָל זיך שטעלן אויף דער שוועל פֿון אַלקער, אין זיין גאַנצער לענג און הויכער וואוקס, און די הענט אין דער גרייט צענעמען, אויף ניט צו דערלאָזן, אַז עמעצער זאָל דורכגיין און אַהין זיך אַריינרייסן.
און אַז ער האָט דאָס אָפּגעטאָן, אַז לוזי האָט, אַ בלאַסער, אַ מטושטשער פֿון אַלדעם פֿאָרגעקומענעם, אים געפֿאָלגט, און איז, אונטער פֿאַרשיידענע זיד־ לערייען און דראָענדיקע אויסגעשרייען, אין אַלקער שוין אַ שטיק באַשיצטער אַריין־ און ווי אויך אברהמל, אַ געשטאַרקטער פֿון סרוליס כאַפּעלערישקייט, האָט אים געפֿאָלגט און זיך אויף דער שוועל אַוועקגעשטעלט און די הענט אין דער ברייט צענומען, אויסזעענדיק, ווי אַ געקרייציקטער, און מיט זיין הויכן וואוקס פֿון דער שוועל ביז דער נידעריקלעכער לוזיס סטעליע דערלאַנגענדיק
— אַז סרולי האָט דאָס אָפּגעטאָן, האָט ער זיך ערשט דעמאָלט גענומען אַרומקוקן, וועלנדיק דערזען און אויסגעפֿינען דעם הויפּט־שולדיקן אין דעם אָנגעלויף און ליאַרעם, דעים, וואָס האָט אָט די אַלע געבראַכט אַהער און אויפֿן אָנפֿאַל פֿאַרזאַמלט.
ער האָט אים פֿאַרשפּאַרט לאַנג זוכן, און באַלד טאַקע האָט ער אים אַרויס דערקענט פֿון די פֿיל קעפּ, וואָס די שטוב איז געווען פֿול מיט זיי — יונהן, וועלכער האָט זיך אַלע מאָל אויסגעטיילט מיט זיין סיפּאַקישער גבורה און מיט די ברייט־צעשטעלטע אַקסל, וועלכע מוזן פֿאַרנעמען היפּש אַרט אַפֿילו אין אַן ענגעניש. ער האָט אויף אים אַ קוק געטאָן, סרולי, און — אָדער ער האָט נאָך אַליין באַוויזן אויסצוהערן יונהס העץ־רעדע, געווענדט צום עולם, בעת ער האָט זיך אויף דער שוועל געוויזן און איז צוערשט נישט באַמערקט געוואָרן פֿון קיינעם, אָדער ער האָט ניט געהערט, נאָר ער האָט אויסווייניק פֿאַרשטאַנען און זיך געשטויסן, זיכער זייענדיק, אַז יונה איז דער הויפּט־אָנפֿירער, און דער, וואָס ער האָט אי די אומשולדיקע אָנגערעדט צום אָנפֿאַל, אי די, וואָס האָבן צוזאַמען מיט אים דעם סיפּאַקישן מיין געהאַט, באַשטעלט, און אַפֿילו אויף אַ געוויסער שעה, אויף אַ געוויס אַרט זיך טרעפֿן, אָפּגערעדט.
ס׳איז אים קלאָר געווען, סרולין, און דעמאָלט האָט ער אַ געשריי געטאָן:
— האַ, יונה, וואָס נעמט זיך אַלע מאָל אָן פֿאַר שטאָט און פֿון די אַלע אָננעמעכצן ווערט אים וואָס אַמאָל די צורה און דער קאַרק רויטער... אָט איז ער, דער כעל־טוכה, וואָס זאָרגט פֿאַר אייך, וואָס וואו ס׳מאַכט זיך אַ גנבֿה, האָט ער אין איר אַ חלק; וואו אַ טריף געשעפֿטל אין שטאָט ווערט דאָס געמאַכט גיט אָן זיין וויסן; וואָס פֿאַרדינט פֿון אייערע חתונות, ווען איר זייט יונג, — פֿון אייער אָרעמקייט, ווען איר ווערט עלטער, — פֿון אייערע קרענק, ווען איר דאַרפֿט אין כיקור־חולים; און אויך ווען איר שטאַרבט און קומט אויפֿן בית־עולם, וואו ער איז חברה־קדישא־מאַן, רייסט ער פֿון טויט און פֿון לעבעדיק.
— אויך גערעכט? — האָט פּלוצים פֿונעם שטאַרק־צונויפֿגעדריקטן המון אַרויס אַ שטים זיך דערהערט, און דאָס האָט געדינט פֿאַר אַ סימן, אַז סרולין ↰ 338 איז געלונגען דעם פֿעס און אויפֿגעבראַכטקייט, וואָס די מאַסע האָט ערשט געהאַט געטראָגן אויף איינעם, אויף לוזין, אַ ביסל אַריבערצופֿירן אויף אַ צווייטן און אים אָפּווענדן פֿון ערשטן.
און זאָל דאָ קיינעם ניט וואונדערן, וואָס, אַריינקומענדיק אין שטוב און זעענדיק דעם קאָך, וואָס קומט פֿאָר, ווי גלייך ער וואָלט אַריין אין אַ לייכן-גרוב, האָט סרולי זיך ניט דערשראָקן, און פֿולמוטיק זיך אַזאַ פֿעסטן שטעל געטאָן, נישט נאָר כּדי צו פֿאַרהיטן, פֿאַרשטעלן און אויסבאַהאַלטן לולין, גאָר נאָך מער, כּדי אַפֿילו אָנצופֿאַלן אַלים אויפֿן אגפֿאַלער, ווי אָט ערשט אויף יונתן... זאָל דאָס גיט וואונדערן, ווייל ווי דען אַנדערש האָט געזאָלט טאָן סרולי, ווען ער איז פֿון דער אומגעריכטקייט פֿון דער פֿאָרקומעניש אין שטוב אַזוי איבערראַשט געווען, אַז ער האָט געפֿילט, אַז גאָר אַ לעצט מיטל און אפֿשר אַפֿילו פֿאַר אים אַליין אַן אומגעריכטס, איז אומשטאַנד דאָס צעוויל-דעוועטקייט פֿון המון צו האַמעווען, און דאָס האָט, אגב, געזאָלט זיין דאָס זעלבע מיטל, ווי ווען מ׳טוט אַ גאַס אַ קאַלט שעפֿל וואָסער אויף אַ שטאַרק-צעהיצטן.
ס׳האָט טאַקע אַ ביסל געווירקט... אָבער באַלד האָט זיך דער עולם געכאַפּט, אַז ער איז אָפּגענאַרט, .און אַז דאָס, צוליב וואָס ער האָט זיך אַן אָנגעדרודלטער און פֿון פֿאַרשיידענע זייטן אָנגעהעצט, פֿאַרזאַמלט אַהער, איז אים אויסגערוגען. די, ווי אַ פֿעסיע, וואָס זיינען געקומען מיט טענות פֿון אויפֿריכטיקער פֿאַרכיטערונג, האָבן פֿאַרלוירן פֿון אויג דעם, צו וועמען זיי האָבן געזאָלט אויסלאָזן דאָס כיטערגיש — לוזין אַ און אַנדערע, וואָס זיינען, מיטגעשלעפּט פֿון עולם צוליב שפּיל און נייגער, גלאַט געקומען קוקן, איז די האָפֿעגונג אויף דער פֿאַרשטייענדיקער פֿאַרשטעלונג פֿאַרשוואונדן, און דאָס מיינט ווידער לוזין.
מ׳איז געבליבן אַ ביסל אָפּגעשמיסן, אָט ווי קינדער, ווען מ׳כאַפּט ביי זיי אומבאמערקט אַוועק אַ חפֿץ, מיט וועלכן זיי שפּילן זיך, און זיי בלייבן מיט ליידיקן און ווייסן ניט, וואוהין די זאַך איז פֿאַרשוואונדן און וואָס מיט די הענט דעמאָלט צו טאָן...
מ׳האָט זיך באַלד אַרויפֿגעוואָרפֿן אויף סרולין, ווי נאָר מ׳האָט זיך אַ ביסל באַדענקט און דערזען, אַז ער איז דער, וואָס האָט ביי זיי דאָס באַגערטע אַוועקגענומען.
— ווער איז ער, אָט דער? — האָבן געשריגן אייניקע, וועלכע האָבן סרולין ניט געקאָנט, און אַנדערע, וואָס יאָ געקאָנט, האָבן געשריגן אַנדערש:
— וואָס האָט ער דאָ צו טאָן, דער שלעפּער, דער הויז־גייער, וואָס לעבט פֿון פֿרעמדע טישן? וואָס פֿאַר אַ רוח האָט אים געבראַכט אַהערז ווער דאַרף אים ן ↰ 339 — וואָס טוט זיך דאָ: — האָט זיך דעמאָלט אויך יונה, אַ באַדענקטער און צו זיך געקומענער נאָך דעם קאַלטן שעפֿל, וואָס ער האָט פֿון סרולין אַריינגעכאַפּט, אויסגעשריגן: — ווער איז ער, אָט דער, וואָס אָן אַ דאָך, אָן אַ טאַטן, און וואָס דער רוח ווייסט פֿון וואַנען ער האָט זיך אויסגעריסן
— פֿון קייטן צי פֿון אונטער גראַטעס, פֿאַר מאַכן אָאלש געלט, אָדער פֿאַר אַנדערע פּסלנות — קוקט אים נאָר אָן, אָט דעם, וואָס קיינער זעט אים קיין מאָל ניט דאַוונען, ניט לערנען, ניט טאָן קיין מלאכה, און די לעצטע צייט
— אַפֿילו ניט אין די הייזער צו גיין. איז פֿרעגט זיך: פֿון וועגען לעבט אַזאַ, אויב ניט פֿון די טונקעלע מאַכערייען, וואָס ווערן דאָ צווישן אַלע אָפּגעטאָן.
— קוקט אים נאָר אָן — האָט יונה צוערשט אויף סרולין אָנגעוויזן —
און אָט יענעם — האָט ער דערנאָך אויך אַ ווייז געטאָן אויף אברהמלען, וואָס איז מיט צעשפּרייטע הענט, ווי $ געקרייציקטער, ביי דער שוועל פֿון לוזיס אַלקער געשטאַנען — קוקט זיי נאָר אָן, ווי זיי האָבן זיך צונויפֿגערעדט צו באַשיצן און פֿאַרשטעלן יענעם, וועלכן מיר האָבן אָקאָרשט פֿאַר זיך געהאַט און איצט האָבן זיי אים אויסבאַהאַלטן פֿאַרן גערעכטן פּסק, וואָס האָט געוואַרט אויף אים.
— דו! — האָט באַלד נאָך יונהס דרשה, יונהן צו הילף און כּדי ער זאָל פֿאַרשפּאָרן מער צו דרשענען, איינער אַ פּאַרשוין מיט אַ האַרטן קולעק פֿאַר סרוליס פּנים זיך באַוויזן, וואָס אַ קליינע האָר איז אָפּגעגאַנגען, אַז אָט דער קולעק זאָל זיך גאָר ניט איידל און גאָר־גאָר ניט ווייך טאַקע מיט זיין עצם פּנים באַגעגענען, און וואָס פֿון איר, פֿון אָט דער באַגעגעניש, וואָלט סרולי, געוויס, מיט בלוט זיך באַוואַשן, אָדער ער וואָלט זיך נאָך מיט אַ פּאָר פֿאָדערשטע ציין זיך געמחט געזעגענען אַלס צוגאָב...
יאָ, דאָס מאָל האָט שוין געהאַלטן שלעכט מיט סרולין. ווייל, נישט האָבנ־
דיק פֿאַר זיך לוזין און זייענדיק אומבאַפֿרידיקט פֿון דעם, וואָס מ׳האָט ניט געהאַט צו וועמען דעם אָנגעזאַמלטן כעס אויסצולאָזן, וואָלט מען אים זיכער אויסגעלאָזט צו דעם, וועלכער האָט פֿאַרנומען דאָס אָרט פֿון יענעם — פֿון אויסבאַהאַלטענעם און פֿאַרשטעלטן.
יאָ, ס׳האָט געהאַלטן שלעכט, ווייל יונה האָט דאָך, דאַרף מען קלערן, צווישן אָט דעם געריכטן עולם, געוויס, זיינע אַ קליינע, אָבער אַ פֿעסטע מיטהעלפֿער־קאָמפּאַניע געהאַט באַשטעלט, וואָס אָדער ער האָט פֿריער, פֿאַרן אַהערקומען, זיי געגעבן אויסטרינקען, אָדער ער האָט זיי צוגעזאָגט אויף דערנאָך, נאָך דער שלאָג־מלאכה, אַ טרונק, אַזוי, אַז זיי זיינען געווען אומגעדול-דיק, וועלנדיק, וואָס גיכער אויספֿילן זיין באַשטעלונג.
יאָ, ס׳האָט שוין געהאַלטן ביי אַ נאָענטן, אָנגעזעענעם, האַרטן קולעק לעבן סרוליס פּנים... אָבער אין דער מינוט האָט זיך סרולי אַ דיס געטאָן, צולויפֿנדיק צום דאָפּל־פֿענצטער, וואָס איז געווען פֿאַרקלעפּם אויף ווינטער, {{זייט|און ווי געוויינטלעך, מיט וואַטע און אַלעם־אָנדערן באַוואָרנט אויף גיט אַריינלאָזן קיין קעלט אין שטוב. ער האָט פֿריער דאָס אינעווייניקסטע פֿענצטער אַ ריס אויף געטאָן, דערנאָך אויך דאָס אויסווייניקסטע... און קיין רגע האָט ניט געדויערט, ווי סרולי איז מיט איין פֿוס שוין אין דרויסן געשטאַנען — נישט צוליג דעם, ער זאָל באַלד אויך דעם צווייטן אַריבערכאַפּן, אויף אַוועק און אַנטלויפֿן, נאָר כּדי ער זאָל באַלד, נאָך דעם ווי ער וועט נאָר האָבן דעם קאָפּ אין דרויסן אַרויסגעשטעקט, מיט אַ גרויס קול אַהין אַרויסשרייען.
— בודאָטשניק: ... אַהער!...
כאָטש סרולי האָט געוואוסט, אַז ס׳איז אומזיסט זיין שרייען, ווייל אין יענער טייל שטאָט איז אַפֿילו קיין שאָטן פֿון קיין בודאָטשניק קיין מאָל ניט געווען צו מערקן, אויסער גאָר־גאָר אין אויסגענומענע פֿאַלן, ווען יענע פֿלעגן, צוליב זייערן אַ טונקעלן כאַבאַר־ענין, אַליין אַהין פֿאַרבלאָנדזשען, אָדער ווען מ׳פֿלעגט זיי פֿון אַ העכערער, חשובער שטאָט־טייל ספּעציעל קומען רופֿן צוליב עפּעס; כאָטש ער האָט דאָס געוואוסט, דאָך האָט ער אַ געשריי געטאָן, רופֿנדיק, ווייל ערשטנס, האָט ער קיין אַנדער כרירה ניט געהאַט; און צווייטנס, האָט ער מיטן חוש דערפֿילט, אַז דאָס איז דאָס איינציקע וואָרט, מיט וועלכן מ׳קאָן ווירקן אויף דעם עולם אָפּקילנדיק...
און אַזוי איז טאַקע געווען: דער עולם האָט זיך גלייך דערשראָקן...
נישט זעענדיק נאָך קיין סימן פֿון קיין כודאָטשניק, און אויך נישט גלויבנדיק אַפֿילו אין דער מעגלעכקייט, אַז אויף סרוליס רוף זאָל זיך באַלד טאַקע אַזאַ איינער צו הילף באַווייזן; אָבער אַליין דאָס וואָרט און די מורא פֿאַר אַ צופֿאַל, אַז טאָמער פֿאָרט האָט סרולין געגליקט און ס׳איז גראָד יאָ איינער נישט ווייט פֿון דער שטוב פֿאַרבייגעגאַנגען, און סרולי האָט אים דערזען אין רעכטן אויגנבֿליק — איז שוין גענוג געווען, אַז דער עולם, בכל־אופֿן דער האַלב־אומשולדיקער און נישט פֿון יונתן אונטערגעשטעלט, זאָל יאָ נעמען גלויבן אין דער מעגלעכקייט, אַז באַלד, אָט־א, וועט דורכן פֿענצטער אָדער דורך דער טיר אַ קנעפּלמאַן, אַ מאַכט־האָבער, אַן אדרענונג־היטער, זיך באַווייזן.
נו, און אויף צו טאָן־האָבן מיט אַזוינע האָבן זיך קיין בעלנים ניט געפֿונען, און קיינעם האָט זיך, ווי אַלע מאָל, דאָס נישט איבעריק געגלוסט... אַזוי, אַז דער ענג־געשטופּטער עולם האָט גענומען אייליק און וואָס גיכער זיך אַרויסשטופּן פֿון שטוב, אַזוי ווי פֿריער, ווען מ׳האָט זיך אַריינגעשטופּט, וועלנדיק דאָרט אַרט פֿאַרנעמען.
ס׳זיינען נאָכן גרויסן עולם בלויז איינציקע איינשטעלער געבליבן; אבעך בלייבנדיק אַליין, כאָטש אַפֿילו אויך מיט יונתן דעם באַשטעלער בראש, האָבן זיי שוין דעם אימפּעט אָנגעוואוירן און פֿאַר אַ האַלב אויסגעליידיקטער שטוב איז זיי אויך דער שלעגערישער דראַנג אָפּגעפֿאַלן.
זיי, אָט די פּאַרשוינען, וואָס מיט די לייכיקעס אויף די אַקסל און נישט אויף די אַרבל אָנגעטאָן, ד״אבן זיך אויך גענומען רוקן צו די ווענט און וואָס אַמאָל צו דער טיר נעענטער, ביז די גאַלאַנטאַנישע היץ האָט זיך זיי אויסגע־ לאָשן, און אויך זיי זיינען אַרויס. אמת, עפּעס האָבן זיי נאָך געדראָעט און צווישן די ציין געמורמלט, אַז נישקשה, אַז ווען מ׳וועט זיי (געמיינט אַ די לוזי־לייט) אַמאָל אין אַן אונטערגעסל טרעפֿן, וועט מען זיך מיט זיי אָפּרעכענען און זיי אָפּשלאָגן די כריפֿעס... נו, איז גוט, איז זאָל, זיין אַן אָנדען־ש מאָל, אַבי ניט איצט...
איצט זיינען זיי אַוועק און פֿון זייער שלעגערישער פֿאַרבאָדייטקייט און פֿון יונהס באַשטעלטער אונטערנעמונג איז גאָרניט ניט געוואָרן: מ׳האָט זיי איבערגעשלאָגן.
אויך אין דרויסן אַרויסקומענדיק, ווען דער עולם האָט דערזען, אַז ער איז ווייטער אָפּגענאַרט, ווייל קיין נאָענטע סכנה זיך צו באַגעגענען מיט קיין אָרדענונג־היטער איז אים ניט פֿאָרגעשטאַנען, האָט ער דאָך שוין מער קיין חשק ניט געהאַט אָנצוהויבן אויפֿסניי, און האָט זיך באַניגנט בלויז מיט דראָ־ ענריקע אויסגעשרייען, געווענדט צום האַרבן סרולין, וואָס איז נאָך אַלץ מיטן איינעפּ פֿוס אין דרויסן געשטאַנען — אַ סימן, אַז זיי האָבן זיך אָנגעהויבן מיט אַזאַ, וואָס אויב ער האָט געקאָנט אין מיטן ווינטער אַ פֿענצטער אויסרייסן און אַרויסשרייען צו הילף, אַזוי איז ניט אויסגעשלאָסן און אויף אַזאַ איז זיך צו ריכטן, ער זאָל זיין קאָפּאבל אויך לויפֿן נאָך איר און פֿון אַן אַנדער אָרט זי ברענגען.
סוף־כּל־סוף איז דער עולם זיך צעגאַנגען, צוזאָגנדיק, אמת, אַז ער וועט ווען ניט איז נאָך אַהער קומען, און אַז די דא־אין־שטוב וואוינענדיקע מעגן זיין זיכער, אַז ס׳וועט זיי ניט געשענקט ווערן און אַז לסוף וועט מען זיך מיט זיי צערעכענען.
אָט דעמאָלט, אַז סרולי האָט דאָס דערזען, האָט ער דורכן פֿענצטער, דורך וועלכן ער האָט צוערשט דעם פֿוס אַרויסגעשטעלט, אים איצט ווידער אַריינגענומען און איז אין שטוב אַריין. ער האָט צוערשט פֿאַרמאַכט דאָס אויסנווייניקסטע, דערנאָך דאָס אינעווייניקסטע, דעמאָלט האָט ער, צוקן-מענדיק צו אברהמלען, וואָס איז ווי אַ פֿאַרשטיינערטער נאָך אַלץ אויף דעה שוועל פֿון לוזיס אַלקער געשטאַנען און מ׳מעג שווערן, אַז אויך נאָך איצט מיט צענומענע הענט, ווי אַ געקרייציקטער — און ער האָט אים באַזייטיקט ,און פֿון זיין היטער־אמט באַפֿרייט. דעמאָלט, ווידער, איז ער צו לחין אין אַלקער אַריין, און טרעפֿנדיק אויך יענעם, ווי מ׳דאַרף קלערן, אין גאָרנישט קיין געהויבענעם שטאַנד, האָט ער, אָן הקדמות און אָן פֿאַרבארייטונגען, מחמת אויך ער איז דאָך נאָר וואָס פֿון אַ שווערן ערנסט, אַן אויפֿגערעגטער, אַרויסגעקומען, צו לוזין אַזוי אַ זאָג געטאָן .
— ווי לוזי זעט, איז ער, סרולי, ווייזט אויס, געווען גערעכט, ווען ער האָט געזאָגט, אַז שטאָט שווייגט ניט, און אַז זי האָט בייזס פֿאַרטראַכט... איז אָט, איז זאָל ער וויסן זיין, לוזי, אַז דאָס, וואָס איז נאָר וואָס פֿאָרגעקומען, איז בלויז אַ פֿאַרשפּיל צו אַ שפּיל, בלויז אַ פֿדואוו, אַן אָנהויב, פֿון וועלכער מ׳האָט זיך פֿאָרלויפֿיק נאָך גליקלעך געקאָנט אויסדרייען. אָבער די בייז־באָגערער האָבן געוויס אויך איצט דאָס געווער ניט אַוועקגעלייגט, און נאָך דער ערשטער, ניט־געלונגענער פּרואוו, קאָן קומען אַ צווייטע, אַ יא־געלונגענע, און ענדיקן קאָן זיך דאָס מיט גאָר גרויסע בזיונות, ווי אַרויסגעפּירט ווערן מיט גרויס־ שענדלעכן פּאַראַד פֿון שטאָט אויף אַ געוויסן או6ן — אויף אַ מיסט־וועגעלע, ווי מ׳טוט מיט גרויס פֿאַרהאָסטע, ווען מ׳מאַכט זייער לעבן הפֿקר. איז נו, איז ווי מיינט ער, לוזי, צי איז ניט גערעכט געווען סרולי, ווען ער האָט פֿון לאַנג געזאָגט, געוואָרנט און געפֿאָדערט, אַז לוזי דאַרף זען וואָס גיכער זיך אַליין פֿאַרנעמען און פֿאַרלאָזן די שטאָטי
— יא — האָט לוזי, קוקנדיק אויף סרולין אָפּגעענטפֿערט. — מסכּים —
האָט ער אַ ביסל אַ מטושטשער פֿונעם נאָר וואָס פֿאָרגעקומענעם, פֿאַרלוירן און מיט אָפּגעבלאַסטע ליפּן, אויף סרוליס פֿאָרשלאָג באַשטייענדיק, סרולין נאָכגעזאָגט מיט הסכמה.
VIII
סרולי גאָל גרייט זיך אין וועג
אין די נאָענטע אויפֿדערנאַכטן, נאָך דעם אויכנגעשעענעם, האָט מען געקאָנט זען, ווי סרולי האָט זיך גענומען עפּעס אָפֿט פּאַרען מיט זיין טאָרבע, וועלכע ער פֿלעגט אַלע מאָל מיטהאָבן אין זיינע וואַנדערייען. ווען ער פֿלעגט זומער־צייט די שטאָט פֿאַרלאָזן, ער האָט זי אַרויסבאַקומען פֿון ערגעץ אַ פֿאַרשטעקט ווינקל, וואו זי איז אַ צייט געלעגן אומגענוצט. ער האָט זי באַקוקט, באַטראַכט און מיט די אויגן געמאָסטן; און געפֿינענדיק זי, אַפּנים, צו קליין פֿאַר דעם אַלעם, וואָס ער האָט געדענקט, שפּעטער, ביי אַ געוויסער געלעגנהייט אין איר אַריינלייגן, האָט ער זי, לסוף, צעטרענט, אַ ניי שטיק לייוונט אין איר אַריינגעגעבן און אַזויערנאָך זי פֿאַרגרעסערט. ער האָט אויך צוגענייט אַ צווייטן אויער, כּדי ער זאָל זי, אַ פֿול־אָנגעלאַדענע, פֿעסט אויף די פּלייצעס האָבן ליגן, נישט ווי אַלע מאָל ביז אַהער, ווען ער פֿלעגט זי, אַ לייכטע, אויף איין אויער באַה אויף אַ זייט רוקן פֿאַרוואַרפֿן. ער האָט אַפֿילו אין איינעם אַ לעצטן אויפֿדערנאַכט, נאָך דעם ווי ער האָט זי שוין געהאַט אויסגע5אַרטיקט, לויט זיין נייעם פֿאַרטראַכט, געפּרואווט אַריינלייגן אין איר אַלץ דאָס, וואָס ער האָט, ערשטנס, געדאַרפֿט צו זיין אייגענעם געכרויך, דערנאָך אויך אייניקע לוזיס זאַכן, ווי טלית און תּפֿילין, עטוואָס וועש און אַ שבתדיקן כגד. און אַזוי, אַ פֿול־אָנגעפּאַקטע, האָט ער זי דורך ביידע אויערן אויף די פּלייצעס גענומען, צו זען, ווי לייכט, אָדער שווער, באַקוועם, אָדער ניט, זי וועט אים, אַ פֿאַרגרעסערטע איצט אין וועג דינען; און נאָך דעם, ווי ער האָט זיך איבערצייגט, אַז אַלץ איז ווי ס׳באַדאַרף צו זיין און אין בעסטער אָרדענונג, האָט מען געקאָנט מערקן, ווי אַ שטילער נחת־רוח האָט אים דאָס פּנים מיט כאַפּרידיקונג באַשיינט און אויך ווי זיין בוזים וואָלט אים פֿול זיין מיט כאַפּרידיקונג.
אָפּגעפֿאַרטיקט זיך מיט דער טאָרבע, האָט ער אָנגעהויבן פֿאַרפֿאַלן ווערן אין די פֿרימאָרגנס. באַזונדערס פֿון די זונטיק־טעג און מיטוואָכס, ווען ס׳קומען פֿאַר האַלבע ידירים אין שטאָט, בעת וועלכע מ׳האָט אים געקאָנט זען זיך אומדרייען אויף די מאַרק״פּלעצער און עפּעס האַלטן אין איין זיך איינקוקן אין פֿרעמדע מענטשנס פּנימער, ווי גלייך ער וואָלט זוכן צו דערקענען איינעם, וואָס
גייט אום אין עולם־התוהו... אַממערסט האָבן אים אינטערעסירט פּאַרשוינען אָפּגעריסענע, האַלב־ליידיקגייעה אָן באַשעפֿטיקונגען און אַפֿילו אויך קליינע בר־דעתן...
און אָט, אין איינעם אַ פֿרימאָרגן, האָט ער אַזאַ איינעם געפֿונען אַ אַ צוואַנציקיעדיקן קריסטלעכן בחור, מיט אַ לאַנגן שאַלאכוואן ביז דער ערד, אי. בערגעגורט ביי די לענדן, און מיט אַן אָפּגעקראָכן גרינלעכן סאַמעטענעם קלאבוק. — אַ סימן, אַז דער פּאַרשוין האָט געדינט אין אַ מאַנאַסטיר ווי אַ מאַנאָכן־ברודער, ערשט אויף דער לערע, און וואָס איבער געוויסע סיבות איז ער אַליין פֿון דאָרט אַוועק. אָדער מען האָט אים דעם וועג געוויזן און אים אַרויסמשלחט איבער זיין שליממזל.
דערזען אָט דעם פּאַרשוין, האָט זיך סרולי צו אים אַ לאָז געטאָן, און באַלד נאָך דער ערשטער באַקענטשאַפֿט, איז יענער אים, ווייזט אויס, געפֿעלן, און באַלד האָט ער אים אַ פֿאָרשלאָג געמאַכט און זיך געהייסן נאָכגיין. יענער האָט געפֿאָלגט, און באַלד האָט מען געקאָנט זען, ווי פֿון צווישן געריכטן עולם אַרויס, האָבן זיך מידע, סרולי מיטן בחור, ווי צו איין זאַך אָפּגערעדט, אַרויסגערוקט — סרולי פֿאָרויס, אָן שום זאַכן, און דער קריסטלעכער בחור־פּאַרשוין, מיט אַ קליין פּעקעלע אין דער האַנט — אַפּנים, אַ לעצט ביסל פֿאַרמעגן, מיט וועלכן ער איז פֿון מאַנאַסטיר אויף דער גאָרער ליידיק־גייערישער וועלט אַרויסגעשיקט געוואָרן.
דאָס האָט סרולי אָט דעם כחור פֿאַר אַ הויף־היטער באַשטימט, און גייענדיק מיט אים פֿון מאַרק אין שטאָט און פֿון איין גאַס אין דער צווייטער, דורך וועלכע דער וועג איז זיי געלעגן, האָט סרולי אים, לסוף, אין הויף פֿון משה מאַשבער געבראַכט.
ער האָט אים ניט אַריינגעפֿירט צו די באַלעבאַטים פֿון הויף אויף זיך אָפּרעדן און באַדינגען, ווי ס׳פֿירט זיך; נאָר לאָזנדיק אים שטיין אין דרויסן מי מיכאַלקעס שטובעלע איז ער אַליין צו משה מאַשבערס קינדער אַריין, און טרעפֿנדיק משה מאַשבערס עלטערע טאָכטער יהודיתן, האָט ער איר גלייך, אָן הקדמות, אַ זאָג געטאָן:
— ער האָט געבראַכט אַ סטרוזש אין הויף, וואָס וועט צונוץ קומען אויך אויף אַנדערע אַרבעטן.
יהודית האָט אים אויסגעהערט און נישט יאָ, נישט ניין געזאָגט. זי האָט שווייגנדיק זיין אונטערנעמונג באַוויליקט, ווי זי וואָלט באַוויליקט אַלץ, וואָס ס׳וואָלט איצט געקומען פֿון סרולין פֿאַרגעשלאָגן, ווי פֿון אַזאַ, וואָס ווי זי האָט געוואוסט, האָט ער דאָך געקאָנט זיין דער הויפּט בעל־דעה דאָ אין שטוב, און וואָס נאָר פֿון זיין גוטן ווילן האָט ער זיך פֿון איר אָפּגעזאָגט, פֿון דער דעה, ↰ 345 אגב, איידער נאָך ער האָט איצט דעם קריסטלעכן בחור געבראַכט, פֿלעגט יהודית אים די לעצטע צייט זען אַמאָל אין אַ פֿרימאָרגן, אַמאָל אין אַ בייטאָג, אַריינקומען און זיך אַרומדרייען אין הויף, נישט טוענדיק, דאָרט גאָרנישט און נישט קומען דערנאָך אין שטוב עפּעס פֿאָרצולייגן אָדער גלאַט אַ וואָרט זאָגן. קיינער האָט אים נישט געפֿרעגט, וואָס ער דאַרף, און באַגערט מיט זיין אַהערקומען. אויך ער, סרולי, אַליין האָט נאָכן לאַנגן אומדרייען זיך דעמאָלט אין הויף, נישט געפֿונען פֿאַר נויטיק עמעצן צו דערקלערן דעם ציל, צוליב וועלכן ער האָט זיך אַהין געטראָפֿן. נאָר איצט האָט ער פֿאַר פֿיל מאָל דעם הויף באַזוכן אויף אַזאַ אופֿן, זיך יאָ אין שטוב אַריינגעשטעלט און געמאָלדן, וואָס געמאָלדן: אַז ער האָט געבראַכט אַ סטרוזש אין הויף.
מ׳האָט אָנגענומען זיין מעלדונג נישט ווי קיין באַפֿעל, אויך נישט ווי קיין גוטע עצה, מיט וועלכער מ׳איז מסכּים מיט דאַנק; נאָר האַלב קיל און גלייכגילטיק, ווייל קיינעם און באַזונדערס משה מאַשבערס טאָכטער יהודיתן, איז שוין די גאַנצע באַלעבאַטישקייט אַזוי ווייט נישט אָנגעגאַנגען, אַז זינט מיכאַלקע, דער פֿריערדיקער הויף־היטער, האָט זיך געפֿעלט, איז איר אַפֿילו אויפֿן זינען ניט געקומען אים מיט קיין אַנדערן צו פֿאַרבייטן... מ׳איז זיך שוין באַגאַנגען אָן אים, אַזוי ווי מ׳איז זיך באַגאַנגען אויך מיט דער איינער דינסט, וואָס אַפֿילו פֿאַר איר, פֿאַר דער איינער, האָט שוין קיין גענוג אַרבעט ניט געקלעקט.
אַזוי, אַז ווען מ׳האָט איצט יאָ געבראַכט אַ נאָך איינעם צו הילף, האָט זיך קיינער מיט אים ניט געפֿרייט... און דאָך איז ער געבליבן, דאָך האָט אים סרולי באַשטעלט, באַשטימט און אַהער געבראַכט. צו וואָס? — מעגלעך, אַז דער באַלעבאַטישער אָדער האָט זיך אין אים צערעדט, זעענדיק, ווי דער הויף איז פֿאַרלאָזט, נישט געקערט, נישט גערוימט, און וויסנדיק, אַז זומער־ צייט וועט אויך דער סאָד בלייבן אָן אַן אַכטונג־גיכנדיקן אויג. מעגלעך — דאָס, מעגלעך אָבער אויך, אַז ניט דאָס, נאָר בלויז אַ קאַפּריז ביי סרולין, וואָס דער האַלב־תמעוואַטער קריסטלעכער בחור אין אים געפֿעלן, און וואָס זעענדיק, ווי ער דרייט זיך אום אינעם גרינלעך־סאַמעטענעם קלאבוק און מיטן קליינעם אָרעם פּעקעלע אונטערן אָרעם אין מאַרק, אָן באַשעפֿטיקונג, האָט ער געפֿונען פֿאַר פּאַסיק צו פֿאָרן אָט דעם אָפּגעפֿאָרענעם און צוגעשלאָגענעם פּאַרשוין מיט דער צוגעשלאָגענער און יורדיש־אָפּגעפֿאָרענער שטוב פֿון משה מאַשבער.
ווי די מעשה זאָל ניט זיין, נאָר סרולי האָט אים פֿאַר אַ היטער באַשטימט, אים געלאָזט; און נאָך דעם ווי ער האָט אים באַוויזן מיכאַלקעס שטיבעלע, וואו ער וועט זיך אויפֿהאַלטן און נעכטיקן, איז פֿאַרן אַוועקגיין און אים לאָזן אַליין, האָט ער אים אין קורצע ווערטער אויך דערקלערט זיינע פֿליכטן, וואָס ער וועט האָבן:ויסצופֿילן אין הויף, אין שטוב אאַז״וו.
און גוט, זאָגוימיר, האָט סרולי געטאָן, און ריכטיק, ווייל אָט דער האַלב־ תמעוואַטער כחור־פּאַרשוין האָט זיך טאַקע רעכט גוט געפּאַסט צו משה מאַשבערם שטוב און הויף דעמאָלט מיט זיין שטענדיקן שווייגן און גולמישן ווען־אַמאָל־צו־זיך־אליין־שמייכלען גוט און איבער גוט, ווי יעדער טאַט, וואָס טראָגט קיין תּרעומות ניט אויף דער וועלט, וואָס פֿון אַלע אירע רייכקייטן איז אים בלויז אַ קליינער חלק, אַ מינדסט טיילעכל אַראָפּגעפֿאַלן.
ווייל, יאָ, קיין סך האָט ער ניט באַדאַרפֿט: קיין איבעריקע בגדים ניט.
ניט האָבנדיק פֿאַר וועמען זיך אויסצופֿיינען און פֿון ניט זוכן קיינעמס חבר־ שאַפֿט, אויסער נאָר פֿון אַ קאַץ אַמאָל, אַמאָל פֿון אַ פֿאַרבלאָנדזשעטן הונט, און אויסער אויך שפּעטער, זומער — די חברשאַפֿט מיט פֿייגעלעך אין סאָד, וועלכע ער האָט גוט געקאָנט און געוואוסט יעדערנס נאָמען און זייער יעדענס מינדסטן פּישטש סיי אין דער פֿרי ביים אויפֿוואַכן און סיי פֿאַרנאַכט, פֿאַרן אַנטשלאָפֿן ווערן. ער האָט אויך ווייניק באַדאַרפֿט פֿון עסן, זיך כאַנוגנדיק בלויז מיט אַ שיסעלע הייס וואָסער, אין וועלכן ער פֿלעגט אַריינכראָקן זיין פּאָרציע כרויט, בולקע, וועלכע ער האָט אַלע אין דער פֿרי און פֿאַרנאַכט באַקומען אויפֿן קיך אים אויסגעטיילט.
יאָ, זאָגן מיר, ער האָט זיך זייער גוט אַריינגעפּאַסט אין דער יורדישער שטוב פֿון משה מאַשבער בכלל, ובפֿרט האָט ער זיך זייער גוט געפּאַסט מיט אייניקע שטוב־מענטשן, ווי מיט אַלטערן, מיט וועלכן ער האָט זיך פֿון ערשטן קוק, פֿון דער ערשטער באַגעגעניש באַפֿריינדעט און, קיין מינדסט וואָרט נישט אויסריידנדיק, האָט מיט אים דאָך שטיל־שווייגנדיק און חבריש זיך צונויפֿגעזונגען.
ס׳איז געווען אַ כילד פֿאַר אַן עכטן קינסטלער צו מאָלן, ווי אַזוי וואָסילי (דער נאָמען פֿונעם צוגעשלאָגענעם מאַנאָכן־בחור) האָט, שטייענדיק אין סאָד, וואוהין ער פֿלעגט אַמאָל אין אַ פֿרימאָרגן פֿאַרבלאָנדזשען, אָן שום באַדאָרף — די אויגן אויפֿהויבן און פּלוצלים דערזען אַלטערן ביים פֿענצטער פֿון זיין אויבערשטיבל שטיין, און ווי אַזוי אי דער, אי יענער האָב זיך מיט האַלב-פֿאַרחידושטע, האַלב־היימישע, האַלב־אָפּגעפֿרעמדטע. אויגן באַגעגנט און זיך פֿאַרשטענדיקט אויפֿן וואונק; און ווי אַזוי, ווידער, נישט געקוקט אויף זייער פֿאַרשיידענער אָפּשטאַמונג — אַלטער אַ ייד און וואָסילי — נישט — האָבן זיי דאָך זיך דערפֿילט פֿאַרברודערט, געפֿינענדיק, אַפּנים, אַ געוויסע געמיינזאַמקייט אין זייערע כיידנס געמינערטע גורלות, ווי אויך אַ שטיל־שמייכלענדיקע באַרעכטיקונג פֿאַר זייער שוואַכזיניקער שפּראַך אָן ווערטער, בשעת איינער שטייט אונטן און קוקט אַרויף צום צווייטן אויבן, און דער פֿון אויבן קוקט אַראָפּ צו דעם, וואָס אונטן — אַ בילד צו מאָלן...
זיי פֿלעגן זיך אַמאָל אויך נעענטער באַגעגענען, און אַ קורצער, האַלב־ אומפֿאַרשטענדלעכער געשפּרעך פֿלעגט צווישן זיי פֿאָרקומען, אי דאָס אויך ↰ 347 מער מיט וואונקען, ווי מיט ווערטער, בעת אָט דער וואָסילי פֿלעגט אַ קוק טאָן שטיל־כאהאַרצט אויף אַלטערן מיט זיינע בלוילעך־רוסישע בלימל־אויגן, און אַלטער תאָט וואָסילין מיט דעם זעלבן געצאָלט — מיט אַ טרייגטשאַפֿטלעכן גליק פֿון זיינע יידיש־שוואַרצע...
ס׳איז דערנאָך, זומער־צייט, געשלאָסן געוואָרן אויך צווישן מאירלען׳
משה מאַשבערס אייניקל, מיט וואָסילין אַ זעלבער סאָרט חבדשאַפֿט, וועלכע האָט זיך אויסגעדרוקט אין דעם, וואָס מאירל פֿלעגט אַמאָל גאַנצע שעהן שטילשווייגנדיק פֿאַרברענגען מיט וואָסילין, נישט אויסריידנדיק קיין וואָרט מיט איפּ, אי מחמת דאָס פֿרעמדע לשון האָט דאָס אים ניט דערלויבט, אי אויך דערפֿאַר, ווייל מיט וואָסילין איז נישט געווען וועגן וואָס צו ריידן! נאָר גלאַט אַזוי, אַמאָל אונטער אַ שאָטן פֿון אַ כולם זיצן, אָדער ליגן, און זיך איינהערן, ווי אָט דער וואָסילי זינגט אַלים פֿאַר זיך אַ קלויסטער־ניגון, אָדער רעדט זיך דורך מיט אַ באַקאַנט פֿייגעלע אויף פֿויגל־לשון, נישט צו דערקענען קיין מינדסטן אונטערשייד צווישן דעם, וואָס מאַכט דעם נאָך, און צווישן פֿויגעלע אַלים, וואָס דאָס געזאַנג קומט דעם אַן עכט־געבורט פֿון אייגענעם גערגעלע.
אַזוי, זאָגן מיר ווידער, אַז סרולי האָט ניט שלעכט געטאָן, וואָס ער האָט אַהער געבראַכט אָט דעם וואָסילין... שפּעטער אָבער האָט ער נאָך עפּעס געטאָן, וואָס בנוגע יענעם ווייסן מיר שוין נישט צו זאָגן „גוט, אָדער „שלעכט,.
ער האָט שפּעטער מיט עטלעכע טעג, נאָך דעם ווי ער האָט דעם הויף-היטער צו משה מאַשבערן אין הויף געבראַכט, זיך ווידער אין יענער שטוב באַוויזן, און ווידער טרעפֿנדיק יהודיתן, משה מאַשבערס טאָכטער, אין עסצימער אַליין, האָט ער זיך צו איר וועגן אַ נייעם ענין איצט געווענדט.
דאָס מאָל האָט ער זיך פֿאַרגונען עטוואָס היימישלעכער זיך אויפֿפֿירן און נישט ווי קיין מרוק פֿון אונטערן דאַשעק צו ריידן. ער האָט זיך אַוועקגעזעצט אויף אַ בענקל קעגן יהודיתן, און שטיל, בנעימות, ווי מ׳רעדט צו אַ קראַנקן, וועמען מ׳וויל ניט קיין וויי פֿאַרשאַפֿן, האָט ער זי אַ פֿרעג געטאָן:
— צי ווייסט זי, אַז איר טאַטע, משה מאַשבער, איז אים געלט שולדיק?
— זיי ווייסט — האָט יענע פֿאַרוואונדערט אים אָנקוקנדיק געענטפֿערט.
— נו, און צי ווייסט זי — האָט ער ווייטער געפֿרעגט, — אַז די שטוב איז אויף זיין נאָמען איבערגעשריבן, און אַז ער וואָלט זיך געקאָנט פֿירן מעשה־באַלעבאָס און פֿירט זיך נימן...
— אַוודאי ווייסט זי — האָט יהודית ווידער געענטפֿערט שוין עטוואָס שטאַמלענדיק און פֿאַרלוירן, מורא האָבנדיק, אַז צו אַלע לעצטע צרות זאָל דאָ, אָט באַלד, נאָך עפּעס איינע אַ נייע אויפֿשווימען, אַן אומגעריכטע.
זי האָט סרולין אין די אויגן געקוקט און הינטערוויילעכץ דערלערנט זיין יעדע מינע, ווי וועלנדיק טרעפֿן, מיט וואָס פֿאַר אַ מיין, אַ גוטן אָדער אַ שלעכטן, זיינען איר אָקאָרשט אָט די פֿראַגעס געשטעלט געוואָרן.
— אַוודאי ווייסט זי — האָט זי ווידער געזאָגט — אַז ער באַגייט זיך ווי אַנדערע אויף זיין אָרט וואָלטן זיך ניט באַגאַנגען... פֿאַרקערט, אדרבא...
— איז אָט — האָט סרולי ביי איר ווי די ווערטער פֿון מויל אויסגע-כאַפּט און זי ניט געלאָזט פֿאַרענדיקן — איז זאָל זי זיך פֿאַרשטעלן, משה מאַשבערס טאָכטער, אַז ער, סרולי, איז, לאָמיר זאָגן, אַ באַווייבטער, און ער וואָלט וועלן — נישט די גאַנצע שטוב פֿאַרנעמען, ניין — נאָר אין איינעם אַ צימער זיין משפּחה באַזעצן. וואָס וואָלט זי געזאָגט דערויף און צי וואָלט זי געהאַט עפּעס קעגן?...
— ניין, חלילה, ער האָט רעכט, ער קען פֿאַרנעמען, וואָס ער וויל און קיינער קאָן אים ניט פֿאַרכאָטן... אָבער — האָט יהודית צוגעגעבן אַ ביסל אין פֿאַרלעגנהייט — אויף וויפֿל זי ווייסט, האָט ער, דאַכט זיך גאָרניט קיין משפּחה.
— ניין, טאַקע, קיין אייגענע משפּחה ניט, נאָר אַ גאָר־נאָענטע, וועמען ער מוז באַזאָרגן.
— איז אדרכא — האָט יהודית געזאָגט אַ דערלייכטערטע, זעענדיק, אַז ס׳האַנדלט זיך ניט וועגן דער גאַנצער שטוב, נאָר וועגן אַ טייל, וועגן בלויז אַ צימער — אדרבא, געזונטערהייט... זאָל ער מיט איר באַלד גיין אַ קוק טאָן, זיך אויסקלייבן, וואָס ער וויל, און אַפֿילו היינט, מאָרגן אַהין אַריינברענגען וועמען ער האָט בדעה...
יהודיתן זיינען געשטאַנען טרערן אין די אויגן, דאָס זאָגנדיק, און זי האָט זיך נאָר געמיט פֿאַר סרולין זיי אויסבאַהאַלטן, אַז ער זאָל זיי ניט באַמערקן. סרולי האָט אָבער יאָ באַמערקט, און דערפֿאַר האָט ער פֿאַרזיב־ טיק, זייער פֿאָרזיכטיק, דעם אויסוואָל פֿונעם צימער דורכגעפֿירט, נישט געקליבן לאַנג און זיך אָפּגעשטעלט אויפֿן קלענסטן, אויף אַ זייטיקן און אויף אַזאַ, וואָס וועט זיך וואָס ווינציקער אַנקערן מיט דער שטוב, כּדי די נייע איינוואוינער זאָלן די אַלטע ניט שטערן...
און אָט האָט מען אָפּגעמאַכט וועגן אויסדערוויילטן, און סרולי איז אַוועק און מער האָט ער קיין וואָרט ניט געזאָגט.
מ׳האָט אים געקאָנט זען, נאָך דעם ווי ער האָט דעם באַזוך ביי משה? מאַשבערס טאָכטער אָפּגעפּראַוועט, ווי ער האָט זיך אַוועקגעלאָזט אין יענער אָרעמער טייל שטאָט, וואו מיכל בוקיערס וואוינונג האָט זיך געפֿונען און ווי ער האָט אַהין אין הויף אַריינגעטראָטן, דערנאָך, פֿאַר מיכל בוקיערס נידעריקער טיר פֿון פֿאָדערהייזל דעם קאָפּ אָנגעבויגן און איז אין שטוב אַריין.
ער האָט זיך דאָרט לענגלעך פֿאַרזאַמט, ווייל ווי ס׳ווייזט אייס, האָט ער געהאַט עטוואָס וויכטיקס אָפּצורעדן און מיט דער דאָרטיקער איינוואוינערין, מיט מיכל בוקיערס אַלמגה, אַ שווערלעכן ענין צו דערליידיקן. דאָס מיינט מען: מיט איר איינטעגהן, איר איינריידן און איר צו פֿאַרשטיין גיכן, זי זאָל מסכּים זיין מיט דעם, וואָס האָט זיך איר אי ניט געגלויבט, אי אויפֿן זינען ניט געלייגט.
— וואָס הייסט? — האָט זי, אַ פֿריטשמעליעטע, געטענהט, אויסהערב־
דיק סרוליס פֿאָרשלאָג — צו וואָס גאָר צו יענע? צו וואָס אין אַזאַ רייך הויז? צי איז ניט בעסער בלייבן דאָ, וואו זי איז, וואו זי איז געוואוינט, זי זאָל נאָר האָבן דירה־געלט צו באַצאָלן.
— האָט זי דאָך אָבער ניט... — האָט סרולי אַ זאָג געטאָן בייזלעך —
און אָט דאָס איז דאָך די מעשה וואָס דאָרט לאָזט מען זי אומזיסט.
נאַטירלעך, אַז אויסהערנדיק סרוליס לעצטע ווערטער, האָט מיכל בוקיערס ווייב אַוודאי געמחט מסכּים זיין, כאין כרירה.
און אויף מאָרגן, אין דער זעלבער צייט, האָט מען ווידער געקאָנט זען, ווי סרולי איז אַהין אין הויף מיט אַ פֿורל אַריינגעפֿאָרן. באַלד האָט מען פֿון מיכל בוקיערס שטוב גענומען טראָגן דאָס אָרעמע מעכל, וואָס איז באַשטאַנען פֿון אַן אַלט־צעריפֿעטער שאַפֿע, פֿון הילצערנע ירושה־בעטן, פֿון מאיל צעפּרעסענע( פֿון אַ באַנק־בעטל, וואָס דאָס ווענטל איז מיט היי געפּאַקט, און אַנדערע ענלעכע שטוב־הפֿצים און ק*ך־מכשירים, אויף וועלכע ס׳האָבן דערנאָך גענומען רייטן, אין דער הויך אַרויפֿגעזעצטע, מיכל בוקיערס קלענערע קינדער — אַ יינגעלע מיט אַ מיידעלע. מיכל בוקיערס אלמנה, מיט דער שוין דערוואַקסענער טאָכטער, האָבן צופֿוס גייענדיק, דאָס פֿורל פֿון הינטן באַלייט, און פֿון פֿאָרנט, פֿאַרן פֿערדל, האָט דער פֿורמאַן מיט סרולין געשפּאַנט, פֿאָרנדיק מיט דעם אָרעם אָנגעלייגטן סקאַרב אין יענער גאַס, צו יענעם הויף און צו יענער שטוב, וואוהין אַזאַ פֿורל מיט אַזאַ אָנגעוואַלגערטער און סטאָרטשענדיקער אָרעמקייט איז קיינמאָל ביז דעמאָלט ניט צו זען געווען אַהין צוצופֿאָרן...
ס׳איז ווייזט אויס, שוין אַפֿריער געווען אָפּגערעדט, אַז צו דער צייט זאָל אָט דער מענטשן- און מעבל־צוג צום הויף צוקומען, ווייל ווי נאָר ער איז אַהין צו, אַזוי איז יהודית, משה מאַשבערס עלטערע טאָכטער, פֿון שטוב און פֿאַרן טויער אַרויסגעקומען, אָט, ווי מ׳קומט אַרויס צו באַגעגענען געסט, וועלכע מ׳דאַרף, אָדער מ׳וויל מיט אַ גוט־געבויגטער מינע אויפֿנעמען.
דאָס מאָל, ווי מ׳דאַרף פֿאַרשטיין, האָט דאָס יהודית ניט איבעריק גערן געטאָן. זי האָט דאָס אַוודאי געוואָלט מאַכן וואָס בעסער און מיט אַ מער אויפֿגעלייגט פּנים; אָבער דערזעענדיק די פּאַרשוינען, מיכל בוקיערס יידענע מיט די קינדער, צו וועמען אָט דאָס באַלעבאַטישקייט האָט געטאָן געהערן, ↰ 350 אַזוי האָט זי זיך ניט איינגעהאַלטן און מעשה גבירישע טאָכטער, האָט זיך צו סרולין אַ ווענד געטאָן און אַ זאָג געגעבן:
— צו וואָס דאָס אַלץ. די שטוב האָט גענוג אייגן מעכל אויף די נייע איינוואוינער צו באַזאָרגן. ווער דאַרף דאָס: — האָט זי, אויף דער פֿור אָנווייזנדיק, געזאָגט... ווייל יאָ, ער־כאן, האָט דאָס געהייסן, ביז אַהער האָט זי סרולין נאָכגעגעבן, און איצט זאָלן אַנדערע איר ווילן טאָן.
ס׳איז איר אַוודאי שווער געווען, יהודיתן, און מילא, וואָס געהער אַליין די נייע איינוואוינער, האָט זי, די גבירישע טאָכטער, ווי ניט ווי, נאָך מסכּים געווען זיי אויפֿצונעמען און געצוואונגענערהייט צו זיי זיך צוגעוואוינען, אָבער אָט דאָס אָפּגעפֿאָרענע, קבצנישע מעכל, וואָס האָט פֿון דער אָנגעוואַלגערטער פֿור אַראָפּגעקוקט, איז איר געווען דערווידער, זי זאָל ביי זיך קאָנען פּועלן דאָס האָבן אין נאָענטער שכנות.
סרולי האָט זיך ניט איבעריק געשטעלט, פֿאַרשטייענדיק, אַז, סוף־כּל־
סוף, וועט מיכל בוקיערס יידענע ניט אַרויסקומען קיין רעה דערפֿון — פֿאַרקערט... ער האָט זיך דערום גלייך געווענדט צו יענער און איר געגעבן צו פֿאַרשטיין, אַז נישקשה, ס׳וועט ניט אויסמאַכן, אויב איר באַלעבאַטישקייט וועט אויף דער וויילע ערגעץ אין אַ קאַמער אָפּגעלייגט ווערן, נישט צו איר און נישט צום מעכלס שאָדן.
מיכלס יידענע איז די ערשטע מינוט שווער געווען איינגיין זיך צעשיידן מיט איר אייגנס, וואָס ווי ס׳זאָל?יט זיין, איז זי צו דעם אַזוי לאַנג צוגע־ וואוינט... אָבער אַז סרולי האָט איר נאָך אַמאָל און נאָך אַמאָל דערקלערט און איר צו פֿאַרשטיין געגעבן, אַז מ׳מייגט איר סוכה, און אַז פֿון איר געבראַכטן גוטס וועט קיין האָר ניט געמינערט ווערן, און אויך — אַז אין וואָס זי וועט זיך נויטיקן, וועט זי קאָנען באַקומען פֿון גרייטן — איז זי באַשטאַנען. כאָטש ווידער און צוריק גערעדט, האָט עס זי אויך גאכן באַשטיין, צום איריקן געצויגן, און אירע אויגן האָבן געקוקט פֿול מיט מיטלייד, ווי אַזוי מ׳האָט גענומען טראָגן אירע זאַכן אין אַ ווייטלעך־פֿאַררוקטער קאַמער, וואָס, לויט איר, האָט דאָס ניט פֿאַרדינט אַזוי פֿאַרשעמט און פֿאַררוקט צו זיין אין אומכבוד.
דאָך איז זי איינגעגאַנגען און איז ענדלעך אָן זאַכן אין שטוב אַריין. סרולי איז מיט איר מיטגעגאַנגען. ער האָט, קומענדיק אין שטוב און זי צונויפֿפֿירנדיק מיט יהודיתן, זיי נעענטער באַקאַנט געמאַכט, און צוערשט האָט ער אויף אַן איידעלן אופֿן געגעבן אָנצוגעהערן יהודיתן, זי זאָל זיך ניט אי־ נעריק גרויסן איבער יענער, און פֿאַרקערט, דער צווייטער, מיכלס ווייב — זי זאָל ביי זיך ניט אַראָפּפֿאַלן און זיך ניט האַלטן פֿאַר אָנגעוואָרפֿן... כאָטש צוריקגערעדט, האָט ער דער לעצטער אויך אָנצוהערן געגעבן, אַז ווען זי, מיכלס ווייב, וועט זען, אַז די שטוב נויטיקט זיו אין איר הילף, זאָל זי ↰ 351 צוהעלפֿן און זאָל קוקן אויף זיך ווי אויף אַ משרתטע, וואָס דינט נישט פֿאַר געהאַלט, נאָר פֿאַר דירה אומזיסט.
און אַזוי איז דאָס געבליבן: מיכל כוקיעדס יידענע מיט אירע קינדער ביי משה מאַשבער פֿאַר אַ שכנה איינגעשטעלט — אַ זאַך, וואָס ס׳האָט געקאָנט איינפֿאַלן נאָר אַזאַ ווי סרולין — מעגלעך, ווידער בלויז צוליב קאַפּריז, און מעגלעך, אַז סרולי האָט דאָ אַ ווייטן מיין געהאַט, ווי מיר וועלן אין אַ ווייטערדיקן טייל בוך דערמאָנען.
אַזוי צו אַזוי, נאָר סרולי האָט, גרייטנדיק זיך אין וועג, אויך אָט די צווייטע זאַך אָפּגעטאָן.
און אויך אַ דריטע זאַך האָט ער געטאָן, און אָט וואָס:
ער האָט איינמאָל אָפּגעציפֿערט אַ צייט, ווען לוזי איז אַוועק צו באַ־
זוכן זיין ברודער משה מאַשבערס הויז־געזינט. און ווען אברהמל לוכלינעה וואָס האָט זיך נאָך אַלץ אויפֿגעהאַלטן אין N ביי לוזין, איז אַליין אין שטוב געבליבן, און דעמאָלט איז ער מיטאַמאָל צוגעטראָטן פֿאַר אברהמלען, און אַרויסנעמענדיק אַ פֿלאַש משקה פֿון קעשעניע, האָט אַ זאָג געטאָן:
— זאָל זיך אברהמל ניט אָפּזאָגן פֿון צו זיין אַ שותּף צו אַ „לחיים”.
— וואָס עפּעס פּלוצלים? ניט קיין יום־טוב, ניט קיין ראש־חודש? — האָט אברהמל מיט אַ צוריקגעצויגענעם אַקסל סרוליס פֿאָרשלאָג געוואָלט אָפּווענדן אַ ערשטנס, ווייל ס׳איז באמת ניט קיין צייט דערויף, און צווייטנס, ווייל וואָס איז ער אים פֿאַר אַ מיטטרינקער, ווען יענער, סרולי, האָט זינט ער, אברהמל, האָט אַהער צו לוזין אין שטוב זיך באַוויזן, זיך פֿון אים אַזוי ווייט געהאַלטן, ווי גלייך ער באַמערקט ניט זיין זיין דאָ אַפֿילו, איז צו וואָס האָט ער אים פּלוצלים יאָ באַמערקט און צו אים אין שותּפֿות זיך אָנגעשלאָגן.
— ער האָט היינט יאַדצייט — האָט סרולי געזאָגט.
— יאָרצייט! — האָט אברהמל זיך פֿאַרחידושט — איז פֿאַרוואָס האָט ער דאָס ניט געמאַכט אין דער פֿרי ביים דאַווענען און מיט אַ מנין?
— ער האַלט ניט פֿון קיין מנינים. ער האָט ליב ביהידות.
— וואָס הייסט? — האָט אברהמל אים אָנגעקוקט און בשעת מעשה האָט ער דערזען, ווי סרולי מאַכט שוין אַרט ביים טיש, באַקומט אַרויס פֿון ערגעץ אַ פּאָר קעלישעקס, און אָט נעמט ער שוין די משקה אָנגיסן, ווי גלייך ער וואָלט שוין געהאַט די הסכמה און מיטשטימונג פֿון אברהמלען.
— לחיים ב — האָט סרולי באַלד טאַקע זיין אָנגעפֿולטן קעלישעק אויפֿגעהויבן, אים אַ שטרעק גיכנדיק צו אברהמלען, וואָס איז געווען געצוואונגען, כּדי ניט פֿאַרשעמען סרולין און אים אַליין לאָזן מיט זיין וואונטש, אויך זיינעם אויפֿצוהויכן און פֿאַר יוצא וועגן אים צום מויל און צו די ליפּן ברענגען! לחיים * ↰ 352 — לחיים — האָט סרולי ווידער אַ זאָג געטאָן, און אברהמל האָט ווידער דערזען, אַז סרולי איז עפּעס שטאַרק אויפֿגעראָמט און פֿייערלעך געשטימט, ווי גלייך ער וואָלט אונטן אַרום, נאָך פֿון פֿריער שוין נישט איין כוסה געהאַט אַריינגעכאַפּט.
ווירקלעך: סרולי האָט עפּעס מיט אַמאָל גענומען ריידן און פֿיל ריידן, גאָרניט ווי אברהמל איז געווען געוואוינט אים צו זען, די גאַנצע צייט זייענדיק ביי לוזין — אַן אָפּגעזונדערטן, אַ זייטיקן, אַ שווייגנדיקן, וואָס קיינער גייט אים גיט אָן, ער מישט זיך ניט און וויל זיך ניט אָנרירן אין קיינעם פֿון לוזיס אַרומרינגלונג, ווי אויך ניט, צום ביישפּיל, צו אברהמלען, מיט וועמען ער האָט זינט ער איז דאָ, קיין וואָרט ניט אויסגערעדט, קוקנדיק אויף אים, ווי אויף אַן איבעריקן.
גיין, איצט האָט סרולי זיך יאָ צערעדט, צו אברהמלס איבערראַשונג, און איבערגייענדיק פֿון ענין צו ענין, האָט ער מיט אַמאָל, ווי אומגערן און כּלל ניט צום ענין, אַ דערמאָן געטאָן לוזיס נאָמען, פֿון וועלכן ער האָט זיך שוין שפּעטער נישט געקאָנט באַפֿרייען און אַ פֿול מויל פֿון אים געהאַט.
— לחיים — האָט ער פּלוצים אַ זאָג געטאָן — אויך פֿאַר אים, פֿאַר לוזין, וואָס ער, סרולי, האָט זיך צו אים שטאַרק צוגעבונדן, און וואָס האָט פֿאַרדעט מ׳זאָל פֿאַר אים אויסטרינקען... וואָס, ניט י... האָט סרולי, שוין האַלב שיכּורלעך, אַ בייזלעך־מאַנענדיקן בליק געטאָן אויף אברהמלען, ווי גלייך יענער וואָלט זיך קעגנגעשטעלט און געהאַט בדעה צו דערווידערן.
— ניין, אדרבא, פֿאַרקערט... — האָט אברהמל ווי אַן אמתער פֿאָדערער לוזיס, וואָס האָט אָבער, ווי דער צניעותדיקער שטייגער פֿאָדערט, די פֿאַרערונג קיין מאָל ניט אַרויסגעוויזן, זיך איצט געזען געצוואונגען אַרויסקומען מיט איר פֿאַר סרולין אָפֿן — אַוודאי — האָט ער געזאָגט.
— איז אויב אַזוי — האָט סרולי ביי אים די ווערטער אויסגעכאַפּט און אים ניט געלאָזט פֿאַרענדיקן — אויב אברהמל האַלט טאַקע דערביי — ביי קאָנען שעצן דעם, וועגן וועלכן מ׳רעדט, ווי יענער האָט פֿאַרדינט, וועט ער אפֿשר אויך אומשטאַנד זיין צו פֿאַרשטיין, ווי נישטיק־נאַריש ס׳האָט אַמאָל באַדאַרפֿט אויסזען אַן אליהו־הנביאָס תלמיד, אַלישע, ווען ער האָט זיך צערעוועט ווי אַ קליין קינד, ווען דער טאַטע פֿאַרלאָזט עס בשעת ער האָט דערזען אליהון אין הימל אויפֿגיין און ער האָט זיך צעשריגן אין פֿאַרצווייפֿלונג: „אכי, אַבי, רכב ישראל, פֿון קליינער השגה, ווייל דער קאָפּ איז אים געווען צו קליין צו באַגעמען אַ זאַך, וואָס איז העכער פֿון זיין קאָפּ.
— אַנטקעגן וואָס זאָגט ער עס, און וואָס מיינט ער דערמיט? — האָט אברהמל אַ קוק געטאָן אויף זיין מיטשפּרעכער ווי אויף אַ האַלבן חסר־דעה, ביי וועמען די ווערטער קלעפּן זיך ניט.
— ער זאָגט עס אַנטקעגן דעם, וואָס אויך אים, אברהמלען, האָט ער, סרולי, איין מאָל געזען, אין דער בחינה פֿון אַן אַלישען.
— ווען; וואָס? — האָט אברהמל ווייטער ניט פֿאַרשטאַנען.
— ער געדענקט ניט ו... איז זאָל ער זיך דערמאָנען אין יענעם אויפֿדערנאַכט, צוריק מיט אַ צייט, ווען לוזי האָט זיך מיט אים אָפּגעזונדערט און און פֿאַר אים זיין ווידוי אָפּגעהאַלטן, און ווען ער האָט אים לסוף דערקלערט, וואָס דערקלערט — אַז ער איז מער.ניט קיין היגער און אַז ער דענקט צו נייטן זיין ביזאַהעריקן גאָטריבערישן שטייגער אויף אַן אַנדערן, אַן אומפֿאַרשטענדלעכן פֿאַר אברהמלען — ווי אַזוי ער, אברהמל, האָט זיך דעמאָלט צעיאכמערט, ווי אַ קינד, פֿון נישט קאָנען זען לוזין — אוי, וויי — נעבעך אויפֿגיין, ד״ה זיך לאָזן אויף אַן אייגענעם וועג און נישט אויפֿן אַלגעמיין-אויסגעטראָטענעם.
יאַ, אַברהמל האָט זיך דערמאָנט... און דאָ, אויסהערנדיק די לעצטע ווערטער פֿון סרולין, האָט ער זיך נאָך מער פֿאַרחידושט דערפֿון, וואָס ער האָט פּלוצים דערזען אין סרולין אַ ווירקלעכן שותּף צו אַ זאַך, וואָס איז זיי ביידע אַלץ איינס טייער און וואָס נאָר דער צוגאַנג צו איר איזאַ פֿאַרשיידענער, אָבער ניט דער עצם...
— אדרבא, זאָל אברהמל זאָגן, אַז ער גרייזט — איז סרולי, ווידער מאַנענדיק, צוגעשטאַנען צו אַברהמלען.
— ניין, אמת — האָט אברהמל, וויליק צו אומוויליק, זיך געזען געצוואונגען מסכּים זיין, און בעת מעשה האָט אַ קוק געטאָן אויף סרולין, אויף אָט דעם מאָדנעם פּאַרשוין וואָס האָט זיך אַרויסגעוויזן פֿעאיק צו קאָנען נישט ווייניקער באַגייסטערט זיין פֿון אַזאַ ווי לוזי, ווי ער, אברהמל, אַליין
— ווי קומט עס צו אים, צו אַזאַ — האָט אברהמל זיך געטראַכט — זיך פּלוצים צו אַנטפּלעקן מיט אַן אייגנשאַפֿט, אויף וועלכער מ׳האָט זיך כאין אופֿן ניט געקאָנט ריכטן.
סרולי האָט דאָס באַמערקט און ס׳האָט אים הנאה געטאָן, וואָס ער האָט געפֿונען חן ביי אברהמלען... דעמאָלט איז ער פּלוצלים אַרויס מיט אַ לויב צו לוזין, ווי אַ שלמה־המלך צו זיין שולמית, און אַכרהמל, וואָס פֿריער אַ מינוט, איידער ער האָט זיך געלאָזט איינבעטן זיך זעצן צו איין טיש מיט סרולין, וואָלט ניט געגלויבט צו הערן, אַז אָט דער מרוק, אָט דער זייטיקער פּאַרשוין, וועלכער האָט אַלץ, דאַכט זיך, וואָס געהער לוזיס שטוב און אַפֿילו לוזין אַליין, פֿאַרביי אויג און אויער געלאָזט — זאָל פֿון לעצטן קאָנען נעמען ריידן מיט אַזאַ היץ און פֿאַרכאַפּטקייט, ווי גלייך באַלד וועט ער, ריידנדיק, זיך אין אַ טאַנץ לאָזן פֿון אויפֿגעהעצלטער און פֿון אים אַרויסשפּאָרנדיקער גדולה.
סרולי איז טאַקע מיטאַמאָל אויפֿגעשפּרונגען פֿון ביים טיש זיצן און ס׳איז ניט באַוואוסט, צי די משקה האָט זיך אין אים צערעדט, צי די גיד. אַהעריקע אויסבאַהאַלטענע אַכטונג צו לולין, צי מידע אין איינעם; גאָר מיט אַמאָל האָט ער אַ שאָס געגעבן מיט אַזאַ לויב צו יענעם, ווי גלייך אַ טאַטע צו אַ קינה אָדער פֿאַרקערט — אַ קינד צו אַ גרויס־געערטן טאַטן, ווען די ליבזעליקע שפֿע שטראָמט זיי אַריבער איבער די ברעגעס.
— ער מעג שווערן — האָט סרולי, צווישן אַנדערן, אַ זאָג געטאָן אין האַלב שיכרות און שטאַרק צוטרוילעך, ווי ער וואָלט איינגערוימט אַ סוד אברהמלען — אַז ער זעט לוזין אָפֿט אומגיין פֿאַר אַ ריי אָנגעצונדענע יאָרצייט* ליכט, אין אָנדענק פֿון דורות... ער היט, גיט אַכטונג און שערט די קנויטן... אָבער יענע האַלטן שוין ביים אויסגיין, וועלן לאַנג ניט ציען, מחמת דער וואַקס גייט זיי אויס און ווערט וואָס אַמאָל מינדער און באַלד וועלן זיך אויס־? לעשן... און נאָר איינע אַ האָפֿענונג איז דאָ, אַז די? ריי זאָל אין גאַנצן גיט פֿינצטער בלייבן, וואָס לוזי האָט איינע אַ ליכט, אויפֿן פּאָל פֿון פֿינצטער, אין זיין שוים אויסבאַהאַלטן, וואָס דערווייל ווייזט ער זיך ניט מיט איר און שפּאָרט זי אויף שפּעטער...
— מ׳זאָגט — האָט סרולי ווייטער פֿאָרגעזעצט, ווי אַ סוד איינרוימענדיק אברהמלען — אַז לוזי איז געווען אין דער יוגנט אַ גוטער טענצער אויף חסידישע שמחות אין רמיאישע „הויפֿן”. דעמאָלט אָבער האָט ער, ווי אים. סרולין, דאַכט, געטאַנצט אַרום פֿרעמדע פֿייערן. און איצט, ווען ער איז אַלט, קלוג, געזעצט און דערפֿאַרן, זעט סרולי אים טאַנצן אַרום אייגענעם — אַרום זיין אויסבאַהאַלטענער ליכט, וואָס איז אין אַ זילבערגעם לייכטער אויף דער ערד אַוועקגעשטעלט... ער הויבט כּמעט די פּאָלעס ניט אויף טאַנצנדיק... אָבער קיין ווינט, קיין ווינטעלע טוט ניט אָפּבויגן דאָס פֿייער פֿון דער ליכט, אַרום וועלכער ער דרייט זיך, ווי אין אַ כישוף־ראָד, וואָך, געהיט און ציטעריק...
— ער מעג שווערן — האָט סרולי מיט אַמאָל זיך אַליין איבערגעריסן, שמייכלענדיק פֿאַרשעמט פֿאַר זיין שיכּורלעכער באַלבעריי, וואָס ער אַליין אָנערקעגט — ער מעג שווערן, אַז ער פֿלוידערט.
— ניין, אדרכא — האָט אים אברהמל געמוטיקט און חשק אונטערגעגעבן, אַז פֿאַרקערט, זאָל ער פֿאַרזעצן, הייסט עס, ווייל ער, אברהמל איז אים גרייט נאָך און נאָך צו הערן.
סרולי האָט אים צוליב געטאָן, און אין זעלבן גייסט, ווי ער האָט אָנגעהויבן, האָט ער גענומען אויך ווייטער אויספֿאַנטאַזירן אַזוינע לוימבילדער פֿאַר לוזין, פֿון וועלכע אברהמל איז ווייטער פֿאַרכאַפּט געוואָרן, אַז ווען אַ דריטער וואָלט בעת־מעשה דאָרט בייגעווען, וואָלט זיך אים געלאָזט גלויבן, אַז באַלד, אָט באַלד וועלן שוין מידע, אי סרולי, אי אברהמל פֿון די ערטער ↰ 355 פֿון־ביים־טיש־זיצן זיך אַ הויב טאָן, און מידע וועלן זיך כשותּפֿות פֿאַר די הענט נעמען, און אין איין קול, מיט אַלץ איינע לויכערייען און שכחים אַרויס וועגן יענעם, וועגן וועלכן סרולי האָט אָנגעהויבן און אברהמל איז אין משך פֿון געשפּרעך מיטגעצויגן געוואָרן און אין זעלבן טאָן צו אים אַריבער.
ס׳איז אַ קלייניקייט שוין, דאַכט זיך, אָפּגעגאַנגען, אַז אַזוי טאַקע זאָל געשען — אי אַ ביסל פֿון געטראַנק, פֿון וועלכן סרולי האָט וויליק און אברהמל האָט אומוויליק אַריינגעכאַפּט, אי אויך, און דער עיקר דערפֿון, וואָס סיי דער, סיי יענער זיינען דאָך אין דער אמתן טאַקע ניט ווייט געווען פֿת גרויס פֿאַרערן און איבערגרויס האַלטן דעם, אונטער וועמעס באַלעק זיי האָבן זיך איצט געפֿונען, און וואָס כאָטש ער, דער פֿאַרערטער אַליין, איז אין דער היים ניט געווען און זיין נאָענטקייט האָט זיך צו זיי אַפֿילו דורך דער וואַנט פֿון צימער, פֿון זיין אַלקער, ניט אַרויסגעפֿילט, דאָך האָט אַליין זיין אַלע־מאָל־דא־אומשוועבנדיקער אָטעם זיי געניגט, זיי זאָלן אומשטאַנד זיין אַרויס פֿון די וואָכעדיקע כּלים און איבערגיין צו שבת, ווען די רייד גייט וועגן אים, יענעם, וואָס איז בכּוח זיי פֿאַרשיכּורן אַפֿילו אין ניכטערן שטאַנד, ובפֿרט איצט, ווען זיי האָבן אויסגעטרונקען.
מיטאַמאָל אָבער האָט זיך סרולי אָנגעכמורעט, אָן אַ שום סיבה און פֿאַרוואָס... ער איז אַנטשוויגן געוואָרן. און אַז אברהמל האָט זיך צו אים אַ ווענד געטאָן, פֿרעגנדיק, „וואָס איז געשען? וואָס עפּעס מיז פּלוצלים?” — האָט יענער געענטפֿערט נאָך מיזער-
— ווייל דאָס מיזקייט איז אים אָנגעקומען.
— אויף וועמען?
— טאַקע אויף אים, אויף אברהמלען.
— פֿאַרוואָס פֿאַר אַ שולד?
— גיט פֿאַר אַזאַ, וואָס ער איז שוין באַגאַנגען, נאָר וואָס ער האָט ערשט געזטלט באַגיין.
— מיט וואָס?
— מיט דעם, וואָס ער האָט געוואָלט אָפּריידן לוזין פֿון זיין באַשלוס, וואָס יענער האָט אָנגענומען, און וואָס לויט זיין, סרוליס, טיפֿסטער איבערצייגונג, וואָלט דאָס אים געקאָנט שאָטן אין מין און אין אַלע הינזיכטן.
— וואָס הייסט?
— דאָס הייסט, אַל העירו ואל תעוררו — אַז זאָל אברהמל זיך ניט דערוועגן צו דערוועקן קיין ווילן ביי לוזין צו ענדערן זיין באַשלוסן ווייל ערשטנס, וועט דאָס אים ניט העלפֿן, מחמת לוזי, ווי ער דאַרף פֿאַרשטיין, איז דאָך ניט פֿון די קלי־דעת, וואָס באַטראַכטן ניט פֿריער, איידער זיי נעמען עפּעס פֿירן און צווייטנס, זאָל ער זיך דערמאָנען ביי וואָס פֿאַר אַן אָנפֿאַל ער איז, ערשט נישט־לאַנג, דאָ מיגעווען און זאָל ער ניט מיינען, אַז ס׳איז ↰ 356 דער לעצטער, זאָל ער ניט מיינען, אַז אויב פֿון ערשטן האָט נאָך ווי ניט ווי זיך איינגעגעבן זיך אָפּצושלאָגן, וועט זיך דאָס אין גיכן אויך ביים צווייטן און דריטן... ניין. ער ווייסט ניט, וואָס דאָ טוט זיך; ער ווייסט ניט, וואָס די פֿאַראינטערעסירטע זיינען גרייט פֿאַר אַ בזיונות אָנצוטאָן לוזין. אַזוי, אַז ער זאָל זיך דאָס ניט האַלטן פֿאַר גרינג...
— ניין, ער האַלט ניט. ער פֿאַרשטייט אַליין — האָט אברהמל נאָכגעגעבן, מסכּים זייענדיק מיט סרולין, אי אַ ביסל פֿון איבערצייגונג, אי דערפֿון, וואָס די משקה האָט אים ווייך געמאַכט און נאָכגיביק — ער זאָגט ניט, איז ניט מזכיר און ער האָט דאָס אַפֿילו גיט אין זינען. אַ סימן, אָט האַלט ער שוין באַלד ביים אָפּגיין און די שטאָט פֿאַרלאָזן און מיט לוזין זיך אָפּגעזעגענען, און נאָך יענעם אויפֿדערנאַכט, וועגן וועלכן סרולי האָט דאָ דערמאָנט, איז צווישן אים און לחין קיין רייד וועגן יענעם ענין שוין מער נישט פֿאָרגעקומען.
— איז אויב אַזוי, איז גוט — האָט סרולי אַ זאָג געטאָן, און מ׳האָט געזען, ווי די גאַנצע ביזאַהעריקע שיכרות פֿונעם שותּפֿותדיקן טרונק מיט אברהמלען האָט זיך פֿון אים אָפּגעטאָן, און גלייך די גאַנצע אונטערנעמונג מיטן איינלאַדן יענעם צום טיש, איז געווען ניט מער ווי אַן אָנשטעל, אַן אויסרייד, כּדי צו האָבן די געלעגנהייט אַרויסצוברענגען פֿאַר אברהמלען, וואָס ס׳האָט אים געדריקט און פֿון וואָס ער האָט זיך געוואָלט באַוואָרענען.
באַלד האָט זיך סרולי אויך אָפּגעקערעוועט פֿון אברהמלען, גלייך ער האָט די גאַנצע מעשה מיטן טרונק פֿאַרגעסן, און גלייך פֿריער אַ מינוט האָט ער מיט אברהמלען, אַזוי ווי די גאַנצע צייט, בעת יענער האָט זיך געזאַמט ביי לוזין, מיט אים זיך ניט אָנגעקערט און אין קיין שום נאָענטער געמיטלעכקייט זיך ניט צונויפֿגעקומען... מער, הייסט עס, האָט ער אים ניט באַדאַרפֿט...
און דאָס איז די דריטע זאַך, וואָס סרולי האָט באַדאַרפֿט באַוואָרענען, גרייטנדיק זיך אין וועג.
און נאָך איינע האָט ער געהאַט צו באַזאָרגן, און נעמלעך:
ער האָט איין מאָל ווידער אָפּגעציפֿערט אַ צייט, ווען, פֿאַרקערט, אברהמל איז אין דער היים ניט געווען און לוזי איז אַליין געבליבן. דעמאָלט האָט ער זיך צו לוזין אין אַלקער אַריינגעשטעלט, שטיל און ווי אויף די שפּיץ פֿינגער, און אַזוי אַריינקומענדיק, האָט ער זיך באַלד צו דער טיר אויסגעקערעוועט און זי אויפֿן קייטעלע אָפּגעשלאָסן.
אַז לוזי האָט זיך צו אים אַ ווענד געטאָן, אַ פֿאַרוואונדערטער; צו וואָס דאָס אָפּשליסן און וואָס פֿאַר אַ סודות, הייסט עס, האָט ער אים צו פֿאַרטרויען? — האָט סרולי, ווי אַ שטאַרקער נכנע און צוזאַמענגעדריקטער, אים אָפּגעענטפֿערט.
— ניין, קיין סודות האָט ער ניט, נאָר ער האָט געוואָלט אויסקלאָרן אייגע אַ זאַך, וואָס אינטערעסירט אים. ער מיינט צו פֿרעגןs צי מיינט לוזי פֿאַר. לאָזנדיק N, גלייך אין אַן אַנדער מושג זיך באַזעצן, צי אַפֿריער גאָר גיין, אויסזען און דערנאָך ערשט באַשטימען, — ווי סרולי האָט צום לעצט געזאָגט — האָט לוזי געענטפֿערט.
— איז אויב אַזוי, וויל ער נאָך עפּעס פֿרעגן: צי האָט לוזי קעגן, אַז סרולי זאָל אים באַגלייטן, ד״ה מיטגיין און אים באַהילפֿיק זיין אין וועג, אין וועלכן ער איז גרויס דערפֿאַרן, האָבנדיק שוין פֿיל מאָל דורכגעמאַכט פֿאַרשיידענע וואַנדערייען אי אַרום N, אי אין אירע ווייט־ליגנדיקע סביבות?
— אדרבא — האָט לוזי אַ זאָג געטאָן און האָט בעת מעשה, אַ צופֿרידענער, אַ קוק געטאָן אויף סרולין, וואָס איז אים, ווייזט אויס, זיין באַגער פֿאַרלאָפֿן. פֿאַרקערט, ער האָט אַפֿילו געטראַכט אים אַליין פֿאָרלייגן, צי ער באַשטייט און באַגערט אים זיין אַ שותּף אין וועג.
— אַזוי: — האָט זיך אויף סרוליס פּנים דעמאָלט אַ גאַנצע דערלייב־ טערונג באַוויזן, פּונקט ווי פֿריער, ווען ער האָט באַקומען פֿון לחין דעם ענטפֿער אויף דער ערשטער פֿראַגע — בלויז אַ האַלבע. די דערלייכטערונג האָט אים אַפֿילו אָנגעטריבן פֿאַרב אין פּנים — פֿון דעם, וואָס פֿריער, בשעת ער איז אַריין צו לחין, האָט זיך אים, ווייזט אויס, דאָס האַרץ אין כתים געשראָקן, טאָמער זאָגט אים לוזי אָפּ אין זיינע אויסבאַהאַלטענע וואונטשן. איצט אָבער, אַז זיינע אויערן האָבן דערהערט, וואָס זיי האָבן, זעט אויס, אַזוי געגאַרט צו הערן, האָט זיך אים דאָס האַרץ פֿון גדולה דערברייטערט און ער האָט, שטייענדיק פֿאַר לוזין, זיך ניט געקאָנט איינהאַלטן פֿון זי אַרויסצוגעבן אַפֿילו, מעגלעך, קעגן זיין ווילן.
דעמאָלט האָט ער, ווי אַ קינד, וואָס פֿאַקט אַ מתנה, אויף וועלכער ס׳האָט זיך ניט געקאָנט ריכטן, דאָס מויל געעפֿנט, און אַליין נישט הערנדיק וואָס ער זאָגט, האָט זיך פֿון אים גענומען שיטן אי פֿאַרזיכערונגען און געטריי־ שאַפֿט צו לחין, און אי אויך, אומפֿאַרשטענדלעך פֿאַרוואָס, פֿאַרשיידענע שפּאַס און אַלערליי לצנות, וואָס ער האָט געהאַט אַ פֿול מויל פֿון זיי — מעגלעך פֿון פֿאַרגעניגטער איבערראַשונג.
— לוזי — האָט ער געזאָגט — מעג זיכער זיין, אַז ער וועט אים צו-נוצקומען און אים קאָנען דינען סיי אין וועג, סיי אויך פֿריער, איידער נאָך מ׳לאָזט זיך. ווי אָט — האָט ער ווייטער געזאָגט איינס נאָך איינס, אַן אָפּשטעל.
— אָט האָט ער שוין אַפֿילו פֿאַרגרייט אַ טאָרבע, איינע פֿאַר צווייען, אין וועלכער ס׳וועט אַריין פֿון הערן און קלערן, פֿון אַ נאָרלפֿאַרעם אויף די ↰ 358 תחתונים צו פֿאַרריכטן, ביז אַפֿילו אַ שופֿר פֿאַר משיחן, אויב מ׳וועט אים אין וועג באַגעגענען אויף זיין אייזל רייטן.
דערביי, דאָס זאָגנדיק, האָט סרולי אי ניכטער און אי אויך אַפֿילו טרוימעריש אונטערגעשמייכלט, ווי גלייך ער וואָלט זיך, אָט־אָט, שוין טאַקע געזען מיט לוזין האַנט ביי האַנט, אין וואַנדערנדיקער קרובהשאַפֿט, ערגעץ אין אַ ווייט פֿעלד שפּאַנען, אין דער פֿרי, אָדער,פֿאָרנאַכט, ווען די זון גייט אויף, אָדער ווען די זון זעצט זיך.
קוקנדיק אויף סרולין און זעענדיק זיין הנאה פֿון דעם, וואָס זיינע אויסבאַהאַלטענע וואונטשן זיינען אים דערפֿילט געוואָרן, האָט לוזי, דאַכט זיך, אויך אַ שמייכל געטאָן, פֿאַרגינענדיק אים די הנאה. דערביי האָט געדאַכט, אַז ווען פֿון לוזיס פּנים האָט צו סרולין אָט דער שמייכל דערלאַנגט, אַזוי איז סרולי גרייט געווען — איינס־צוויי — צו פֿאַר לוזין אַוועקפֿאַלן און מיטן מויל און ליפּן די זוימען פֿון זיין קלייד קושן, ווען דאָס וואָלט געווען דערלויבטער שטייגער.
לוזי האָט דאָס באַמערקט און ער האָט, נאַטירלעך, אַפֿילו סרוליס געדאַנק דערצו ניט דערלאָזט, איבעררייסנדיק זיין יום־טוב מיט אַ וואָכעדיקער פֿראַגע, וועלכע האָט געזאָלט זיין היץ אָפּקילן.. צי האָט ער, ווי געזאָגט, שוין טאַקע אַלץ פֿאַרגרייט?
דעמאָלט האָט סרולי, אַ נאָך מער שיינענדיקער דערפֿון, וואָס לוזי האָט אים ניט געלאָזט אויסדריקן זיין דאַנקבאַרקייט אויף אַ דערנידעריקטן אופֿן, אַ קליינע וויילע צוריק געקוקט אויף לוזין און בלויז מיט אַ שטומלעכן פֿיל-זאָגנדיקן כליק זי אויסגעדרוקט. דערנאָך האָט ער פֿון פֿול־איבערגייענדיקע פֿרייד־כרעגעס גענומען זיך וויצלען און אין שפּאַס זיך אויסלאָדן, שיטנדיק פֿאַר פֿייער און פֿאַר וואָסער, און אַרויסגייענדיק פֿון זיין אייגענעם איינגע-שטעלטן גדר בנוגע לוזין, וועלכער האָט געפֿאָדערט, אַז פֿאַר יענעם זאָל ער זיך ניט דערלויבן, ווייל ווי געזאָגט, האָבן זיך אים אַלע אינגעוויידן צעזינגען און ער האָט ניט געוואוסט ווי אַזוי זיי צו האַמעווען.
— יא — האָט ער געזאָגט — אַלץ פֿאַרגרייט, ביז אַפֿילו אַ חלף פֿאַר אַ שוחט און אַ מעסער פֿאַר אַ מוהל, טאָמער מאַכט זיך אַמאָל אין אַ ישוב אַן עוף צו קוילן, אָדער אַן אַרענדאַרישן נער צו באַשניידן.
— ער האָט אויך גענומען — האָט ער פֿאָרגעזעצט — דורכצוקוקן דעם חושן־משפּט, כּדי צו קאָנען פּסקענען און אויסגלייכן צווישן זיינע צוויי אַלטע באַקאַנטע אַרענדאַרעס, איינער פֿון דונישי, דער צווייטער פֿון סיריקי, וועלכע קריגן זיך שוין לאַנג איבער איינער אַ שיקסע, וואָס איינער ביים אַנדערן וויל אויסדינגען און צו זיך אַריבערנאַרן, נישט אַזוי איבער איר גוטער דינסט־ ↰ 359 אַרבעט, ווי איבער דעם רויטן בייטשל קרעלן אויף איר ווייסן האַלדז, וואָס
מ׳ווייסט ניט פֿאַר וועמעס געלט זי האָט דאָס איינגעהאַנדלט און צו וועמעס הנאה...
— ער האָט אויך — האָט סרולי ווייטער פֿאָרגעזעצט — מיטגענומען א
פּאַק מיט סגולות פֿאַר אַרענדאַרישע ווייבער, וואָס האָבן קיין קינדער ניט, סיי ניט פֿון זייערע מאַנען און סיי ניט פֿון די גויאישע פֿורמאַנעס, מיט
וועלכע זיי פֿאַרן אויף די ידירים און ס׳קומט זיי אויס אַמאָל, אונטערוועגס, אין וואַלד אָדער אין פֿעלד איבערנעכטיקן.
און נאָך און נאָך האָט סרולי ניט אויפֿגעהערט שיטן און אַרויסקומען מיט האַלבע גראָבקייטן און ניבול־פּה, וואָס אַן אַנדערש מאָל, ווי געזאָגט, וואָלט ער זיך ניט דערלויבט פֿאַר לוזין, נאָר דאָס מאָל יאָ, ווייל ס׳האָט פֿון אים אַרויסגערעדט אָן זיין ווילן.
לוזי האָט איינעם אַזאַ סרוליס שפּאַס אויסגעהערט, אויך אַ צווייטן, און דערביי האָט ער ווען ניט ווען, אַפֿילו אויך גוטמוטיק אונטערגעשמייכלט? אָבער אַז סרולי האָט אַלץ ניט אויפֿגעהערט און איז מיטן דריטן, פֿערטן, אַרויס, אַזוי האָט שוין לוזי פֿון אים דעם קאָפּ אָפּגעדרייט מיט ווידערווילן, וואָס דאָס האָט געזאָלט דינען סרולין פֿאַר אַ סימן, אַז דער געשפּרעך איז געענדיקט, און אַז סרולי קאָן דאָס קייטעלע צוריק אָפּשליסן און דעם אַלקער פֿאַרלאָזן.
סרולי האָט זיך ניט באַליידיקט. אַזוי ווי ער איז פֿריער אַריין אַ שטילער און אויף די שפּיץ פֿינגער, אַזוי איז ער אויך איצט אַרויס אַזעלכער, אָבער מיט אַ זייער־זייער אויפֿגעלייגטער מינע דערפֿון, וואָס דאָס מזל האָט אים היינט געשפּילט און אַזוי הויכאַרטיק צופֿרידנגעשטעלט, ס׳איז שוין געווען שפּעט אין אָוונט. קיינער פֿון די זייטיקע האָט זיך דעמאָלט אין שטוב ניט געוויזן, און דאָס האָט סרולין דערלויבט זיין פֿון לאַנג געגאַרטע און איצט דערפֿולטע האָפֿענונג אין דער פֿולסטער מאָס אויסלעבן.
ער האָט, אַרויסגייענדיק פֿון לוזיס אַלקער, פֿון גרויס גדולה, ניט געוואוסט, וואָס צו טאָן מיט זיך, וואוהין גיין, וואָס פֿירנעמען, און ער האָט אַ צייט, שטילערהייט, בלויז די הענט פֿון נחת געריבן, אַ האַלב־פֿאַרחושטער. ער האָט דערנאָך פֿאַרבלאָנדזשעט אין קיך, וואו ער האָט אַלעמאָל געגרייט זיין געלעגער אויף אַ האַרטן באַנק־בעטל, וויסנדיק, אַז דאָ איז זיין אָרט פֿאַרן שלאָף, אָבער נישט וויסנדיק, וואָס ער האָט דאָרט איצט צו טאָן: צי אויסטאָן זיך, צי ניט... ער האָט זיך באַלד געכאַפּט און די קאַפּאָטע אַראָפּגעצויגן, נאָר באַלד האָט ער זיך ווידער פֿאַרגעסן און איז געבליבן מיט איין אויסגעטאענעם אַרבל און איין אָנגעטוענעם.
סוף־כּל־סוף האָט ער געטאָן, ווי מ׳טוט, קומענדיק צום געלעגער: ער האָט זיך אַוועקגעלייגט, און באַלד נאָר, ווי ער האָט דעם קאָפּ אין קישן אָנגעשפּירט, אַזוי האָט ער זיך אַ זאָג געטאָן: נו, גענוג דיר, סרולי, פֿאַר היינט, און זאָלן זיך דיר גוטע חלומות חלומען.
אַ סברה, אַז אויך אָט דער וואונטש איז אים דעמאָלט דערפֿולט געוואָרן.
ער האָט דערזען אַ גרויס פֿעלד, אָן אַ בוימל אויף דער ערד און אָן אַ פֿויגל אין דער לופֿט. נאָר אויפֿן ווייטן, העל־אָנצוזעענדיקן האָריזאָנט האָבן זיך צוויי מענטשן באַוויזן, וואָס ניט צו וויסן נאָך, צי קומען זיי אָן פֿון דאָרט, צי פֿאַרגייען זיי ערגעץ, איז דאָך געווען צו פֿילן, אַז איינער פֿון זיי איז אַ פֿירער, און דער צווייטער אַ געפֿירטער, אַ מין באַדינער פֿון ערשטן.
— דאָס מיינט מען אונדז — מיך מיט לוזין — האָט זיך סרולי געזאָגט.
ער האָט אויסגעוואַרט אַ וויילע. און מיטאַמאָל האָט זיך דער ערד־ און הימל־ראַנד אַזאַ האַסטיקן רוק״צו געטאָן פֿאַר אים, אַז די ביידע, פֿריער קוים־צו־מערקנדיקע, זיינען לעבן אים אַזוי נאָענט אויסגעוואַקסן, אַז כאָטש שטרעק אויס די האַנט און גיב זיי אָפּ שלום.
— מיר?...
— יא — האָט איינער פֿון יענע, דער, וואָס האָט דעם צווייטן, ווייזט אויס, באַדינט — זיך אָפּגערופֿן.
— און וואוהין האָט מען זיך עס געלאָזט?
— אויף דער.גאָרער ווייטער וועלט מיט אָט דער טאָרבע — האָט יענער מיט אַ קרומען בליק אויף זיין רוקן אָנגעוויזן.
— און וואָס האָט מען אין איר?
— ראַזשענקעס מיט מאַנדלען, אויף נאַשן און אויף האַנדלען — האָט יענער אין סרוליס גייסט פֿון נעכטן אָוונט זיך געוויצלט און געוואָלט ווייטער פֿאַרזעצן אין זעלבן גייסט.
אָבער דאָ האָט דער צווייטער, דער אַזוי גערופֿענער פֿירער, אַ שטרענגן קוק געטאָן:ויפֿן געפֿירטן און זיין באַדינער, אַזוי, אַז דער ווייטער־געוואָלטער שפּאַס איז אים אין מויל שטעקן געבליבן. דעמאָלט האָט דער באַדינער, שוין צוליב ערנסטן באַווייז, די טאָרבע פֿון רוקן אַראָפּגענומען, זי צעשנירע-וועט, און סרולי האָט דערזען: נשמהלעך, מיט הוילע פּנימלעך, אָן גופֿים, זיינען ווי קרעלן אויף אַ שנירל אויפֿגעצילעט: זיי זעען אויס צעקרימט און ליידנדיק? אָבער אויסער דעם אויסדרוק פֿון ליידן, טוט נאָך פֿון זיי אַראָפּשיינען עפּעס אַ מין דערוואַרטונג אויף אַ גאולה — און נישט נאָר פֿאַר ↰ 361 זיי אַליין, נאָר פֿאַר אַלע, אַלע, דאַכט זיך, אויף דער וועלט ליידנדיקע און אַרויסקוקנדיקע אויף אויסלייזונג.
— איז אויב אַזוי — האָט סרולי אַ זאָג געטאָן — איז אויך זיין אָרט אין טאָרבע. ער האָט זיך שוין געוואָלט לאָזן אויפֿצילען פֿון יענעם... נאָר מיטאַמאָל האָט ער זיך אויפֿגעכאַפּט... ער האָט זיך אַ האַסטיקן זעץ אויף געטאָן אויפֿן געלעגער, אויף וועלכן ער האָט פּלוצלים אָנגעטאַפּט זיין אייגענע טאָרבע — יענע, וועלכע ער האָט, לעצטנס, ריכטנדיק זיך אין וועג, אויסגע-פֿאַרריכט, און וואָס ער האָט איצט ניט געדענקט, ווי קומט זי אַהער, אויף זיין געלעגער ליגן? צי ער האָט זיך מיט איר פֿאַרן שלאָף באַוואוסטזיניק געפּאָרעט, צי אומבאַוואוסט, אין שטאַנד פֿון זיין פֿאַרחושט זיין...
IX
סוף ווינטער
ס׳שוין געווען פֿורים־צייט. דער יידישער לוח האָט שוין געוויזן די פֿרעות „משפּטים־תרומה”, ווען חדר־יינגלעך הערן שוין אויף גיין ביינאַכט און אין די אָוונטן זעט מען זיי שוין נישט אַרויסקומען פֿון די פֿאַררוקטע אונטערגעסלעך, גאַנצע כאַפּטעס, מיט אָנגעצונדענע לאַמטערנדלעך פֿון גלער אָדער פֿון פּאַפּיר, און מען הערט זיי שוין מער ניט זינגען, אַהיימגייענדיק, אוי6ן קול! „אונע מיאער, קאַטשא מייע, שלעפּ דעם רבין ביי דער פֿיאה” אאַז״וו.
— אַ סימן, אַז דער ווינטער האַלט ביי אויס און איז פֿון זיין קראַפֿט אַרויסגעשלאָגן.
- ס׳האָט שוין אַמאָל אַ שבת אינדערפֿרי, און אַמאָל אויך אַ ליאַדע וואַכנדיקן טאָג, גענומען העל און זוניק־לינד קאַפּען פֿון די דעכער, רינוועס... פֿויגעלעך האָבן שוין אָפֿט העכער און אויפֿגעלייגטער געצוויטשערט — ווידער אַ סימן, אַז די קעלט האָט געכאַפּט אַ בראָך אין רוקן, און אַז שפּייז פֿאַר די צוויטשערדיקע איז איצט שוין פֿיל מער געזיכערט, ווי ביז אַהער, ווינטער.
אָפֿט האָבן זיך שוין אין די בייטאָגן גענומען ווייזן אויסגעלייטערטע כלויע הימל־שטיקער פֿון צווישן די וואָלקנס אַרויס, און ביינאַכט האָט זיך דאָס גאַנצע הימל־געוועלב אָנגעזען לויטער און מיט הויכע, קילכלעך־כּליש־ טשענדיקע שטערן באַזעצט — ווידער אַ סימן, אַז באַלד וועלן זיך בייטאָג; און באַזונדערס ביינאַכט, פֿאַר אַ גאָר וואַכן אויער דערהערן ווייטלעך־פֿאַרווילדעוועטע אויסגעשרייען פֿון שורות פֿויגלען, וואָס ציען זיך צוריקקערנדיק פֿון דרום, אין די פֿאַראַיאָריקע היימען, וואָס אויף צפֿון...
מיט איינעם וואָרט, סימנים אויף סימנים, אַז דער ווינטער צאַנקט.
און אָט דעמאָלט איז איין מאָל אַ פֿרימאָרגן משה מאַשבער פֿון זיין תּפֿיסה־ קאַמער אַריינגערופֿן געוואָרן אין טורמע־קאָנצעלאריע, וואו דער טורמע־ אויאָזעער האָט, קוקנדיק אויף אים איצט מער צוגעלאָזט און מיטליידנדיק ווי אַלע מאָל פֿריער, אים דערקלערט, אַז ער איז פֿריי און אַז ער קאָן אַהיימגיין
— אָדער צופֿוס, אָדער, אויב ער וויל זיך לאָזן קאָסטן, קאָן אים אַהער געבראַכט ווערן אַ פֿורל, כּדי ער זאָל פֿאַרשפּאָרן דורכמאַכן דעם ווייטן מהלך, וואָס פֿון דאַנען ביז זיין היים.
דאָס איז געשען אַ דאַנק דער השתּדלות פֿון גרויס־באַוואוסטע שטאָט־
לייט, וועלכע האָבן זיך געווענדט מיט אַ בקשה אין די געהעריקע אָנשטאַלטן, און אויפֿן סמך פֿון פֿיל־לינדערנדיקע אומשטאַנדן, ווי קרענק א״א. וועלכע האָבן, לויטן געזעץ, געקאָנט פֿאַרלייכטערן דעם גורל פֿונעם באַשולדיקטן, האָבן זיי געבעטן, מ׳זאָל משה מאַשבערן באַפֿרייען פֿאַר דעם טערמין, וואָס איז אים באַשטימט לויטן אורטייל.
די בקשה האָט געפּועלט, און אַוודאי איז דאָס געווען אַ גרויסע מוכר׳
פֿאָר משה מאַשבער, אָבער וואָס קומט אַרויס, אַז די ישועה איז שוין געקומען אַ ביסל צו שפּעט, ווי ס׳וועט באַלד ווייטער דערציילט ווערן.
אַז משה מאַשבער איז צוריק אַריין פֿון קאָנצעלאריע אין קאַמער און האָט געמאָלדן, אַז ער איז באַפֿרייט און האָט גענומען צונויפֿלייגן זיינע זאַכן, זיך קלייבנדיק אַהיים, אַזוי האָבן אַלע מיט אים מיטזיצנדיקע אַרעסטאָנטן, די, וואָס מיט די האַלב־געגאָלטע קעפּ און מיט די געשטעמפּלטע רעקלעך און קיילעכיקע, גרויע היטעלעך, אָן דאשקעס, אים גענומען קוקן אין די הענט... משה מאַשבער האָט פֿאַרשטאַנען, וואָס מ׳מיינט, און גלייך האָט ער אַלץ, וואָס ער האָט פֿון דער היים מיטגעבראַכט, אויסער קולט־זאַכן, אויסער טלית־און-תּפֿילין און ענלעכע, ווי וועש, כגדים, קישן־קאָלדרע — אין איינעמס אַ האַנט, צו אַלעמענס פֿאַרנוץ, אָפּגעגעבן, און זאָל מען דאָס, הייסט עס, פֿאַרקויפֿן, דאָס אויף געלט אויסכייטן און „באנעצך זיין באַפֿרייאונג.
מ׳האָט דאָס ביי אים צוגענומען מיט דאַנק, און אַזוי ווי די גאַנצע צייט פֿון זיין זיין אין טורמע איז אַ דאַנק דער אַריינמישונג און שוץ פֿון סטאַראָסטע, פֿון דעם נאָוואַראָסייער, די באַציאונג צו אים געווען אַ גוטע, איז דערום איצט אויך די געזעגעניש געווען אַ פֿאַרגינערישע און אַפֿילו אַ שטאַרקמיטפֿילנדיקע בכלל, ובפֿרט, ווען מ׳האָט דערזען אין די הענט פֿון סטאַראָסטע משה מאַשבערס זאַכן און מ׳האָט זיך פֿאָרגעשטעלט, וויפֿל מ׳וועט פֿאַר זיי אָפּנעמען און וואָס פֿאַר אַ גוטן טרונק מ׳וועט פֿאַרן אָפּגעלייזטן געלט אַריינבאַקומען...
מ׳האָט אים צוגעווינטשעוועט* „ס׳כאגאם, משה”... און בעת מעשה האָט מען היימישלעך און מעשה גאָר־נאָענט־פֿאַראינטערעסירטע אויף זיין אָפּגעפֿאַלן פּנים געקוקט, און אייניקע האָבן אַפֿילו מיטן קאָפּ צוגעשאָקלט, זאָגנדיק דערביי! אַז אויב אַפֿילו שטאָרבן, איז דאָס בעסער אין דער היים, אויפֿן אייגענעם בעט און צווישן אייגענע...
זיי האָבן רעכט געהאַט, אים אַזוי צואווינטשעווענדיק, געדענקענדיק, אַז אין דער צווישנצייט פֿון זיין אָנקומען אין טורמע, ביז איצט, ביז דער באַפֿרייאונג, האָט מען אים אייניקע מאָל אין שפֿיטאַל אַריבערגעפֿירט, און אַז נאָך היפּשע וואַכן דאָרט פֿאַרברענגען, האָט ער זיך אומגעקערט נישט קיין געבעסערטער און פֿאַרריכטער, נאָר פֿאַרקערט, אַלע מאָל ערגער, אָפּגעפֿאַלענער — אַזוי, ↰ 364 אַז די באַקן האָבן אים גענומען פֿון באָרהאַרויססטאָרטשען מיט אַ סאָרט מראה, ווי ביי אַ מת.
אַלע האָבן אים צוגעווינטשעוועט, און נאָר דער סטאַראָסטע, דער נא־ וואַראָסייער, דער, וואָס מיטן צינערנעם אוירינגל אין אויער, מיט דער ניטגעשוירענער באָרד און מיט דער אויבערשטער געגאָלטער ליפּ אַזש ביז גלוי, איז דערביי שטיל געשטאַנען און ווי עפּעס אויסגעוואַרט... און אַז משה מאַשבער איז פֿון קאַמער אַרויס, באַלייט פֿון אַלעמען גאָר ביז דער שוועל, אַזוי איז דער סטאַראָסטע אים אין קאָרידאָר נאָכגעגאַנגען. ער האָט אים געהאָלפֿן טראָגן דאָס קליינע פּעקעלע, וואָס איז אים געבליבן נאָכן צעגעבן זיינע זאַכן. ער איז מיט אים צו צו דער אַרויסגאַנג־טיר, וואו ער האָט זיך מיט אים באַדאַרפֿט שיידן, ווען משה מאַשבער האָט שוין געזאָלט אין טורמעל הויף אַרויס, און ער, דער סטאַראָסטע — צוריק אין קאַמער זיך אומקערן; דעמאָלט אָבער האָט זיך דער סטאַראָסטע פֿאַרהאַלטן. ער האָט פּלוצלים עפּעס אַ מאָדנע קוק געטאָן אויף משהן, און דערזעענדיק אים אַן איינגעבראָכענעם און קוים־אויף־די־פֿיס זיך האַלטנדיק; און דערפֿילנדיק, אַז יענער איז שוין מיט אַ שפּאַן נעענטער צו גאָט, ווי צו דעם, וואָס אויף דער וועלט טוט זיך. און ווידער, ווייזט אויס, זיך דערמאָנענדיק אין אַן אַלט כילה וואָס איז אים פֿאַר די אויגן אויפֿגעשוואומען, און נעמלעך, ווי אַזוי אַ טאַטע, אָדער אַ זיידע, פֿלעגט אַמאָל, ערב עפּעס אַ געוויסן יידישן יום־טוב, אין גרויסע פֿייערלעכקייט, זיינע קינדער בענטשן; — איז אָט, דאָס דערזען, און דאָס אַלץ זיך דערמאָנט ערב צעשיידן זיך מיט משה מאַשבערן, וועמען ער האָט, אַ פּנים, פֿאַררעכנט פֿאַר אַ גרויסן חשוב ביי גאָט, צוזעענדיק זיין שטאַרק־פֿרומע אויפֿפֿירונג, וועלכע ער האָט די גאַנצע צייט פֿון יענעמס פֿאַרברענגען אין טורמע נאָכגעקוקט און אין האַרצן פֿאַרהערלעכט — האָט ער, אַזוי שטייענדיק פֿאַר אים, צו אים זיך אַ ווענד געטאָן און אַ זאָג געגעבן: בלאָגאַסלאווי, מוישע... דערביי האָט ער יענעמס פּעקעלע אויף דער ערד אַוועקגעלייגט, אַליין זיך אונטערגערוקט און דעם קאָפּ ווי צו אַ בענטשונג אָנגעבויגן.
ס׳איז געווען אַ משונה בילד צו זען, ווי די ערשטע רגעס האָט זיך משה מאַשבער אַ ביסל פֿאַרלוירן, נישט זייענדיק קיין מאָל אין דער לאַגע פֿון אַ בענטשער, ובפֿרט פֿון אַזאַ פּאַרשוין, ווי אָט דער סטאַראָסטע; אָבער פֿון דער אַנדערער זייט, אַז ער האָט דערזען, ווי אַזוי יענער האָט אַזוי גלויביק דעם אָנגעבויגענעם קאָפּ פֿאָרויסגערוקט, און וויסנדיק, ווידער, אַז אַזאַ פּאַרשוין טאָר מען ניט אָפּזאָגן, ניט דעררגזענען, מחמת, ס׳איז אַ סכנה, האָט ער, באין ברירה, די הענט איבער זיין קאָפּ אויסגעשטרעקט, אים די טובה געטאָן, אוו שטילערהייט גענומען שעפּטשען די באַוואוסטע ברכה; יבדכך ה׳ וישמרך... יענער, ווי אַ פֿאַרווילדעוועטער און לאַנג פֿון זיין שטאַם אָפּגעריסענער, האָט די ברכה מיט אַ ניט־יידישלעכן יראת־הכבוד און דאַנקבאַרקייט אָנגענומען, און נאָך ↰ 365 דעם, ווי משה מאַשבער האָט די הענט פֿון איבער זיין קאָפּ אַוועקגענומען, אַזוי האָט יענער, ווידער גאָרניט יידישלעך און ווידער פֿון גרויס דאַנקבאַרקייט פּאָר, פֿולט, משה מאַשבערס אַ האַנט צו קושן אַ כאַפּ געטאָן, און ווען משה האָט זי געי וואָלט אַוועקנעמען, אַ זאָג גיבנדיק, האַלב מיט בושה, האַלב מיט ווידערווילן אַ „ניין, מ׳דאַרף ניט, מ׳טוט ניט אַזוי”, האָט יענער פֿון גרויס פֿאַרלוירנקייט און פֿון נאָך מער דאַנקבאַרקייט, אָנשטאָט דער פֿריערדיקער איינער האַנט, איצט צו משה מאַשבערס ביידע זיך אַ צי געטאָן צום קושן...
אַז משה מאַשבער איז דערנאָכדעם צוגעפֿאָרן צו זיין שטוב אויפֿן פֿורל, וואָס ער האָט זיך געלאָזט ברענגען פֿון איינעם אַ טורמע־וועכטער, כּדי צו פֿאַרשפּאָרן דעם גרויסן מהלך פֿון טורמע אַהיים צופֿוס דורכמאַכן, האָט אים די ערשטע דערזען די עלטערע דינסט, וועלכע איז, נאָך גנעסיעס דער פּאָקאָיא־ וועס פֿאַרשוואונדן, די איינציקע אין שטוב געבליבן. זי איז גראָד עפּעס אין הויף אַרויס — אָדער אויף אויסשיטן אַ ביסל אַש אין מיסטקאָסטן, אָדער אויף אַן אַנדער באַדאַרף, און אַז זי האָט דערזען דעם באַלעבאָס, משה מאַשבער, צופֿאָרן, און מחמת קיין כּוחות האָבן אים ניט געקלעקט אַליין פֿון פֿורל אַראָפּ־ קריכן, האָט ער זיך אויף זיין זיץ־אָרט פֿאַרהאַלטן, ווי ער וואָלט געוואַרט, אַז אַנדערע זאָלן אים צוהילף קומען — איז זי די ערשטע רגע שטאַרק מבולבל געוואָרן. זי האָט פֿאַר אַלעמען, געכאַפּט און מיט מידע הענט צום קאָפּ זיך אַ צי געטאָן — די עקן פֿון קאָפּ־טיכל בעסער איינצוציען, ווי אַלעמאָל, ווען זי האָט באַדאַרפֿט קומען פֿאַר די באַלעבאַטים נישט אין דער דינסט־צייט, נאָר אין מער פֿייערלעכע מאָמענטן. זי האָט זיך אָבער באַלדאָ כאַפּ געטאָן, אַז ס׳איז ניט גענוג און אַז ניט זי, די דינסט, הייסט עס, איז די פּאַסיקע און די באַרופֿענע, זי זאָל די ערשטע דעם נאָר־וואָס־אָנגעקומענעם באַלעבאָס באַגעגענען. זי האָט זיך דערמאָנט אין יהודיתן, וואָס ווי אַ טאָכטער, איז זי אַוודאי מער פּאַסיק... זי איז דערום באַלד, קיין איין מינוט ניט טראַכטנדיק, אַוועק זי רופֿן. און אַז זי איז אַריין אין שטוב און האָט געטראָפֿן יענע אַ נישט־וויסנדיקע און זיך נישט ריכטנדיק אויף גאָרנישט, האָט זי פּלוצלים אויסגעשריען אין גרויס צעטומלטקייט:
— זע, דאָ זיצט מען רואיק און מווייסט אַפֿילו ניט, אַז דער באַלעבאָס איז געקומען, און אַז ער שטייט שוין פֿאַרן טויער מיט זיין פֿורל.
— ווער ו... וואָס ד... — האָט זיך יהודית אַ שטאַרק דערשראָקענע אַ כאַפּ־אויף געטאָן; ווייל כאָטש יהודית האָט, לאָמיר זאָגן געוואוסט פֿון דער פֿאַרשטייענדיקער באַפֿרייאונג פֿון איר פֿאָטער, דאָך איז די צייט און גענוי דער טאָג פֿון דער באַפֿרייאונג נישט באַשטימט געווען, און דערהערנדיק איצט, אַז ס׳איז שוין געשען, און אַז דער פֿאָטער געפֿינט זיך שוין אַפֿילו, אָט־אָט, אין דרויסן און פֿאַרן טויער צוגעפֿאָרן, אַזוי האָבן זיך איר פֿון ↰ 366 %
איבערראַשונג די קני אונטערגעהאַקט, און אַ צעטומלטע פֿון דער דינסטס אויסגעשריי, האָט אויך זי מער נישט געקאָנט, ווי אַ צעטומלטן געשריי טאָן.
— וואָס האָט זי געזאָגט, די דינסט? ווען! וואו? ...
זי איז גלייך אַרויס און האָט נאָך באַוויזן איר פֿאָטער אויף זיין זיין-אָרט, וואָס אויפֿן פֿורל, טרעפֿן. דעמאָלט איז זי צו אים צו... משה מאַשבער האָט, זי דערזעענדיק, זיך איר אַנטקעגן געלאָזט און פֿון זיין אָרט זיך אַ הויב געטאָן; אָבער אַראָפּקומען פֿון פֿורל האָט ער טאַקע ניט געקאָנט, אי מחמת קיין כּוח האָט אים געקלעקט, אי אויך דערפֿאַר, ווייל אַליין די באַגעגעניש מיט דער טאָכטער פֿאַרן טויער פֿון זיין שטוב, וועלכע ער האָט שוין אַזוי לאַנג ניט געזען, האָט אים אַ גענוגע פֿינצטערניש אין די אויגן אָנגעטריבן...
יהודית האָט אים אונטערגעהאָלפֿן... און אַז ער איז אַראָפּ, און אַז זי האָט, אים אונטערהאַלטנדיק, הינטערוויילעכטס אַ קוק געטאָן אויף אים און אים דערזען אַזאַ, וואָס איז איר שוין כּמעט שווער געווען צו דערקענען, גלייך ווי מ׳וואָלט אים איר מיט אַן אַנדערן פֿאַרביטן; — אַז זי האָט דאָס דערזען, האָט זי שטיל צו זיינעם אַן אַקסל אַ פֿאַל געטאָן, מיט איין נאָר וויינענדיקן און היכצנדיקן וואָרט אין מויל! טאַטע... טאַטע... מער האָט זי ניט געקאָנט... טרערן האָבן זי געוואָרגן, און נישט פֿעלנדיק אים מער מצער זיין און אים אַרויסווייזן, אַז די ענדערונג, וואָס זי באַמערקט אויף אים, איז באמת אַזוי גוואַלדיק, איבערראַשנדיק, האָט זי געזען וואָס גיכער די טרערן אין זיך אויפֿהאַלטן און אין די אַקסל זיי באַגראָבן.
אויך משה מאַשבער, ווען זי איז צו אים אַ פֿאַל געטאָן, האָט מיט אַ צערטלעך־פֿאָטערלעכער האַנט זי גענומען גלעטן און זי באַרואיקן, כּדי זי ניט מאַכן מערקן דעם מצב, אין וועלכן ער געפֿינט זיך. דאָך האָט ער זיך לענגער שטאַרקן נישט געקאָנט און מער צו איבערצייגן די טאָכטער, אַז ער איז ניט אַזוי אַראָפּגעפֿאַלן און שוואַך, איז ער ניט אומשטאַנד געווען... ער האָט דאָס קליינע קלומעקל, וואָס ער האָט פֿון טורמע מיטגעבראַכט — אייגנט־ לעך, כלויז טלית־און־תּפֿילין, און אפֿשר אויך נאָך אייניקע ספֿרים — אַליין שוין נישט געקאָנט טראָגן און יהודית האָט דאָס געמוזט ביי אים פֿון דער האַנט אַוועקנעמען. ווייניק! מיט איין האַנט האָט זי דאָס פּעקל געטראָגן און מיט דער צווייטער האָט זי אים, איר פֿאָטער, משה מאַשבערן אַליין, אָנגע־ גומען, אים געפֿירט, און די גאַנצע צייט, גייענדיק פֿון טויער אין הויף און פֿון הויף אין שטוב, האָט זי אים ניט אָפּגעלאָזט, ווי אַ זקן, אָדער ווי אַ שוואַכלינג, וועמען די שפּאַן קומען אָן שווער...
יאָ, אַזוי אָפּגעשוואַכט, אַזוי האַלב־מענטש, האָט זיך משה מאַשבער, פֿון טורמע אָנקומענדיק באַוויזן...
ער האָט זיך קוים צו דער שוועל דערשלעפּט, און אַז ער איז אַריין אין שטוב, האָט ער אויף קיין זאַך זיך נישט אומגעקוקט, נישט אויף די ווענט, ↰ 367 נישט אויף דער סטעליע, נישט אויפֿן דיל, ווי ס׳קומט אַלע מאָל פּאָר, ווען אַ׳קערט זיך אום אין אַן אָרט, פֿון וועלכן מ׳איז לאַנג געווען אָפּגעריסן. ער האָט מיט די אויגן אויך קיינעם פֿון די בני־בית נישט געזוכט — ווידער, ווי ס׳פֿירט זיך, גלייך קיינער גייט אים נישט אָן... נאָר צום אַלעם ערשטן, האָט יהודית דערזען, האָט ער זיך צו זיין שלאָף־צימער אַ צי־געטאָן, פֿעלנדיק, ווייזט אויס, זיך דערוויסן, וואָס איז פֿאָרגעקומען אין זיין אָפּוועזנהייט מיט גיטעלען, פֿון וועלכער ער האָט די גאַנצע צייט קיין תמוגות־אות ניט געהאַט, און וואָס דערפֿון האָט ער געדרונגען, אַז עפּעס איז מיט איר נישט גוטס געשען, און נעמלעך; אָדער זי איז שטערכלעך פֿאַרשלאַפּט געוואָרן באַלד נאָך זיין אַוועקגיין און פֿאַרלאָזן די שטוב, אָדער ערגער ־ מעגלעך, אַז זי איז שוין גאָר אין גאַנצן ניטאָ...
יהודית האָט אים געוואָלט אָפּהאַלטן אַ וויילע, כּדי אים צו דערציילן אייניקע פּרטים פֿון דער מוטערס שלאַפֿקייט און אים צוגרייטן, ער זאָל פֿון דער פּלוצימדיקער באַגעגעניש נישט אַזוי געפּלעפֿט זיין. נאָר משה מאַשבער האָט זיך ניט געלאָזט ־ „מווייס, כ׳ווייס, — האָט ער געזאָגט, גייענדיק פֿון צימער צו צימער, געפֿירט און אונטערגעהאַלטן פֿון יהודיתן, אַ האַלב־צע־ טומלטער און צעטראָגענער, און ווי נישט האָבנדיק קיין אויער פֿאַר יהודיתעס רייד.
— כ׳ווייס, כ׳ווייס — האָט ער ווי צו זיך אַליין גערעדט, און נישט געקוקט אויף זיין אָפּגעשוואַכטקייט, האָט ער זיך מיט שטומער עקשנות אַפֿילו אונטערגעאיילט אין גאַנג.
אַז ער איז אַריין אין אַלקער, איז ער גלייך צו גיטעלעכנבעט צוגעקומען... און דאָ האָט מען געקאָנט זען אַ זאַך, וואָס אַפֿילו פֿאַר אַ געניטן און גרויס־דערפֿאַרענעם דאָקטער וואָלט עס געקאָנט זיין זייער וויכטיק און באַלערנד. וואָס געהער משה מאַשבערן אַליין, האָט ער, צוקומענדיק צו גיטעלעס בעט און זי דערזען ליגן אַ גלייכע, אַן אויסגעצויגענע, מיט ניט־פֿילנדיקע אויגן און אָן שום באַוועגונג — האָט ער, משה, זאָגן מיר, וואָס איז די לעצטע צייט גרייט און געוואוינט געווען צו די פֿיל שלעק, וועלכע האָבן זיך אויף אים, ווי שטייענדיק אונטער אַ האגל, האַרט און קנאַקנדיק איבערן קאָפּ געשאָטן, אויך אָט דעם שלאַק אָנגענומען, ווי אַ באַשערטע אומפֿאַרמיידלעכקייט, קעגן וועלכער ס׳לאָזט זיך ניט און ס׳העלפֿט זיך ניט צו ווערן... ער האָט זיך כלויז פֿאַר דער אַנטקעגנאיבערדיקער וואַנט פֿון כעט אָנגעכאַפּט, ער זאָל זיך ניט אַ וואַקל טאָן פֿון דעם, וואָס זיינע אויגן האָבן דאָ נאָר וואָס דערזען. ער האָט געקוקט שווייגנדיק, ווייל דאָס מויל האָט זיך אים געשלאָסן...
דאָס, וואָס געהער אים, משה מאַשבערן. וואָס געהער אָבער גיטעלען, איז ווי נאָר זי האָט אים דערזען, אַזוי לאַנג אַ ניט־געזעענעם, אַ צוריקגעקערטן פֿון דאָרט, וואָס, ווי ס׳ווייזט אויס, אין איר אָפּגעשוואַכטן מוח שוין געגליכן ↰ 368 גאָר ווייניק הפֿענונג, אים אַ צוריקגעקערטן צו באַגעגענען — וואָס געהער איר, גיטעלען, איז ווען אַ געניטער דאָקטער זאָל בעת־מעשה דאָרט געווען בייזיין, אַזוי וואָלט ער באַמערקט, אַז אַ רגע איז אָפּגעגאַנגען, ס׳זאָל געשען איינס פֿון די צוויי: אָדער זי זאָל מיט אַמאָל אויפֿציטערן פֿון איבערראַשונג און אַ ווילדן אויסגעשריי טאָן: „משה \” וואָס דאָס וואָלט באַטייט אַן איבערברוך און אַן אויפֿלייזונג פֿון איר קרענק, ווען דאָס לשון וואָלט זיך איר אומגעקערט און, צוזאַמען דערמיט, אויך די באַוועגלעכקייט פֿון קערפּער, ווי ס׳טרעפֿט זיך אַמאָל; אָדער פֿאַרקערט, פֿון אומגעריבטן אויפֿצאַפּלען וואָלט זי אַזוי שטאַרק אונטערגעריסן אירע וואָרצלען, וועלכע האָבן זיך אַזוי אויך קוים־קוים שוין געהאַלטן, אַז זי וואָלט באַלד דערנאָך געבליבן אויסן און שוין מיטן גאַרן לעבן אָפּגעזעגנט...
גיכער וואָלט מען זיך באַדאַרפֿט ריכטן אויפֿן ערשטן ווי אויפֿן צווייטן, ווייל אָקאָרשט איז אַזוינס שוין טאַקע געשען: גיטעלע האָט, דערזעענדיק משהן, מיט אַמאָל פֿון גאָרגל עפּעס אַ פֿאַרשטיקטן ריטש אַרויסגעלאָזט, וואָס אָט־אָט, האָט זיך געדאַכט, באַקומט ער דעם כאָטייט פֿון אַ קלאָר אויסגע־ שפּראַכן וואָרט, צו וועלכן זי רייסט זיך מיט אַלע אירע כּוחות... זי האָט אויך, נישט געקוקט אויף דער געפֿענטעטקייט פֿון איר קערפּער, זיך אַזאַ סאָרט ריס געטאָן, וואָס אָט־אָט, האָט זיך ווידער געדאַכט, וועט זי זיך אַ שטעל אויף טאָן, פֿון בעט אַראָפּ, צו איר משהן צו, און ווי איר טאָכטער יהודית — מיט שטום־קלאָגנדיקער ליבע צו זיין אַקסל צופֿאַלן... כאָטש פֿאַר' אַ פֿרום ווייב, זאָגן מיר דאָ אגב, וואָלט אפֿשר ניט געפּאַסט אַרויסווייזן אַזאַ צערטלדיקייט צו איר צוריקגעקערטן מאַן; דאָך אָבער ביי אַזאַ אויסנאַם און ביי אַזאַ סאָרט באַגעגעניש, אַ דאַנק וועלכער זי, גיטעלע, איז אויך על־פֿי־נס געזונט געוואָרן, וואָלט זי זיך באַוואוסטזיניק, אָדער אומבאַוואָסטזיניק דערלויבט אַפֿילו דאָס, וואָס פֿרומע זיטן דערלויבן ניט און וואָס אַפֿילו די האדכסטע דינים פֿאַרכאָטן...
יאָ, ס׳וואָלט, אָט־אָט געקענט געשען. ס׳איז אָבער ניט געשען. גיטעלעס ריטש איז איר ווייטער פֿון גאָרגל ניט געקומען? דער קעדפֿער־צוק איז געבליבן ניט מער, ווי אַן אומכאהאָלפֿענער, קורץ־דויערנדיקער בליץ, אַ צו גאָרניט ברענגענדיקער... זי איז ווידער אויף איר בעט ליגן געבליבן, ווי פֿריער; ווידער גלייך אויסגעצויגן, שטום־קוקנדיק און אָן לשון אין מויל? מיטן איינעם נאָר אויסנאַם, וואָס איצט איז איר בליק געווענדט געווען בלויז צו משהן, וואָס איז ביי דער צווייטער וואַנט נעט, ביי איר צופֿיסנס, געשטאַנען
— מיט אַזאַ סאָרט אויסדרוק, וואָס דער באַטייט זיינער האָט געזאָלט זיין: זע משר; וויי משה, איך ליג אין בעט אַ קראַנקע און דו שמייסט לעבן מיר, כּלומרשט אַ געזונטער... אָבער ווי איך זע און ווי איך מעג שווערן, איז אויך דיין אַרט איצט אין אַ קראַנקן־בעט, דאַכט זיך...
יהודית, וואָס איז ביי אָט דער סצענע בייגעווען, און וואָס האָט נישט געוואָלט פּאָרציען לענגער די באַגעגעניש פֿון איר קראַנקן פֿאָטער מיט דער געליימט־ליגנדיקער מוטער, האָט זיך צוערשט אַ ווענד געטאָן צו דער מוטער מיט אַ פּאָר ווערטער, גלייך יענע הערט זי, גלייך זי פֿאַרשטייט זי, זאָגנדיק: *מאַמע, דער טאַטע איז מיד, ער דאַרף זיך אָפּרוען...” און דערביי האָט זי זיך אויך צום. פֿאָטער געווענדט, אָננעמענדיק אים פֿאַר אַ האַנט, פֿאַר וועלכער זי האָט אים פֿריער אַהער אַריינגעפֿירט, און אויך צו אים אַ זאָג גיבנדיק: קום, טאַטע, ביסט מיד, וועסט נאָך שפּעטער נאָך אַמאָל באַווייזן אַריינגיין...
משה מאַשבער האָט געפֿאָלגט. ער האָט זיך אָפּגעקערט פֿון צו קוקן אויף גיטעלען, אי מחמת ער האָט געזען, אַז דאָס ווייטער־פֿאַרברענגען ביי איר וועט גאָרנישט נישט גיכן, גאָרנישט נישט פֿאַרגרינגערן און אי אויך דערפֿאַר, ווייל אויך ער אַליין האָט זיך געבויטיקט, ווי גיטעלע האָט באַמערקט, אין אַ גוטן געלעגער, צו וועלכע זיין קראַנק־אויסגעמאַטערטער קערפּער האָט, נאָך לאַנגן ליגן אויף די טורמע־נאָרעס, זיך באמת אַזוי פֿאַרבענקט...
ער איז צוזאַמען מיט יהודיתן, און ווידער פֿון איר עטוואָס אונטערגע-האַלטן, פֿון גיטעלעס צימער אַרויס און אין זאַל אַריינגעבראַכט געוואָרן — אַהין, וואו נאָך איידער ער האָט דעם אָקאָרשט־דערמאָנטן וויזיט ביי גיטעלען אין שלאָף־צימעו, געפּראַוועט, האָט יהודית דער אַלטער דינסט אַ באַפֿויל געגעבן, זי זאָל דאָרט אַ געלעגער אויף אַן אַריינגעטראָגן כעס אויסבעטן און אַלץ וואָס מ׳דאַרף צוגרייטן.
יענע האָט פֿאַר דער צייט, וואָס משה מאַשבער האָט אין אַלקער פֿאַרבראַכט, שוין באַוויזן... און איצט, ווען משה מאַשבער מיט יהודיתן זיינען אַהין אַריין, איז שוין ביי איינער אַ וואַנט דאָס בעט מיט שטאַרק ווייסן בעט־ צייג פֿאַרגרייט געווען — אַזוי, אַז ווען משה מאַשבער האָט דאָס דערזען, האָט די ערשטע רגע אַ שטיק דערלייכטערונג אויף זיין פּנים זיך געוויזן דערפֿון, וואָס ער האָט דערפֿילט די היים. דער זאָל, וואָס האָט אַלע מאָל מיט די טעפּיכער און וואַזאָנעס מיטן הויכן שפּיגל און מיט די פֿיל פֿענצטער, מיט מער לופֿט און הדחכה ווי אַלע צימערן, זיך אויסגעטיילט. ער האָט אַפֿילו, קוקנדיק אויפֿן בעט, די ערשטע מינוטן, אַ גרויס־צופֿרידענער, עט־ וואָס לענגער דערויף דעם בליק פֿאַרהאַלטן, דערמאָנענדיק זיך, פֿון וואַנען ער קומט — אַז פֿון טורמע, און ווי אַזוי זיין געלעגער צווישן די מיט אים מיטזיצנדיקע אַרעסטאָנטן האָט אויסגעזען.
דאָס — אין די ערשטע מינוטן. באַלד אָבער, ווי ער האָט זיך, אויף יהודיתעס פֿאַרשלאָג, גענומען אויסטאָן און די שיך און קליידער פֿון זיך אַראָפּציען און האָט באַדאַרפֿט אויף אָט דעם טאַקע זויבערן כעס אויפֿגיין, אַזוי האָט זיך אויף אים פּלוצלים אַ מרה־שחורה אָנגערוקט — אַזאַ, וואָס האָט ↰ 370 אים געמאַכט די גאַנצע צייט, בשעת ער האָט טון זיך די קליידער געצויגן, קיין איין האַלב וואָרט ניט אויסריידן. און נאָך מערער: אָט די מרה־שחורה און דאָס שטילשווייגן, וואָס האָט זי באַלייט, האָט אים געמאַכט אַפֿילו אין די אייגענע קליידער זיך פּלאָנטערן, נישט געדעגקענדיק, ווי יעדער געזונטער מענטש, וואָס פּריער מ׳דאַרף אויסטאָן: צי די קאַפּאָטע, צי די זשילעט, צי די שיך, צי די זאַקן.
ער האָט מיטאַמאָל, מעג מען שווערן, ווי מורא געקראָגן פֿאַרן געט, און אַ גרויסן נישט־גערן האָט ער אַרויסגעוויזן סיי ווען יהודית האָט אים פֿון זיין פּאָרטראָגנקייט געוועקט בעתן אויסטאָן זיך, וכ8רט דערנאָך, ווען ער האָט שוין אַן אויסגעטאענער, באַדאַרפֿט דערויף אַרויפֿגיין...
סוף־כּל־סוף אָבער איז ער אַרויף. און אָט אַזוי איז שוין משה מאַשבער, אַ באַפֿרייטער, צוריק אין דער היים, אין זיין נעסטן, פֿרייסטן זאָל־צימער, אויפֿן זויבערן בעט געלעגן: און מינוטנווייז האָט זיך געקאָנט דאַכטן, ווי שוין פֿריער געזאָגט, אַז אַ שטילע הנאה נאַלויכט אים דאָס פּנים, מאַכנדיק אים מיינען, אַז דאָ וועט אים דאָס שלאַפֿקייט אָפּלאָזן, דער נרוסט און דער מאַנגל אין אָטעם וועט זיך פֿעלן, און צווישן די גראָמע ווענט, אונטער דער הויכער סטעליע, און פֿון היפּש שיין און ווגיקייט, וואָס קוקט בייטאָג אַריין דורך די ברייט־פֿאַליקע זאָל־פֿענצטער, וועט אים די געזונט־מאַכנדיקע ישועה קומען...
דאָס אָבער בלויז מינוטנווייז. מערסטנטייל אָבער האָט משה מאַשבער, זינט ער איז אויפֿן בעט אַרויף, אויסגעזען אַזוי פֿאַרטראָגן, אַז ער האָט אַפֿילו ניט באַמערקט, וואו ער געפֿינט זיך, נישט באַמערקט אויך די ציטעריקע אויפֿמערקזאַמקייט און געטריישאַפֿט, מיט וועלכע יהודית גייט אַרום אים אַרום, נישט אַרויסוויתנדיק קיין מינדסטן סימן, אַז ער גויטיקט זיך גאָר אין באַזונדער אויפֿמערקזאַמקייט...
ער האָט נישט באַמערקט, משה מאַשבער... זיין פּאָרטראָגנקייט איז דערגאַנגען אַזוי ווייט, אַז אין אָוונט פֿון זעלבן טאָג, ווען ער האָט זיך אַהיים אומגעקערט, ווען מ׳האָט אים דאָס בעט אין זאַל אויסגעכעט און ער האָט זיך אין דעם אַריינגעלייגט — אינעם זעלבן טאָג אויאָדערנאַכט, ווען אַלע קינדער, די איידעמס, מיט די אייניקלעך, וועלכע זיינען גראָד ביי זיין צוריק־ קער אין דער היים ניט געווען, האָבן אים אַרומגערינגלט, ווער — געשטאַנען, ווער — געזעסן, און האָבן גענומען צו אים זיך ווענדן און זיך דערפֿרעגן וועגן זיין געזונט, ווי אויך אים איבערגעבן פֿאַרשיידענע נייס, וועלכע וואָלטן אים געקאָנט פֿאַראינטערעסירן, זייענדיק אַזאַ צייט פֿון דער היים און פֿון די אייגענע אָפּגעריסן — האָט ער — משה מאַשבער, כּמעט קיינעמס ווערטער דעמאָלט נישט געהערט. ער האָט אויף די פּראַגעס, וואָס מ׳האָט אים פּאר* גיכן וועגן זיין געזונט, נישט געענט&ערט, וב5רט, האָט מען געזען, גייען אים ↰ 371 נישט אָן די נייס, וועלכע מ׳טראָגט אים אונטער, מיטן מיץ, אים צו צע־ שטרויען און אים מאַכן פֿאַרגעסן די שווערע איבערלעבונגען, וואָס ער קומט אָקאָרשט פֿריש אַרויס פֿון זיי.
ער האָט נישט געהערט, נישט באַנומען. ער האָט א8ילו זעלטן כּמעט אויף יאָ אָדער ניין מיטן קאָפּ געשאָקלט. און מיט אַמאָל, צווישן אַלעם היימישן גערודער, וואָס האָט זוך געשאַפֿן אַרום אים 6ץ די שטייענדיקע און זיצנדיקע קונדער־באַזוכער זוינע, האָט ער זיך פּלוצלים אַ ווענד געטאָן גיט צו איעעם פֿץ זאַ, נאָר ווי צו אַלע צוזאַמען, מוט עפּעס אַ זויטיקער און משונהדיקער פֿראַגע, גיט צום אַרט און גיט צו דער צ״ט. ער האָט אַ פֿרעג געטאָן:
— קעדער, עפּעס געדענק איך גוט און קאָן זיך ניט דערמאָנען: נע־ באָמקען האָט מען שוון געצאמט...
— וואָס רעדסטו, טאַטע: אַוודאי... האָט יהודית אויף זיין כּמעט אומזיניקער פֿראַגע אויף גיך אָפּגעענטפֿערט, כּדי וואָס גיכער אים אָפּצואוועגדן פֿון דער שווערער געדעכעניש פֿון וועגן איר געשטאָרבעגער שוועסטער, וואָס איז אים פּלוצלים אויפֿגעשוואומען און וואָס האָט, ווויזט אדם, געדרוקט אויף אים.
— וא, זאָגסטו! — האָט משה מאַשבער דעמאָלט אַ זאָג געטאָן עפּעס מעשה תם און האָט זוך ורדער פֿאַרהאַקט אין דונע אָפּגעזונדערטע רעוונות, וועלכע האָבן אים באַהערשט און דעם גאַנצן אויפֿדערנאַכט דערנאָך ניט געלאָזט מער פֿאַראינטערעסורן אינעם אַרומיקן געשפּרעך אָנטוולצוגעמען.
ער האָט פּלוצלום דעמאָלט נאָך איינעם אַ האַלב־אומהעפֿלעכן זאָג געטאָן ־ „קעדער, מכון מיד, גאַט שלאָפֿך... וואָס גליד נאָך דעם זיינען אַלע טאַקע, אין מיטן געשפּרעך און ווו אין מיטן האַלבן וואָרט, זוך צעגאַנגען און פֿון זאַל זוך אַרויסגערוקט, און ער, משה, איז אַליין געבליבן — נישט וויעיקער פֿאַרטראָגן, איצט אאץ זאַענדוק, ווו פֿריער, ווען די קעדער האָבן אים אַרומגערמגלט און לעבן רץ בעט זוך געפֿונען.
ער איז אַזוי וויוט פֿאַרחושט געווען אויך שפּעטער, נאָכן ערשטן טאָג פֿון זיין צורוקקער, אַז ער האָט כּמעט ניט באַמערקט, אַז פֿון אַלע אועיקלעך אין שטוב שטעלט זוך צו אים אָפֿט אַרוין, אַן אומבאמערקטער, דאָס עלטסטע אועוקל, מאירל, וואָס אַמאָל רוקט ער זיך צו נעענטער צו רץ כעס, און אַמאָל — אָפֿטער — .בלויכט ער שמוץ מו דער שוועל פֿון דער זאָל־טיד, ווי מורא האָבנדוק, אַז ער, משה, זאָל אים ניט באַמערקן און אים אַ פֿרעג טאָן, אַן אומצופֿרידענער, וואָס באַגערט ער מיט רץ אַהערקומען...
וא, זאָגן מיר, אויך מאירל, פֿון דין דיט, האָט זיך איצט אַזוי שטאַרק אָפּגעפּרעמדט געפֿילט פֿון רץ דודן, פֿון משה מאַשבערן, אַז ס׳האָט זוך אים אַפֿילו געגלויבט, אַז יענער דערקענט אים ניט, און ווען וא — האָט ער אים ↰ 372 גיט אין זינען אויסצוטיילן צום מער בעסערן און נעענטערן פֿון צווישן אַלע אייניקלעך, ווי ער פֿלעגט דאָס אַלע מאָל יאָ טאָן, יאָ אין זינען האָבנדיק.
מאירל האָט זיך געפֿילט אַזוי אָפּגעפֿרעמדט און האָט אַזאַ אויסבאַהאַל
טענע מורא געקראָגן פֿאַרן זיידן, אַז ער דאַאָט אַפֿילו זעלטן געוואַגט אַ רעכטן, ניט־פֿאַרשטעלטן קוק טאָן אויף יענעם קרענקלעך־אָפּגעפֿאָרענעם מאַן, וואָס רופֿט זיך „זיידע” און וואָס זינט ער-האָט זיך אומגעקערט פֿון דאָרט, וואוהין ער איז אויף אייניקע חדשים געהאַט אַוועק און וואָס אין שטוב האָט מען די גאַנצע צייט כּמעט דעם נאָמען פֿון יענעם אָרט נישט דערמאָנט
— האָט ער זיך איצט אין בעט אַריינגעלייגט, און אין אַזאַ מאָס, וואָס ס׳איז זיכער שווער צו האָפֿן, מ׳זאָל אים ווידער זען אַ געזונטן, אַן אויפֿגעשטאַנע־ נעם און פֿון בעט אַראָפּגעגאַנגענעם נאָך דעם, ווי די.קרענק וועט אים אַריבער, ווי ס׳מאַכט זיך ביי אַנדערע... ניין, כאָטש ער איז נאָך אַ קינד, מאירל, און כאָטש מיט ווערטער וואָלט ער דאָס ניט געקאָנט אויסדריקן, אָבער געפֿילט האָט ער, קוקנדיק אונטן אַרום און מיט גרויס מיטלייד אויף יענעם, וואָס דער צוקאָפּנס איז אים צו הויך געמאַכט, כּדי ער זאָל קאָנען מער זיצן, ווי ליגן, מחמת דער הוסט וואַרגט אים — אַז וואָס־וואָס, נאָר אַז צום בעסערן גייט אים ניט, ווייל וואָס אַמאָל זעט ער אויס, ווי אַלץ מער אין זיך פּאַר־ שלאָסן, גלייך ער וואָלט געהאַט עפּעס אַ סוד אין שויס פֿאַרשטעקט, וואָס פֿאַר אַנדערע, פֿאַר ניט כאַרופֿענע, ד״ה פֿאַר געזונט־אַרומגייענדיקע און פֿאַר די, וואָס באַדינען אים, איז אים ניט רעכט אויסצוזאָגן...
און נאָך אַמאָל: משה מאַשבער איז שוין אַזוי ווייט אַרויסגענומען געווען פֿונעם אַרום, אַז אויף מאָרגן, נאָך דעם ווי ער איז אַהיימגעקומען און נאָכן ערשטן אויפֿדערנאַכט, ווען אַלע אייגענע האָבן אים באַזוכט, אויסער אַלטערו, וואָס מחמת זיין קרענקלעכער אָפּגעשיידטקייט און שטענדיקן פֿאַרברענגען אין זיין אויבער־שטיבל, האָט מען אין אים אַזוי פֿארגעסן, אַז מ׳האָט אים אַפֿילו די כשורה וועגן זיין ברודערס צוריקקערן ניט אָנגעזאָגט — אויף מאָרגן, ווען אַלטער האָט זיך צופֿעליק אַליין דערוואוסט, אָדער ווען די דינסט־ יידענע האָט עס אים מיטגעטיילט, און ער איז צו משהו אַריין און אים געטראאָן שוין אין בעט און אין דער גאַנצער קרענקלעכער אויסשטאָטונג, מיטן הויכן צוקאָפּנס און מיט די דעצעפֿטן און רפֿואות לעבן אים אויף אַ טישל אויסגעשטעלט — האָט משה מער קיין ווערטער .ניט געהאַט אויף צו באַגעגענען אַלטערן, ווי נאָר דאָס איינע:
— האַ, אַלטערז... וואָס מאַכסטו?...
אַלטער, וואָס האָט, ווי מ׳דאַרף פֿארשטיין, קומענדיק אויף דער שוועל פֿון זאַל דערזען דעם ברודער, זיך געוואָלט אַ לאָז טאָן צו אים, ווי צו זייו איינציקער שוץ, וואָס ער האָט אַזוי לאַנג פֿאַר די אויגן נישט געהאַט, כּדי זיין לאַנג־אָנגעזאַמלטן, נישט־אַרויסגעזאָגטן צער פֿאַר אים אויסלאָדן, אויב ניט ↰ 373 אין ווערטער, איז כאָטש אין שטומען צופֿאַלן צו יענעמס אָרעמס... אָבער אַז משה האָט אים באַגעגנט מיט דעם פֿאַרטראָגענעם, האַלב־קאַלטלעכן „וואָס מאַכסטו?” אַזוי איז אויך ער, אַלטער, עטוואָס אָפּהענטיק געבליבן און ס׳האָט אים מער קיין וואַרעמער אימפּעט ניט געקלעקט דעם ברודער אַנטקענגצוקומען, ווי נאָר מיט אַ שטילן, אומדרייסטן אויסגעשריי: משה... דערביי האָט מען געקאָנט באַמערקן, ווי א5ילו ער, אַלטער — אַליין אַזאַ קראַנק־געבראָכענער, האָט דאָ דעם ברודערס לאַגע אָפּגעשאַצט, נישט האָבנדיק קיין תּרעומות אויף יענעמס קאַלטלעכן אויפֿנאַטן מחמת ווי נאָר ער האָט אויף משהס פּנים אַ קוק געטאָן, אַזוי האָט ער דערזען, אַז יענער איז איצט אַזוי קראַנק, אַז ער קאָן קיין אַנדערע גיט אין זינען האָבן און איז אַפֿילו ניט אומשטאַנד קיין ייגענעם ברודער קיין מער מיטפֿילנדיקע אַכט ניט שענקען. ביי אַלטערן האָבן זיך דערביי נאָר אַ פּאָר שטילע טרערן אין די אויגן געוויזן... —
מירן דאָ ווייטער ניט דערציילן, ווי אַזוי משה מאַשבער האָט זיך די נאָענטע טעג אין זיין שטוב, אויף זיין בעט און אין זיין אייגענעם גרויסן זאָל ליגנדיק, געפֿילט. מירן נאָר צוגעבן, אַז אויפֿן צווייטן טאָג פֿון זיין צוריקקומען, אַז מ׳האָט איינגעלאַדן דעם שטוב־דאָקטער יאַנאָווסקין, וועלכער פֿלעגט אַמאָל אַהין גערופֿן ווערן אין מער ערנסטע פֿאַלן, איז אַז יענער האָט אים לאַנג און אויפֿמערקזאַם באַטראַכט, אים אויסגעהערט און פֿון אַלע זייטן אויסגעקלאַפּט, אַזוי איז ער זייער, זייער ערנסט געוואָרן און אויף לאַנג אגטשוויגן געבליבן, וואָס דערפֿון האָבן אייגענע, און דער עיקר יהודית, משה מאַשבערס עלטערע טאָכטער, וועלכע איז די גאַנצע צייט פֿון דאָקטערס וויזיט ביי זיין זייט געשטאַנען און דעם דאָקטערס יעדע מינע נאָכגעקוקט — פֿאַרשטאַנען, אַז יענער, יאַנאָווסקי, וויל דאָ אויף זיך אַליין ניט שטעלן, וויל זיין לעצט־שלעכטע מיינונג וועגן חולה ניט אַרויסזאָגן און ער וואָלט זייער גערן מיט נאָך איינעם אַ דאָקטער זיך אויסעצהן... דאָס האָט געהייסן, אַז ער לייגט פֿאַר מאַכן אַ קאגסיליום און צוזעצן צו אים דעם צווייטן באַוואוסטן שטאָט־דאָקטער, פּאַשקאָווסקין — אויך אַ פּאָליאַק, אויך אַזוי אַלט, ווי ער, און אויך מיט ווייסע באַקנבאַרדן, וואָס זעען אויס ווי פֿוכיקע וואָל־שטיקער צו די באַקן צוגעקלעפּט.
מ׳האָט אַזוי געטאָן. מ׳האָט טאַקע דעם זעלבן טאָג שוין מידע ביי משה מאַשבערס בעט זיצן געטראָפֿן און געזען, ווי פֿריער האָט יאַנאָווסקי איבערגעגעבן דעם צווייטן, פּאַשקאָווסקין, דעם איינדרוק, וואָס ער האָט אַרויסגע-טראָגן פֿון זיין ערשטן, זעלבסטשטענדיקן וויזיט; און ווי אַזוי דערנאָך האָבן שוין מידע מיט אַמאָל אים ווידער גענומען באַטראַכטן, און ווי אַזוי ווידער דערנאָך, ווען זיי האָבן צווישן זיך לאַנג און פֿאַרשטעלט אויפֿן אומפֿאָר־ שטענדלעכן דאָקטער־לשון זיך דורכגעשמועסט, האָבן זיי ערשט לסוף משה מאַשבערן אין פּנים גענומען קוקן, וואָס דערפֿון איז אים, משהן, שטאַרק אומ↤ 374
היימלעך געוואָרן, אַרויסלייענענדיק אַ שטיק שווערן אורטייל אין זייער באַאבאַכטנדיקן גליק.
אים אַליין אָבער האָבן זיי, נאַטירלעך, פֿון קיין שווערס גאָרניט ניט געזאָגט, נאָר אַז זיי זיינען אַרויס פֿון זאַל, און יהודית, משהס טאָכטער, האָט זיי פֿון צימער צו צימער, דערנאָך אין הויף, דערנאָך אויך פֿאַרן טויער גאַלייט, האָבן זיי ערשט דאָרט, אויפֿן טויער טאַקע, קורץ, אין האַלב־קאַלטע, האַלב־ מיטפֿילנדיקע ווערטער, ווי דאָקטוירים טיילן אַלע מאָל מיט זייערע אור־ טיילן אין אַזוינע פֿאַלן, איר צו וויסן געגעבן, אַז איר פֿאָטער האַלט ניט גוט און גאָר ווייט פֿון געהויבן, און אַז זי דאַרף זיין געפּאַסט אויף אַלץ און אויף פֿיל ערגער, ווי איצט...
— צו וואָס האָט מען זיי באַדאַרפֿט? — האָט משה מאַשבער פּלוצלים פֿון זיין פֿאַרטראָגנקייט צו יהודיתן אַ זאָג געטאָן, נאָך דעם ווי זי האָט זיך אומגעקערט פֿון צו באַלייטן די דאָקטוירים און ער האָט, קוקנדיק אויף איר, זיך געשטויסן, וואָס זי האָט זיך אויפֿן טויער דערוואוסט און וואָס זי האָט איצט, אין שווייגנדיקער אַנגסט, געוואָלט פֿאַר אים פֿאַרשטעלן.
— וואָס הייסט, „צו וואָס?” זיי זאָלן עפּעס גיכן, פֿאַרשרייבן ן...
— נאַ — האָט משה מאַשבער אויף יהודיתעס ווערטער אַן אַוועק־ מאַכנדיקן קנייטש זיך געטאָן, פֿול מיט ביטול צו די, וואָס היילן, כּלומרשט, מיט „גיכן” און „פֿאָרשרייבך, און נאָך מיט מער ביטול צו זיך אַליין און צו זיינע גאָר קנאַפּע, כּמעט נישטיקע אויסזיכטן, ער זאָל נאָך, ווען ניט ווען, געהיילט ווערן פֿון אַזוינע מינים פֿאַרשרייבעכצן.
— נאַ — האָט ער אַ זאָג געטאָן און מ׳האָט געזען, ווי ער איז ווייטער אַוועק אין פֿאַרטראָגנקייט, פֿון וואַנען ס׳וועט אים שוין שווער זיין צו מער טרייסטפֿולערע רעיונות אַרויסקומען.
ער האָט דעמאָלט בלויז נאָך עפּעס איינס אַ פֿרעג געטאָן, אי דאָס אויך מער צו זיך אַליין, ווי צו אַנדערע, געווענדט — ווייזט אויס ווידער פֿון פֿאַרטראָגנקייט:
— זע — האָט ער אַ זאָג געטאָן — און לוזי איז נאָך אַלץ ניטאָ?
— ניין, נאָך ניט — האָט אים יהודית געענטפֿערט — אָבער באַלד וועט ער שוין מסתם זיין. מ׳האָט שוין לאַנג געשיקט נאָך אים...
משה מאַשבערס לעצטע ווערטער וועגן לוזין וועט אונדז קלאָר ווערן דעמאָלט, ווען מיר וועלן זאָגן, אַז דעם ערשטן טאָג נאָך זיין אַהיימקומען, איז נישט געווען קיין שעת־הכושר לוזין אַהערצורופֿן, ווייל מ׳האָט זיך אַ ביסל צו שפּעט דערמאָנט, און לוזיס וואוינונג אין יענער פֿאַררוקטער טייל שטאָט, וואו זי האָט זיך געפֿונען, איז געווען צו ווייט... דערפֿאַר אָבער דעם צווייטן ↰ 375 טאָג האָט מען, אויף משה מאַשבערס פֿאָדערונג, אַ ספּעציעלן מענטשן באַשטעלט, ער זאָל איבערגעבן, ערשטנס, אַליין די ידיעה וועגן זיין צוריק־ קומען, און, צווייטנס, אויך וועגן דעם, אַז לוזי ווערט געבעטן טאַקע היינט, אויב מעגלעך — באַלד, אומבאָדינגט צהאָמען מיטן שליח צו אים זיך ווייזן.
לוזי אָבער האָט זיך ניט געוויזן, ניט באַלד, ווי אויך ניט אין אַ שעה, אין צוויי אַרום, און אַפֿילו אויך ניט שפּעטער, ווען די דאָקטוירים האָבן שוין צוויי מאָל — פֿריער יאַנאָווסקי אַליין, דערנאָך צוזאַמען מיט פּאַשקאָווסקין
— אים באַזוכט, וואָס דעמאָלט איז שוין משה ביי זיך אַראָפּגעפֿאלן און האָט שוין אַפֿילו גענומען טראַכטן וועגן לחין מיט אַ היפּש ביסל תּרעומות...
זאָל דאָ אָבער איינס אַ וואָרט געזאָגט ווערן אויך צו לחיס פֿאָרטיידי-קוע. ער האָט זיך אַזוי לאַנג ניט געוויזן, ניט 6ון קאַלטן אינטערעס צום ברודער, נאָר אָט איבער וואָס; ער האָט היינט באַדאַרפֿט אַרויסבאַלייטן אברהמל לובלינער, וואָס זיין צייט צו פֿאַרברעעען אין N האָט זיך אים געענדיקט און וואָס האָט זיך ווידער געדאַרפֿט לאָזן צו6וס שפּאַנען פֿון שטאָט צו שטאָט, פֿון שטעטל צו שטעטל און פֿון ישוב אין ישע, וואו נאָר אַ פֿאַרוואָרפֿענער בראַסלאַווער קיבוץ געפֿינט זיך, כּדי צו טאָן זיין שליחות, וואָס ער האָט אויף זיך גענומען, און דהיינו: צו שטאַרקן די שלאַבעריקע הענט פֿון די וועלכע דאַרפֿן אויסשטיין רדיפֿות פֿון פֿארשיידענע קעגנערישע חסידישע ביתות און שיטות, אָדער גלאַט פֿון אָפּגעשוואַכטע און דערווייטערטע פֿונעם פֿעסט־האַלטנדיקן וואָרצל...
די צייט האָט זיך אברהמלען געענדיקט, אָבער ניט' דער באַגער נאָך און נאָך צו פֿאַרברענגען מיט לוזין, ביי וועמען ער האָט זיך פֿולע פּאָלעס גוטס אעענומען, זייענדיק ביי אים לאַנג אַן אורח, אים טייער האַלטנדיק, ווי אַ פֿאָן, אונטער וועלכער ס׳זאַמלען זיך די צו־איין־דעה־געהעריקע, און אים ליג האָבנדיק, ווי אַ טאַטן, וואָס טוט אַן כבוד אי זיך, אי זיין שטוב...
ס׳דאָך ניט קיין קלייניקייט, ווען מ׳נעמט אין אַכט די ראָל, וואָס ס׳האָט געשפּילט אַזאַ איינער, ווי אַ לוזי, אַ צוגעקומענער, אָדער אַן אָפּגעפֿאַלענער פֿון אַזוינע אָרעמע און גערודפֿטע קיבוצים דעמאָלט — צום אָפּשוואַכן אָדער צו שטאַרקן דעם קיבוץ.
אברהמל, דאַרף מען זיך דערום פֿארשטעלן, האָט די איצטיקע צעשיידונג מיט זיין פֿאַרערטן שטאַרק שווער איבערגעלעבט — אַזוי שווער, אַז די לעצטע טעג פֿאַר זיין אָפּגיין פֿון לוזין, האָט ער זיך מיט אים כּמעט מיט די אויגן ניט באַגעגנט, כּדי יענער זאָל זיין חולשת־הדעת ניט זען, און אויך — אַז ס׳זאָל זיך מיט אים, מיט אברהמלען, הייסט עס, עפּעס, חלילה, אַ מין מכשול נישט טרעפֿן, ד״ה אָדער ער זאָל זיך אַמאָל, ווי אַ קינד, ניט צעוויינען, אָדער ערגער, ס׳זאָל זיך אים עפּעס אינעווייניק ניט אָפּרייסן פֿון בענקנדיקן טרויער... יאָ, ס׳האָט געקאָנט געמאָלט זיין, ווייל נעמענדיק אין ↰ 376 אַכט די ליבע וין לעצטן צום ערשטן, פֿון אברהמלען צו למין, האָט מען ניט געקאָנט ערוב זיין, אַז אַזוינס זאָל זיין אויסער מעגלעכקייט און אויסגעשלאָסן...
אַ סימן האָט אים געדינט אַליין דאָס, וואָס ער האָט זיך איצט דערמאָנט, ווי אַזוי ער האָט זיך געפֿילט דעם לעצטן פֿרייטאָג, ערב דעם לעצטן שבת, וואָס נאָך אים האָט ער באַדאַרפֿט אָפּגיין פֿון N; ווען לוזי האָט דעמאָלט, ווי זיין שטייגער, גענומען זאָגן דעם שיר־השירים, נאָכן מרחץ, שוין אין ווייסער וועש און אין דער קאַפּאָטע מיטן גאַרטל אָנגעטאָן: און ווען ער האָט זיך גענומען אומדרייען אין צימער פֿון וואַנט צו וואַנט, האַלטנדיק דעם סידור אין האַנט, וואָס כאָטש ער האָט יעדער וואָרט דאָרט געוואוסט אויף אויסנווייניק, האָט ער אָבער דאָך די אויגן פֿון אים ניט אַוועקגענומען, גלייך ווי ניט נאָר שלמה־המלכס געזאַנג אַליין האָט געקאָנט די ליבע, ערב־שבתדיקע הימלען עפֿענען, נאָר אויך די אותיות, אין וועלכע יענער געזאַנג איז אויסגעדריקט...
למי האָט דעמאָלט אַזוי אויפֿדערוואַרעמט אברהמלען, אַז אויך ער האָט גענומען, אומבאמערקט פֿאַר זיך אַליין, מיטזאָגןו פֿריער שטיל, דערנאָך הויך און אַזוי באַגייסטערט, אַז ווען ער איז געקומען צום פּסוק „פֿתחתי אָני לדוד,” האָט ער געפֿילט, ממש־ממש, ווי דאָס חיות גייט אים אויס, גלוסטנדיק צו דעם, וואָס זיין לייב האָט ליב — צו גאָט דעם האָר, וואָס איינע זיינע אַ שטיק פֿאַרוואַנדלונג, אין געשטאַלט פֿון אָט דעם ציכטיק־אויסגעוואַשענעם בן־אדם
— לוזין — האָט ער איצט פֿאר די אויגן זיך געזען אומדרייען, מיטן סידור אין האַנט, אין ווייסער וועש, מיטן ווייסן קאָלנער אויף איבער דער קאַפּאָטע אַריבערגעלייגט — דעם, צו וועמען ס׳האָט זיך אים באמת־באמת געוואָלט אויסשרייען פֿון גרויס־ליבנדיקער אַנטציקונג; מי יתנך כאח לי, ד״ה ווער וואָלט געגעבן, ער זאָל זיך אָנקערן מיט אים אַ ברודער, ביי איין מאַמען פֿון איין ברוסט געזויגן...
אַזאַ די ליבע פֿון אברהמלען צו לוזין, און די זעלבע, פֿארקערט — פֿון לוזין צו אברהמלען, וועלכער האָט אים דערמאָנט זיין יוגנט, ווען ער איז נאָך געווען ככל חומו, ד״ה אין דער גאַנצער יוגנטלעכער היץ, פֿול ווילן און גאָרונג צו גאָט־ברוך־הוא׳ס עמדה...
איצט האָבן זיך אָט די מידע באַדאַרפֿט שיידן... ס׳איז געווען גראָד דעמאָלט, ווען משה מאַשבער האָט צו לוזין דעם שליח צוגעשיקט, ער זאָל אים קומען געוואויר ווערן, און לוזי האָט געמוזט אָפּלייגן דעם גאַנג.
מידע, אברהמל און לוזי, האָבן גאַנץ פֿרי אָפּגעדאַוונט. אברהמל האָט גענומען פּאַקן זיין קלומעקל, וואָס ער האָט אַלע מאָל מיט זיך אין וועג מיטגעהאַט, און לוזי איז איבער אים אַמאָל געשטאַנען און צוגעקוקט, וואָס ער טוט, און אַמאָל אין אַ זייט אָפּגעגאַנגען, נישט קאָנענדיק קוקן, און אַמאָל איז ↰ 377 ער ווידער צו צו אברהמלען, און ווי אַ 5אָטער, וואָס באַלייט אַ קינד, האָט פֿון אים געפֿאָדערט, ער זאָל אַריינלייגן נאָך און נאָך, וואָס איז נויטיק 6ון עסן און אַנדערע זאַכן, וואָס אברהמלען איז דאָס ניט געווען אין זינען און ער האָט כּמעט ניט געהערט, וואָס יענער רעדט צו אים.
און אָט איז אברהמל שוין גרייט געשטאַנען: דעמאָלט האָט ער גענומען דעם מאַנטל אויף זיך, מיינענדיק זיך שיידן מיט לוזין אין שטוב, ווען לוזי וועט אים ביז צו דער שוועל באַלייטן, איידער ער וועט דאַרפֿן די מזוזה אַ קוש טאָן.
ס׳איז אָבער ניט אַזוי געווען. אויך לוזי האָט דעם מאַנטל אָנגעטאָן... ביידע זיינען אַרויס, און אויך אין דרויסן האָט אים לוזי ניט אָפּגעזעגנט, נאָר צוזאַמען מיט אים זיך געלאָזט אין יענער ריכטונג, וואָס האָט באַדאַר6ט אַרויספֿירן אברהמלען אויסער דער שטאָט.
זיי זיינען געגאַנגען שווייגנדיק און יעדערער מיט זיינעם פֿאַרנומען — אברהמל דערמיט, וואָס ער האָט אַלע מאָל, אומבאמערקטערהייט, זיך אַ קער געטאָן צו לוזין, זיך אין אים איינצוקוקן, כּדי זיין געשטאַלט צו פֿאַרגע-דענקען און דאָס זעלבע, באַרקערט, האָט געטאָן לוזי, ווי יעדער איינער, ווען ער שיידט זיך מיט אַ ליבן תלמיד, אין וועלכן ער זעט זיין גייסטיקן יורש...
און אָט האָבן זיי זיך אַזוי, פֿון גאַס אין גאַס גייענדיק, צו איינער אַ שטאָט־ראָגאַטקע זיך דערנעענטערט, וואָס ווייטער, ווייזט אויס, האָט שוין לוזי נישט בדעה געהאַט צו גיין... דעמאָלט האָט אברהמל אים אַ האַנט אויסגעשטרעקט, און דערביי האָט ער געהאַלטן דעם קאָפּ צו דער ערד אַראָפּגעלאָזט, כּדי לוזי זאָל זיין פֿאַרלוירענעם בליק ניט זען און אויך ניט הערן, וואָס זיינע ליפּן שעפּטשען, כּמעט אָן זיין ווילן — דאָס זעלבע כּמעט, וואָס טאַקע אַלישע, ווען זיין רבי אליהו איז אים אַוועקגענומען געוואָרן...
דעמאָלט האָט אויך לוזי דערלאַנגט אַ האַנט אברהמלען, און האַלטנדיק זי עטוואָס לענגער, ווי ס׳פֿירט זיך. האָט ער בעת־מעשה שטיל געשעפּטשעט. לך לשלום, און אַזוי האָבן זיי זיך אָפּגעזעגנט און איינס צום אַנדערן מיט די רוקנס זיך אויסגעקערעוועט... און שוין.
און דאָ קערן מיר זיך ווידער אום צום פֿריערדיקן, כּדי צו זאָגן, אַז מ׳דאַרף זיך פֿאַרשטעלן, ווי אַזוי, אַז לוזי איז צוריק אַהיימגעקומען אַ מירער סיי פֿון לאַנגן גיין מיט אברהמלען צו דער ווייטער שטאָט־ראָגאַטקע, סיי פֿון זיין צוריקגיין פֿון דאָרט* ווי אַזוי, אַז ער איז אַהיימגעקומען און האָט געטראָפֿן וואַרטן אויף אים דעם ברודערס שליח, מיט וועלכן ער האָט זיך באַלד .ווייטער געלאָזט אין יענער ווייטער טייל־שטאָט, וואו דעם ברודערס הויז האָט זיך געפֿונען, און אָנקומענדיק אין הויז, האָט ער דערזען דעם ברודער אין זאַל ביי זיך אויפֿן אויסגעבעטן כעס ליגן — דאַרף מען זיך ↰ 378 פֿאָרשטעלן, זאָגן מיר, וואָס פֿאַר אַ מין באַגעגעניש דאָ איז פֿאָרגעקומען נאָך דער נאָר־וואָס דערמאָנטער געזעגעניש.
יאָ, קיין גרויס נחת האָט אויף לוזין אין זיין ברודערס שטוב דעמאָלט ניט געוואַרט... ווייל ווי נאָר ער האָט זיך צום ברודער אַריינגעוויזן, אין דער באַגלאַטונג פֿון אייניקע שטוב־מענטשן, וועלכע האָבן אים מיט גרויס צופֿרידנקייט און ווי אַ לאַנג געגאַרטן אין זאַל אַריינגעפֿירט, אַזוי האָט משה מאַשבער צו אַלע שטוב־אייגענע באַלד אַ מין צו פֿאַרשטיין־געבנדיקן וואונק געטאָן, אַז מ׳זאָל מוחל זיין דעם זאָל פֿאַרלאָזן, ווייל קיינעם איז ער איצט ניט גערן, אויסער לוזין, וועמען ער האָט ספּעציעל אַהער גערופֿן און וויל מיט אים בלייבן אַליין.
מ׳האָט געפֿאָלגט און מ׳איז אַרויס. און ווי נאָר ער האָט זיך געטראָפֿן אויג אויף אויג מיט לוזין, און איידער ער האָט נאָך באַוויזן אָפּצוענטפֿערן אויף יענעמס צוערשט־פֿאַרגיבענע פֿראַגעס מכּוח זיין געזונט און גוטן פֿילן זיך, ווי ס׳פֿירט זיך, אַזוי האָט לוזי באַמערקט, אַז ביים ברודער האָבן גענומען אויספֿעלן אַפֿילו די גאָר געוויינטלעכע ווערטער, מיט וועלכע מ׳עגט־ פֿערט אָפּ אין אַזוינע פֿאַלן — צי פֿון מאַנגל, צי פֿון ווידערווילן, ווייל ער האַלט זיי פֿאַר פּוסט און איבעריק...
אין דער זעלבער צייט, האָט לוזי ווידער באַמערקט, האָט זיך אויף זיין פּנים אָנגערוקט אַזאַ סאָרט ערנסט, פֿון וועלכן ס׳האָט זיך געלאָזט פֿאַרשטיין, אַז אין קיין געוויינטלעכן געשפּרעך, ווי מיט אַלע אַנדערע, וואָס קומען אים מבקר־חולה־זיין, וויל ער זיך איצט מיט לוזין ניט אַריינלאָזן: ד״ה, אַז אויסהערן די געוויסע באַרואיקונגס־רייד, מיט וועלכע מ׳קומט צו פֿאַרגרינגערן דאָס געמיט פֿון אַ חולה און אים פֿאַרזיכערן, אַז די געפֿאַר איז קיין געפֿאַר און אַז די קרענק איז אַ פֿאַרבייגייענדיקע — איז ער ניט קיין בעלן.
~ ניין — האָט ער אַ זאָג געטאָן ווי צו זיך אַליין, און תוך־כּדי־דיבור צוגעגעבן, שוין זיך ווענדנדיק צו לוזין — מ׳רופֿט אים שוין...
— וואוהין? — האָט זיך לוזי, כּלומרשט, געמאַכט ניט פֿאַרשטיין.
— אַהין — האָט אים משה מיט די אויגן אַרויף צו דער סטעליע אַ ווייז געטאָן, און כּדי גיט צו בלייכן אויך הייטער, כּלומרשט, נישט פֿאַר-שטאַנען פֿון לוזין, איז ער באַלד אַרויס מיט אָפֿענע דיבורים און מיט אַ טאָן פֿון אָני הולך כדרך כל האַרץ, ד״ה, אַז ער קלויכט זיך אַהין, וואוהין &לע מענטשן מוזן גיין... פֿאַר קיינעם פֿון די כגי־בית זאָגט ער עס ניט, ווייל ער וויל זיי גיט מצער זיין, אָבער ער אַליין ווייסט און אויך לוזי, רעכנט ער, מעג עס וויסן...
ער האָט שוין די ריכטיקע סימנים דערויף: ער שרעקט זיך אָפֿט, אַפֿילו בייטאָג, פֿאַר אַן איינעם, וואָסער פֿילט אים אַלעמאָל הינטער זיין צוקאָפּנס ־ ↰ 379 אַ הויכער, אַן אומבאַקאַנטער, אין שוואַרצן אָנגעטאָן, וואָס פֿון זיין אינעווייניק, דאַכט זיך, לויכט עפּעס אַרויס ווי פֿון די שפּאַלטן פֿון אַ חרובן בגין; ער הערט אים אויך אָפֿט ביינאַכט אומגיין באָרוועס ביי די ווענט פֿון זאַל. יענער קוקט אויף אים די גאַנצע צייט, ווען ער, משה, האַלט אַ ביסל די אויגן צו. אָבער אַז ער צעעפֿנט זיי, מאַכט זיך יענער גיט זעענדיק, און לאָזט זיך ווייטער אַוועק באָרוועס...
— ס׳איז דאָך באַוואוסט — האָט דאָ משה צוגעגעבן מיט אַ פֿאַרהוילן לשון, מיינענדיק אָבער, אַז לוזי פֿאַרשטייט, ווער ס׳איז דער, וואָס שרעקט אים, וואָס שטייט אים צוקאָפּנס, וואָס לויכט זיך דורך, און וואָס גייט אום ביינאַכט באָרוועס.
יאָ, לוזי האָט געהאַט דאָס ריכטיקע ביסל סימנים פֿון ברודער אויסצד הערן. אָבער דער ערנסטער און געפֿערלעכסטער סימן איז געווען אַליין דער ברודער, וואָס אַז לוזי איז צו אים אַריין, האָט ער אים דערזען אַ ליגנדיקן, און בעת יענער האָט אים באַמערקט, האָט ער פֿון כבוד וועגן זיך אויפֿגעזעצט און אַ זיצנדיקער אים באַגעגנט; דערנאָך אָבער, אין משך פֿון געשפּרעך, איז ער וואָס אַמאָל אַלץ שלאַבעריקער געוואָרן און האָט אומבאמערקט פֿאַר זיך אַליין צו דער קישן זיך געבויגט, ביז ער האָט זיך לסוף אין גאַנצן אויף איר אַוועקגעלייגט — אַ מאַטער, אַן אויסגעשעפּטער, ריידנדיק שוין האַלב שטיל און כּמעט אומפֿאַרשטענדלעך פֿון אָנמעכטיקייט, אַזוי אַז כּדי צו הערן די ווערטער, וואָס זיינען פֿון זיין מויל געקומען, האָט לוזי געמוזט זיין בענקל וואָס נעענטער צום ברודערס כעס צורוקן.
דאָס איז איינס. דאָס צווייטע — די ביז גאָר קראַנקע מראה, וואָס האָט מיט געלע אינדזעלעך פֿון אונטער דער הויט פֿון זיין פּנים און פֿון צווישן זיין באָרד אַרויסגעקוקט...
לוזי איז דעמאָלט היפּש צייט אָפּגעזעסן ביים ברודער, און אויף וויפֿל מעגלעך, האָט ער געזען אים די שווערע רעיונות צעשלאָגן און אים פֿאַרזיכערן, אַז ס׳איז כּלל ניט ווי ער מיינט, און אַז אָט קומט באַלד דער זומער, ווען אַלע חולאים דערפֿילן זיך דערלייכטערט, ובפֿרט ער, וואָס זיין הוסט וועט אים געוויס איבערגיין פֿון דער פֿרישער לופֿט פֿון זיין הויף, פֿון זיין סאָד און פֿונעם דרויסן, וואָס בעסערט זיך צום סוף ווינטער... ס׳גייט דאָך שוין צו פֿורים, צו פֿסח...
משה מאַשבער האָט אַוודאי פֿאַר זיין ברודערס טרייסט געהאַט אַ מער גלויביקן אויער, ווי פֿאַר דער פֿון אַלע אַנדערע, און ווי אַפֿילו פֿאַר דער פֿון זיין עלטערער טאָכטער יהודית, וואָס האָט פֿון דער ערשטער מינוט פֿון זיין צוריקקערן און אַוועקלייגן זיך אין כעט גענומען רייון צו אים אין אַזאַ טאָן, אין וועלכן ס׳האָט זיך ניט געפֿילט קיין מינדסטער צווייפֿל אין זיין ווידער געזוגט־ווערן, מאַכנדיק, כּלומרשט, דעם אָנשטעל, אַז זיין קרענק באַאומ↤ 380
רואיקט זי אויף קיין האָר ניט, ווי אַלע נאָר צייטווייליקע און פֿאַרביי־גייענדיקע, אין וועלכע ס׳איז חלילה, קיין שום סכנה.
משה מאַשבער האָט באַזונדערס נאָך דערפֿאר מער אויסגעשטעלט אויאָן ברודערס רייד, ווי אויף די רייד פֿון אַנדערע, ווייל ער האָט געגלויבט, אַז פֿון זיין מויל קאָן קיין פֿאָלש וואָרט נישט אַרויסקומען אַפֿילו ניט אין אַ פֿאל, ווען ער האָט צו באַרואיקן און טרייסטן אַן אייגענעם ברודער...
ער האָט זיך דערום טאַקע אַ ביסעלע געשטאַרקט און זיך עטוואָס בע־
סער געפֿילט אין משך פֿון לוזיס באַזוך, בשעת יענער איז נאָענט ביי זיין בעט געזעסן. אָבער ווי נאָר לוזי האָט זיך פֿון בענקל אויפֿגעהויבן אויף זיך אָפּגעזעגענען און אַוועקגיין, אַזוי האָט זיך ווידער די פֿריערדיקע מרה־ שחורה אויף אים אָנגערוקט, און איידער ער האָט זיך געשיידט מיט לוזין, האָט ער אים אַ בעט געטאָן, ער זאָל איצט וואָס אַפּטער, אויב מעגלעך, צו אים מיט באַזוכן קומען. ווייל, ווי לוזי ווייסט — האָט דאָ משה מאַשבער אַ זאָג געטאָן מיט אַ שטיל־געבראָכענער שטים — איז אין אַ צייט, ווען מ׳שטייט אויף דער שוועל פֿון יאָ און ניין, פֿון היינט — דאָ, מאָרגן — דאָרט, הייסט עס, איז די נאָענטקייט פֿון אַזאַ, ווי ער, לוזי, אַוודאי אומבאָדינגט נויטיק...
לוזי האָט צוגעזאָגט, זעענדיק, אַז ער איז באמת טאַקע דער, אויף וועמען ס׳איז מוטל דעם ברודער צו דערמוטיקן, מחמת ער — ווידער דער, וועלכער קאָן אים די אַמערסטע דערלייכטערונג ברענגען.
ער האָט זיך אָפּגעזעגנט און איז אַוועק. משה מאַשבער האָט דערנאָך די גאַנצע צייט, אויסער געציילטע מינוטן, די פֿאַרמרה־שחורהטע פֿאָרטראָגנקייט פֿאָר אַ שטענדיקן גאַסט געהאַט, פֿליוס און צוגעגעבן נאָך איינעם אַ גאַסט, וואָס ביים נאָמען האָט ער אים ניט געקאָנט אָנרופֿן, נאָר יעדערס מאָל, ווען ער האָט אויף אים אַ קוק געטאָן, זיינען אים די בלוטן אָנטפֿאַלן און די אויגן האָבן.זיך אים מיט שרעק דערפֿולט. דאָס מיעט מען, דעם הויכן, אומבאַקאַנטן, וואָס אין שוואַרצן אָנגעטאָן, און וואָס אַמאָל האָט ער אים געזען שטיין ביי זיין צוקאָפּנס, און אַמאָל — פֿאר זיך, ביים צופֿיסנס.
בכלל האָט ער זיך איצט אָפֿט געשראָקן, משה מאַשבער ־ פֿאָר אַלץ, &אר אַ מינדסטן שארך, וועלכער האָט אים געדאַכט צו קומען פֿון אַזוינע זייטן, וואָס זיינען גאָרניט בנמצא. אַזוי האָט זיך די ערשטע טעג פֿון זיין צוריק־ קערן געמאַכט, אַז וואָסילי, וועלכן סרולי גאַל האָט באַשטעלט דעם הויף און די שטוב צו באַדינען, איז איין מאָל פֿאַרבייגעגאַנגען פֿאר דער אפֿענער טיר פֿון זאַל, וואו משה מאַשבער איז געלעגן, טראָגנדי־ק אַ כרעט האָלץ אויף צו איינהייצן אין איעעם א‘צימער, וואו מ׳האָט אים געהייסן, און משה מאַשפֿער האָט אים פּלוצים דערזען — אַן אומבאַקאַנטן, אַ משונה־געקליידטן, מיטן קלאבוק און מיטן לאַנגן, גלחשן שאַלאכוואן און גאַרטל — האָט ער, משה ↰ 381 מאַשבער, אים דערזעענדיק, זיך אַזוי דערשראָקן, אַז ער האָט פּלוצים, כּמעט ניט מיט זיין קול, אַ געשריי געטאָן: „ווער איז דאָס אָט דער? וואָס איז פֿאַר אַ גלח דאָ אין שטוב?”.: און אַ לאַנגע צייט האָט נאָך אָט דעם יערשרעק באַדאַרפֿט נעמען, ביז יהודיתן זיין טאָכטער האָט זיך איינגעגעבן אים צו באַרואיקן, אים אויפֿקלערן, פֿאַרזיבערן און איבערצייגן, אַז ס׳איז גאָרניט, אַז ס׳איז ניט דאָס וואָס ער מיינט — ניט קיין גלח, נאָר אַ סטרוזש אָנשטאָט מיכאַלקען, וואָס מ׳האָט נאָך יענעמס טויט באַשטעלט... משה מאַשבער האָט לאַנג דער טאָכטערס ווערטער ניט געטרויט, גלויבנדיק, אַז ער האָט דאָ ווידער פֿאַר זיך אַן אויסווייזעניש, וועלכע ער זעט זיי איצט אָפֿט אין ממשות פֿאַרוואַנדלט.
אַזוי אויך האָט ער זיך אַ צווייט מאָל דערשראָקן פֿאַר מיכל בוקיערס יידענע, וואָס אויך זי האָט סרולי גאַל, ווי מיר געדענקען, אין שטוב אַריינגעבראַכט, און וואָס אויך זי פֿלעגט, ווען ניט אַ ווען, ווי אַ משרתטע, און ווען די נויט איז געווען, אַ געוויסע שטוב־אַרבעט אויספֿילן. ער האָט זי דערזען אין איר עטוואָס־מער ווי געוויינטלעכער לענג, אַ הויכע, אַ שוואַרצלעכע, אַ דאַרע, און דער עיקר — אַן אומבאַקאַנטע, וואָס האַלט זיך, ווי אַ האַלב־ היימישע אין שטוב, און ער האָט זיך ווידער דערשראָקן, ווי פֿאַר אַ געשפֿענסט.
ס׳האָבן נישט געהאָלפֿן זיין טאָכטערס רייד, וואָס האָט אַלע מאָל, אין אַזוינע פֿאַלן, זיך באַמיט אים צו צעשטרייען, פֿאַרריידן און צונישט מאַכן זיין פּחד דערמיט, וואָס זי פֿלעגט אים אויף אַן אַנדער, מער־לעבעדיקן געשפּרעך וועלן איבערפֿירן... ס׳האָבן נישט געהאָלפֿן צו זיין פֿעסער פֿילן זיך די פֿיל דעמאָלטיקע באַזוכן פֿון סוחרים, מאַרק־לייט, ווי אויך באַלעבאַטים פֿון זיין קלויז, וואָס אייניקע זיינען געקומען מיט אויפֿריכטיקן מיטלייד, ווי מ׳קומט צו יעדן קראַנקן, און אַנדערע, וועלכע האָבן זיך געפֿילט עטוואָס שולדיק אין זיין לייד, זיינען געקומען מיט חרטה, מיט וועלן פֿאַרגלעטן און ביי אים מחילה־בעטן... ער האָט אויפֿגענומען סיי די, סיי יענע, ווי אַ האַלב־זייטיקער, אויסהערנדיק, וואָס מ׳רעדט צו אים, מיט איין אויער, ווייל דער צווייטער איז אים געווען,פֿאָרנומען מיט איינהערן זיך, דער עיקר, אין זיין אינערלעכער שטים, וועלכע לאָזט זיך אים ניט פֿאַרגעסן און האַלט אים אין איין איינרוימען, אַז אַלץ דאָס, וואָס ער הערט איצט אויס צו זיין טרייסט, דאַרף אים שוין נישט אָנגיין, ווייל ער שטייט שוין מיט איין פֿוס באַלד ביי דער געוויסער שוועל אַריבערצושפּאַנען...
ס׳איז אים שוין טאַקע גאָרנישט אָנגעגאַנגען, משה מאַשבערן — אַפֿילו ניט דאָס, וואָס אַ שלום שמאַריאָן און אַ צאַלי דערבאַרעמדיקער האָבן זיך צו אים איין מאָל אַריינגעשטעלט מיט אַן אָפֿענער, שלום־ברענגענדיקער שליחות פֿון אַליין יעקב־יוסי איילכירטן, פֿונעם גרעסטן גביר און באַוואוסטן בעל-הלוואה אין שטאָט, וואָס אַליין אַריינצוקומען צום חולה האָט ער זיך ניט ↰ 382 דערלויכט, אי מחמת ס׳איז ניט פֿאַר זיין גרויס־גבירישן כבוד, אי מחמת ער האָט זיך געפֿילט צו שטאַרק שולדיק פֿאַר משה מאַשבערן, און ער האָט ניט געוואוסט, ווי יענער, דער געליטענער פֿון זיין שולד, וועט אים איצט אויפֿנעמען — צי מיט מחילה, צי מיט פֿאַרדראָס, און ער וועט זיך צו אים מיט דער פֿאַרקערטער זייט, מיטן רוקן אויסדרייען... ער האָט דערום באַפֿולמעכטיקט די אויבנדערמאָנטע צוויי, שלום שמאַריאָן און צאַלי דערבאַרעמדיקער, און האָט זיי פֿטעט די ווערטער אין מויל אַריינגעלייגט, זיי זאָלן גיין און זאָגן, אַז מילא, וואָס געווען, איז געווען, וואָס געשען, איז פֿאַרפֿאַלן, נאָר אויף ווייטער, אַז משה מאַשבער וועט, אם־ירצה־השם, געזונט ווערן און וועט זיך ווידער קאָנען נעמען פֿאַר אַן עסק, זאָגט ער צו און איז זיך מתחייג, יעקב־יוסי, אַז ער וועט טאָן אַלץ, וואָס לאָזט זיך, אַז משה מאַשבער זאָל צוריק צו זיין פֿריערדיקן נאָמען און מעמד קאָנען קומען.
משה מאַשבער האָט א3ילו אָט די גוטע געבראַכטע ידיעה האַלב קאַלט און ווי מיט איין אויער אויפֿגענומען, נישט אַרויסווייזנדיק קיין מינדסטע צופֿרידענע מינע, ווי בעת מ׳הערט אַ זאַך, וואָס דאַרף אַפֿילו אין די שווערסטע צושטאַנדן דאָס געמיט אויפֿמונטעדן... ער איז ניט גערירט געווען פֿון אָט דעם גוטן צוזאָג, מיט וועלכן מ׳האָט אים געוואָלט דערפֿרייען, פּונקט ווי ער האָט אַפֿילו אַרויסגעלאָזט פֿון זכרון דאָס אַלדי שלעכטס, וואָס אייניקע, און דער עיקר טאַקע אָט דער יעקב־יוסי, האָבן אים אָנגעטאָן, ביז צו ברענגען אים צו דער תּפֿיסה און אַלס פּועל־יוצא דערפֿון — צו נאָך ערגערס: צו זיין איצטיקער שלאַפֿקייט.
און אָט אַזוי האָבן זיך אים טעג און נעכט געצויגן אַן ענדערונג. בלויז די רפֿואות, וועלכע זיינען אַוועקגעשטעלט געוואָרן אויפֿן טישעלע פֿאַר זיין כעט, האָבן זיך געניטן? פֿון פֿליסיקע אויף האַרטע, פֿון לעפֿל־רעצעפּטן אויף גרינלעכע פֿילן, מיט אַ געלן פֿראשעק איבערגעשאָטן, און אַמאָל אויך פֿאַרקערמן אָבער סיי די, סיי יענע האָבן אים אַזוי ניט גענוצט און גאָרניט ניט געגעבן, פּונקט אַזוי ווי אַליין די וויזיטן פֿון די צוויי באַוואוסטע דאַק-טוירים — יאַנאָווסקי און פּאַשקאָווסקי, וועלכע פֿלעגן אים אָפֿט באַזוכן און פֿאַר הויכע האָנאָראַרן אים שטילשווייגנדיק און לאַנג באַטראַכטן אָן שום דערפֿאָלג...
אַזוי אַ טאָג נאָך אַ טאָג. און אָט האָט זיך דערנעענט דער יום־טוב פֿורים — דער ערשטער אָנזאָג אויף פֿרילינג. יענער יום־טוב, ווען שטאָט ווערט איבערגעפֿולט פֿון קינדערשע פֿרייד און אויך פֿון פֿרייד פֿון דערוואק-סענע, וועלכע שטאַמט פֿון ליב־איינגעפֿונדעוועטן שטייגער, וואָס איז באַליבט אויפֿגעקומען אַ דאַנק אַן אַלטער לעגענדע, וואָס מ׳לייענט אַרויס פֿון אַן אַלט־ פֿאַרגעלטער, פֿאָרמעטענער מגילה, וואָס דערציילט אין פֿייערלעכער אויפֿגעלייגטקייט און אין פֿריידן וועגן דער מפֿלה פֿון איינעם אַן אַמאָליקן פֿאָלקס־ ↰ 383 שונא, וואָס האָט זיך פֿאַרמאָסטן אויף זיין גאַרן קיום, און וואָס, דערציילנדיק, פֿאָדערט אויף די לעגענדע, מ׳זאָל פֿון דור צו דוד, פֿון תּמיד און פֿון אייביק פֿייערן און יום־טובן דאָס געשעעניש מיט עמן, טרינקען, מיט פֿריילעך זיין און מיט איינס דאָס אַנדערע מתנות זיך שענקען און שיקן.
יאָ, פֿיל הערצער ווערן דעמאָלט פֿיל אויפֿגעלייגטער און אַ גרויסע שטיק זאָרג קומט אַראָפּ פֿון די פּנימער אַפֿילו פֿון שווער־ליידנדיקע געמיטער... משה מאַשבערס געמיט אָבער איז אויך מיטן אָנקומען פֿון אָט דעם יום־ טוב נישט .געלינדערט געוואָרן. נישט געקוקט דערויף, וואָס אין די פֿענצטער, פֿון זאַל, וואו זיין בעט איז געשטאַנען, האָט שוין אָפֿט אַ שטאַרק העלע זון אַריינגעקוקטן נישט געקוקט דערויף, וואָס פֿון דער וואַרעמער, אויפֿשטראַלונג פֿון דער זון האָבן פֿון צייט צו צייט שוין, יענע טעג, לויטערע טראָפּגס, און מער ווי טראָפּנס, גענומען קאַפּען און גיסן פֿון דאָך און רינווע און פֿון רינווע אויף דער ערדן נישט געקוקט דערויף, וואָס דער נייער סטרוזש ביי משה מאַשבער האָט, דערזעענדיק יענע זון און די לויטערע טראָפּנס, שוין אָפֿט מיטן פּנים צום סאָד און צו די נאָך נאַקעטע, האַלב־ פֿאַרשנייטע בוימער זיך אַוועקגעשטעלט, און בלייבנדיק האַלב־פֿאַרגליווערט, האַלב־פֿאַרגאַפֿט, האָט ער זיך איינגעהערט צו עפּעס אַ שוואַך־אויפֿוואַכנדיקן פּישטש פֿון עפּעס אַ פֿייגעלע, וואָס האָט אים געדאַכט פֿאַרן גאַנצן ווינטער איצט דאָס ערשטע מאָל דאָס ערשטע פֿיפֿסעלע צו לאָזן הערן... נישט געקוקט דערויף, איז משה מאַשבער אַלץ טיפֿער אין זיין שווערמוטיקייט פֿאַרזינקען, נישט זעענדיק און נישט שאַנעווענדיק אַפֿילו די מי פֿון זיין טאָכטער יהודית, וועלכע האָט אַלץ געטאָן, כּדי דעם יום־טוב אין שטוב אַריינצוברענגען, ווי ס׳פֿירט זיך, כּדי צו שאַפֿן נחת־ רוח פֿאַרן חולה, און כּדי ער זאָל ניט מערקן די סכנה, וואָס וואַרט אויף אים.
ניין, משה מאַשבער האָט זיך נישט געקאָנט, אָדער נישט געוואָלט אָנשטרענגען אַפֿילו צוליב דער אים־אַזוי־ליב־האָבנדיקער טאָכטער. ער האָט, פֿאַרקערט, אַוועקגעקוקט פֿון אַלעם, און נאָר איינער אַן אינטערעס אין אים געבליבן — גיטעלע, וואָס פֿון צייט צו צייט פֿלעגט ער כעסן, מ׳זאָל אים צו איר אַריינפֿירן — אַליין אַ קראַנקן, צום ווייב, וואָס קראַנק... מ׳פֿלעגט אים העלפֿן פֿון כעט אַראָפּגיין און, אַ שווער־שפּאַנענדיקן, פֿון צימער צו צימער זיך לאָזן אין גיטעלעס אַלקער, וואו ער פֿלעגט זיך ניט לאַנג פֿאַרהאַלטן, אַ וויילע נאָר ביים צופֿיסנס פֿון איר בעט זיך אַוועקשטעלן, אויף איר בלויז אַ קורצווייליקן קוק טאָן, און באַלד בעטן, מ׳זאָל אים צוריק אין זאַל און צו זיין געלעגער אָפּפֿירן.
אַזוי פֿריער. די לעצטע טעג אָבער האָט ער זיך שוין נישט אַזוי געגילט מיטן צוריקגיין פֿון דאָרט, נאָר פֿאַרקערט, ער פֿלעגט וואָס אַמאָל לענגער ביי גיטעלען פֿאַרברענגען — צי מחמת קיין כּוחות האָבן אים ניט ↰ 384 געקלעקט אויף אַהין און באַלד צוריקצוקערן, ד״ה איינס נאָך איינס אַ צוויי־ ענדיקן וועג דורכמאַכן; צי איבער אַן אַנדער טעם — איז ניט באַוואוסט, נאָר אַ פֿאַקט איז, אַז אַריינקומענדיק די לעצטע טעג צו גיטעלען, פֿלעגט ער זיך פֿעסט אין דעם אַנטקעגנאיבערדיקן ווענטל פֿון בעט אָנקלאַמערן, און אַזוי לאַנג דאָרט בלייבן, ביז די קראַפֿט אין די הענט האָט אים געסטייעט, און ערשט דעמאָלט פֿלעגט ער אַ האַנט אויסשטרעקן צו דעם, וואָס האָט אים אַריינגעפֿירט, מ׳זאָל אים ווידער אַרויספֿירן פֿון דאָרטן.
אגב, ער האָט אַלע מאָל, אַריינקומענדיק צו גיטעלען, קיין וואָרט צו איר ניט אויסגערעדט, וויסנדיק, אַז ס׳איז אומזיסט און אַרויסגעוואָרפֿן, און אַז אַרויסקריגן פֿון איר אַ ליאַדע, אים־באַגעגנדיקן מרוק, ווי דעמאָלט, ווען ער האָט זיך פֿאַר איר דאָס ערשטע מאָל געוויזן, איז איצט אוממעגלעך און אויסגעשלאָסן. דערפֿאַר אָבער היינט, פֿורים, ווען יהודיתן זיין טאָכטער איז דאָך געלינגען צו שאַפֿן, וואָס איר האָט זיך געוואָלט, צוליבן פֿאָטער און צוליב זיין וואויל־פֿילן זיך, און אויך ער איז היינט מיט מער יום־טוב אַריין צו גיטעלען — האָט ער זיך דאָס מאָל יאָ דערלויבט איר אַ וואָרט זאָגן, זאָל זיין, אַז ס׳וועט צו איר אויער ניט דערגרייכן, און זאָל אויך זיין, אַז פֿון צוריק פֿון איר אַן ענטפֿער קריגן איז אָפּגערעדט און ניט שייך...
ער האָט געבעטן, מ׳זאָל אים נעענטער צו איר צופֿירן, און אַזוי, נאָענט זייענדיק, האָט ער זיך צו איר צוגעבויגן און איר אין פּנים אַריינגעזאָגט: זאָלסט דערלעבן איבער אַ יאָר מיט אַלע דיינע ליבע... דערביי האָט ער זיך באַלד פֿאַרכאַפּט, און נאָך איידער כּמעט דאָס וואָרט איז אים פֿון די ליפּן אַראָפּ, אַזוי האָט ער דערפֿילט, אַז בנוגע איינעם פֿון אירע „ליכע” ד״ה בנוגע אים, משה מאַשבערן אַליין, איז דאָס נאָר־וואָס געזאָגטע געוויס פֿאַלש, געוויס אַ ברכה לבטלה, ווי מ׳זאָגט... ער האָט זיך באַלד אַ האַסטיקן הויב־ אויף געטאָן פֿונעם איבערגעבויגענעם שטיין איבער גיטעלען, ווי גלייך ער וואָלט זיך אַליין ביי עפּעס אַ ליגן געכאַפּט, און ווי נאָר ער האָט דעם רוקן אויסגעגלייכט, אַזוי האָט ער באַלד?ערלאַנגט אַ האַנט צו דעם, וואָס האָט אים אַהער אַריינגעפֿירט, מ׳זאָל אים אונטערהאַלטן און וואָס גיכער, וואָס גיכער צוריק אַרויספֿירן פֿון צו זיין צוזאַמען מיט גיטעלען.
ער מעג שווערן משה מאַשבער, אַז אויסער אַ פּאָר אייגענע קאַלטע, קרענקלעכע טרערן, וואָס האָבן זיך אים אין די אויגן אָנגעיאָגט, בעת ער האָט אַרויסגעזאָגט זיין אויבנדערמאָנטן וואונטש, זיינען אים אויך פֿון גיטעלעס אויגן אַ פּאָר אַזעלכע קאַלטע אַנטקעגנגעקומען... ער מעג ווידער שווערן, משה מאַשבער, אַז קוקנדיק אויף דער אויסגעצויגן־ליגנדיקער גיטעלע, האָט ער געזען, אַז נישט געקוקט אויף איר לעצט־שפֿלער לאַגע האָט זי דאָך באַמערקט, אַז אויך זיין לאַגע איז ניט בעסער, ניט געהויבענער, און אַז ווער־ וועמען ס׳וועט לענגער איבערלעבן נאָך דעם היינטיקן יום־טוב, וועגן וועלכן ↰ 385 ער, משה, ווייסט יאָ, און זי גיטעלע — מעגלעך ניט, איז נישט צו וויסן, און אַז, אַלנפֿאַלס, האָט ער, משה, גוט געטאָן, וואָס ער איז איצט געקומען צד ווינטשעווען, ד״ה, זיך געזעגענען, ווייל שפּעטער, מעגלעך, וועט זיין שפּעט...
משה מאַשבער איז פֿון אַלקער אַרויס און אַ לעצט־געבראָכענער, צוריק צו זיין געלעגער, וואָס אין זאַל, געבראַכט געוואָרן. ער איז אַ צייט געלעגן פֿאַרחושט, דענקענדיק וועגן זיין אָקאָרשט־דורכגעמאַכטן וויזיט צו זיין ווייב אין אַלקער. און דערנאָך, ווען ער האָט אַ ביסל אָפּגעאַטעמט פֿון שווערן גאַנג אַהין און צוריק, אַזוי האָבן אים, ניט־ווילנדיק און נעפּלדיק, גענומען אויפֿ־ שווימען שטייגער־בילדער פֿון היינטיקן יום־טוב, פֿון וועלכן אים איז באַ. שערט צו זיין אַרויסגענומען, נישט קאָנענדיק נעמען קיין אָנטייל אין אים, אויסער נאָר, ווי אָט דאָ אין בעט ליגנדיק, וועגן אים נעפּלדיק צו טראַכטן.
ער האָט געזען, ווי אין שטאָט לויפֿן איצט אום אָרעמע יונגען, מוידן מיט שלה־מנותן, וואָס זיי טראָגן פֿארדעקט — צו אָרעמע אויף שעלעכלעך, און צו רייכע — אויף טאַצן: ווי אַזוי אָט די שלח־מנות־ברענגער זיינען פֿאַרשמייעט און ווי די אויגן פֿלאַמען ביי זיי פֿון די גוטע השבונות, וואָס זיי מאַכן ביי זיך אין קאָפּ, אויסרעכענענדיק די פֿארדינסטן פֿונעם איצטיקן מאָל טראָגן, פֿונעם פֿריערדיקן, פֿונעם שפּעטערדיקן, אויף וועלכן זיי האָבן לאַנג געוואַרט און אויסגעשטעלט.
משה מאַשבער האָט זיך געדאַנקלעך אויך איבערגעטראָגן אויף אַ קליי־
נער וויילע אין מאַרק צו די אפֿענע שטעלעכלעך פֿון די לעקעך־כעקער, וואו אַ גאַנץ יאָר האַנדלט מען מיט צוקערוואַרג, און וואו איצט זיינען אָט די שטעלעכלעך באַלאַגערט פֿון פֿיל קונים, וואָס קויפֿן איין פֿורים־גרייט — קישעלעך, מלכות־כרויטלעך, קאַמיש־כרויטן, געפֿרעגלטן מאַן, ווי אויך פֿאר־ שיידענע זיסע קינדערשע צאַצקעס, אויסגעמאַכט פֿון שניי־ווייסן געצוקערטן קראָכמאַל אין דער פֿאָרעם פֿון פֿידעלעך, קאַטשקעלעך, פֿייגעלעך אאַז״וו, וועלכע דינען די קינדער צוערשט אויף שפּילן זיך, דערנאָך אויך אויף נאַשן.
אין שטאָט און איבער די גאַסן — האָט משה מאַשבער ווידער געזען —
ווייזן זיך דעמאָלט אויסערגעוויינלעכע אָרעמעלייט און הייזער־גייער, איינציקווייז און גאַנצע בינטלעך, אין אַ גרויסער צאָל — אויך יום־טובדיק אָנגעטאענע גבאים און גכאיטעס, וועלכע האָבן באַוויליקט גיין איבער די הייזער לטוכת פֿאַרבאָרגענע יורדים, וואָס יענע אַליין שטייט נישט אָן זיך אַראָפּלייגן און שוואַרצן דאָס פּנים פֿאר לייטן.
משה מאַשבער האָט, ליגנדיק איצט אין כעס, זיך געדאַכט צו הערן אַפֿילו, ווי די טירן פֿון זיין אייגענער קיך, וואָס גע6ינט זיך ווייט פֿון דעם זאָל, וואו ער אַליין געפֿינט זיך — עפֿנט זיך איצט אַלע וויילע אויף — אַמאָל פֿון געוויינלעכע אָרעמעלייט, וועלכע מ׳פֿטרט אָפּ, אויף דער שוועל שטייענדיק, מיט אַ געוויינלעכן גראָשן, און אַן אַנדערש מאָל פֿון אַ מער בכּבודיקן ↰ 386 דער ב סם ר
גבאי, אָדער גכאיטע, יום־טובדיק אָנגעטאענע לכּבוד דער איידעלער שליחות, וואָס זיי האָבן אויף זיך גענומען, און כּדי זיי זאָלן מער אויסנעמען מי די, צו וועמען זיי ווענדן זיך לטובת יענע, פֿאַר וועלכע זיי קומען נעטן. זיי, אָט די גבאים און גבאיטעס, ווערן פֿון דער שוועל אַראָפּגעבעטן און אַריינגעפֿירט אין שטוב, ווי זייער כבוד פֿאָדערט, און דאָרט דינגען זיי זיך און ווילן אויסמאַנקירן אַ מער פֿיינערע נדבה, אי דערפֿאַר, וואָס זיי טוען פֿיינער ריידן, אי דערפֿאַר, וואָס זיי זיינען אָנגעטאָן פּיין, און אי דער עיקר דערפֿאַר, ווייל זיי רוימען אָפֿט איין, אָדער גיכן אָנצוהערן אויפֿן וואונק, וואָס פֿאַר אַ מין געפֿאַלענער ס׳איז, מ׳זאָל ניט זינדיקן, דער, פֿאַר וועמען זיי, אָט די גבאים, האָבן זיך אונטערגענומען „עפּעס מאַכך...
משה מאַשבערן האָט זיך ווידער, ליגנדיק דאָ אין זאַל אויף זיין געלעגער, געדאַכט צו הערן, ווי אַלע וויילע באַווייזט זיך אַן אַנדער שלח־מנות־ברענגער, פֿון אַן אַנדער קרוב, אָדער באַקאַנטן צוגעשיקט; ווי אַזוי יהודית, זיין טאַב־ טער, נעמט מי זיי אָפּ דאָס געבראַכטע, באַלוינט זיי „פֿאָרן וועג” און הייסט איבערגעבן הערצלעכע גרוסן אין איר נאָמען צו די, וואָס האָבן זי און איר פּאַטערס שטוב מיט אָט דעם כיבוד באַערט.
יאָ, יהודיתעס הענט, דאַרף מען דאָ זאָגן, זיינען טאַקע באמת אָול אַרבעט געווען, אי ווי מי אַלע פֿרויען יענעם טאָג דעמאָלט, אי דער עיקר נאָך דערפֿאַר, ווייל זי האָט זיך באַזונדערס געמיט צו מאַכן דעם יום־טוב מיט אַלע טאַבעלטירן און לויט אַלע מנהגים, כּדי צו שאַפֿן די פֿאַרשטעלונג ביים פֿאָטער אַז אַלץ איז ווי פֿריער, און ווי מי אַלעמען, מי לייטן...
ס׳איז איר אַוודאי שווער געווען, יהודיתן, האָבנדיק אַזוינע פֿאַר קראַנקע אין שטוב, אי דעם טאַטן, אי די מאַמען; און דאָך האָט זי זיך אָנגעשטרענגט, נישט אַרויסצואווייזן איר שוועריקייט, נאָר פֿאַרקערט, ווי געזאָגט, געמאַכט דעם אָנשטעל, אַז דער עיקר איז ביי איר היינט, וואָס ביי אַלעמען איז דער עיקר, ד״ה, דער יום־טוב, מחמת דעם פֿאָטערס געזונט באַאומרואיקט זי, כּלומרשט, גאָרנישט און מחמת אַלץ גייט, גאָט צו דאַנקען, צום גוטן און צום בעסערן...
יהודית האָט אַפֿילו, ווי אַלע מאָל, היינט פֿאַרגרייט און איינגעאָרדנט אַלץ צו דער פֿורימדיקער סעודה, מי וועלכער מ׳פֿאַרברענגט, געוויינלעך, ביז שפּעט אין אָוונט, און אַמאָל מז אַריבער האַלבער נאַכט. דאָס מאָל, צוליבן £אָטערס שלעכטן געזונט־צושטאַנד, האָט זי באַשלאָסן פּראַווען די סעודה ניט אין עס־שטוב, וואו ס׳וועט אים שווער זיין אַריבערצוגיין און זיך דאָרט האַלטן אַ זיצנדיקער, נאָר אין זאַל, וואו זיין געלעגער האָט זיך געגנען, און ווי דער טיש זאָל אַזוי אַוועקגעשטעלט ווערן, אַז דעם פֿאָטערס בעט זאָל אויסקומען צום אויבן אָן.
זי האָט נאָך געטאָן, און כּדי צו משמח זיין דעם פֿאָטער, און כּדי אים אַ מער היימיש־געהויבן געמיט צו שאַפֿן, האָט זי איינגעלאַדן אויך דעם פֿעטער לוזי צו דער סעודה( ער זאָל אָנטיילנעמען, אויב מעגלעך, שוין פֿון אָנהייב, און אויב ניט, אויב ער פּראַוועט ביי זיך אַליין אַ סעודה, איז זאָל ער, על־כּל־פּנים, שפּעטער, ווען ער וויל, אין אָוונט, זיך אַהער צושטעלן.
ס׳איז טאַקע אַזוי געווען: דער גרויסער עם־טיש איז אין זאַל צו פֿאַר איר פֿאָטערס כעט געבראַכט געוואָרן... משה מאַשבער האָט זיך גרויס כּוח אָנגעטאָן צו האַלטן, ווי ס׳געהער. ער האָט געזען אַרויפֿציען אויף זיך אַ מינע פֿון איינעם, וואָס איז, מכּלומרשט, באַגלייך מיט אַלעמען, אי אַ ביסל צוליב זעלבסטגענאַרעריי, און אויך כּדי די קינדער דעם יום־טוב ניט צו פֿאַרשטערן; אָבער אַלע ביים טיש־זיצנדיקע, אָנהייבנדיק פֿון יהודיתן, וועל־ כע האָט זיך נאָענט ביי זיין האַנט געפֿינען, און ענדיקנדיק מיט אַ מינדסט קינד, אַ קלענסט אייניקל אַפֿילו, האָבן אַלע אַרויסגעזען, אַז זייער פֿאָטערס און זיידנס פּנים וואָלט איצט באמת נישט באַדאַרפֿט געווענדט זיין צו די כני־בית, וועלכע ער האָט פֿאַר זיין טיש איצט אויסגעזעצט, נאָר גאָר צו דער סטעליע אַרויף, ווי ער איז אַלע מאָל, די גאַנצע לעצטע צייט, דאָס גע. וואוינט געווענדט צו האָבן, ווען ער ליגט אַ שווייגנדיקער און אין זיך פֿאַרטאענער.
יאָ, ס׳איז אים טאַקע שווער געווען באַגלייך מיט אַלע זיך צו האַלטן, און אומבאַמערקט פֿאַר זיך אַליין, האָט ער זיך פּאַמעלעך־פּאַמעלעך טאַקע אַ כויג געטאָן אויף אַ זייט, וואו ער האָט געפֿונען פֿון יהודיתן אַ קישן אָנגעגרייט, אויף אין איר זיך אָנצושפּאָרן... מ׳האָט געזען, אַז ס׳באַשלאָגט אים אַנגסט פֿון צו וועלן זיין גלייך מיט אַלע... יהודית האָט עס, נאַטירלעך, באַמערקט די ערשטע, און כּדי אים באַפֿרייען פֿון דער געצוואונגענער אָנשטרענגונג און איבעריקער מאַטערניש, האָט זי אים אַ זאָג געטאָן, ווי אים אויפֿבינדנדיק:
— טאַטע, לייג זיך צו, אויב ס׳איז דיר שווער...
ער האָט טאַקע באַלד, אָן שום דערווידערונגען, געפֿאָלגט. נישט געקוקט דערויף, וואָס ער האָט אַוודאי נישט געוואָלט זיך אַרויסווייזן פֿאַר אַזוי שוואַך, האָט ער זיך דאָך ניט געקאָנט איינהאַלטן פֿון צו פֿאַרקרימען דאָס פּנים פֿונעם ווייטיק, מיט וועלכן ער האָט באַצאָלט פֿאַרן קליינעם ביסל וואוילטאָג, וואָס ער האָט זיך לכתחילה, בשעת מ׳האָט זיך צום טיש געזעצט, געוואָלט אָנטאָן, כּדי זיך צו פֿאַרגעסן, ווי ווייט מעגלעך. ער איז שוין אַזוי די גרעסטע טייל צייט פֿון דער סעודה אָפּגעלעגן, אַ שווייגנדיקער און אויסגעשעפּטער, נישט טועם זייענדיק גאָרנישט פֿון עסן, טרינקען, וואָס איז געווען פֿאַרגרייט און פֿאַר אַלעמען אויפֿדערלאַנגט.
אַזוי ביז שפּעט אין אָוונט, ווען לוזי האָט זיך אַריינבאַוויזן אין שטוב און אין זאַל מיט דעם כינטל זייניקע, מיט וועלכע ער האָט פֿריער ביי זיך ↰ 388 די סעודה געפּראַוועט, און נישט פֿאַרענדיקט, האָט ער זיך דערנאָך מיט זיי אַהער, צום ברודער, אַריינגעשטעלט.
דעמאָלט האָט משה מאַשבער ווידער זיך געשטאַרקט... ער האָט, לכּבוד דעם ברודער, זיך געפּרואווט אויפֿן געלעגער אויפֿזעצן. נאָך מעי( אַפֿילו געפּרואווט די פֿיס אויף דער ערד אַראָפּלאָזן... ס׳איז אים אָבער אויך דאָס צווייטע מאָל נישט געלונגען, ווייל ווי נאָר ער האָט זיך פֿון דער ליגנדיקער לאַגע גערירט, אַזוי האָט ער זיך אַזוי פֿאַרהוסט, אַז סיי די אייגענע, סיי די פֿרעמדע זיינען געבליבן, ווי פֿאַרשטיינט און אָן לשון אין מויל. ער איז זיך אַזוי פֿאַרגאַנגען, נישט קאָנענדיק אַריינקריגן קיין אָטעם אין ברוסט, אַז יהודית, זיין טאָכטער, ווי אויך אַלע איבעריקע, וועלכע האָבן זיך אין דער שטוב דעמאָלט געפֿונען, האָבן זיך ווילד דערשראָקן, האָבן אים אַרומגערינגלט, און זעענדיק, ווי ער וואַרגט זיך, כאַרכלט און ווי אין ברוסט און אין גאָרגל שפּילן אים קלעזמער מיט קאַליע כּלים, האָט מען זיך שוין געוואָלט ווענדן נאָך גיכער הילף, שיקן נאָכן דאָקטער יאַנאָווסקי, און אויך אַפֿילו אים אפֿשרייען...
ס׳איז אים שפּעטער עטוואָס איבערגעגאַנגען, לייכטער געוואָרן. די איי־
גענע זיינען שוין דערנאָך לעם גאַנצן אויפֿדערנאַכט ווי אויף דער ציטע-דיקער וואָך געשטאַנען, מורא האָבנדיק, אַז דער אָנפֿאַל זאָל זיך אים ניט איבערחזרן. די פֿרעמדע אָבער, דאָס מיינט מען די לוזי־לייט, וועלכע יענער האָט אַהער מיטגעבראַכט, קומענדיק צום ברודער, האָבן פֿון גרויס־אויפֿגע-היצטער פֿרומקייט, וואָס איז זיי אייגנטימלעך, און וואָס מאַכט זיי אַלע מאָל טויב און בלינד צום אַלעם אַרום, אויב ס׳גייט אין אויספֿירן אַ געוויסע געטלעכע דינסט, ווי בשעת דאַוונען, למשל, ווען זיי דאַרפֿן אָפּגעבן און אַרויסברענגען דאָס געהעריקע — זיי, אָט די שטאַרק־אויפֿגעהיצלטע פֿרומע פּאַרשוינען האָבן איצט כּמעט אין חולהס מצב זיך פֿאַרגעסן — נישט פֿון שלעכטיקייט, נאַטירלעך, נאָר פֿאַרקערט, מעגלעך, פֿון וועלן אים משמח זיין און אים אַרייננעמען אין קאָן פֿון די, וואָס קאָנען זיך, לכּבוד אַזאַ יום־טוב, אַפֿילו אין דער אייגענער קרענק פֿאַרגעסן; — זיי, אָט די פּאַרשוינען, ווי נאָר זיי האָבן זיך געזעצט צום טיש, וואו מ׳האָט זיי אַרט געמאַכט, האָבן זיי גלייך גענומען זינגען דאָס, וואָס מ׳זינגט ביי דער פֿורימדיקער סעודה — דעם געוויסן פֿיזמון: שושבת יעקב צהלה ושמחה אאַז״וו. זיי האָבן ווידער דערנאָך, אויפֿן חולה נישט קוקנדיק, נישט פֿאַרפֿעלט אַפֿילו קיין טאַנץ, וואָס אָן אים איז קיין שמחה קיין שמחה ניט... זיי האָבן געזונגען און געטאַנצט מיט אַזאַ כוונה און פֿאַרדבקהטער אויפֿריכטיקייט, אַז מיר זיינען זיכער, אַז ווען משה מאַשבער, דער אמתער חולה־מסוכן דעמאָלט, זאָל געווען זיין אין מינדסטן שטאַנד כאָטש אַ מינדסטן קוק טאָן און אַ הער טאָן אָט די פּאַרשוינען, אַזוי וואָלט ער כאָטש אויף אַ רגע, על־כּל־פּנים, מיט אַ מינדסט שטיקעלע באַגער צו זייער עכודה זיך פֿאַראייניקט און ס׳וואָלט אים, על־כּל־ ↰ 389 פּנים, אַ קליין שטיקעלע פֿאַרגעניגטער שמייכל אין פּנים און אין די אויגן זיך געוויזן. ווייל יאָ, ס׳איז דאָך צו זען געווען, אַז יענע האָבן געטאַנצט און געפֿרייט זיך נישט פֿון איבערפֿולטקייט פֿון עסן, טרינקען, ווי דאָס מערסט אַנדערע, נאָר דער עיקר טאַקע פֿון גרויסן נס, וואָס האָט געטראָפֿן זיי און זייערע עלטערן; ביז אין די ווייטע דורות אַרויף, און וואָס אַ דאַנק אָט דעם נס האָבן די פֿריערדיקע דורות פֿריער געהאַט די זכיה, און זיי, אין זייער דור, האָבן זי איצט — צו קאָנען דאַנקען, לויפֿן און דינען דעם, וואָס לעבט אייביק...
יאָ, ווען משה מאַשבער זאָל געווען זיין כאָטש ווי ניט איז אומשטאַנד...
ער איז אָבער ניט געווען. ער האָט די גאַנצע צייט פֿאַר די לוזי־לייט ווי קיין אויג און קיין אויער 'ניט געהאַט, האַלטנדיק די בליקן געווענדט בלויז צו לוזין און ווי אויסוואַרטנדיק אויף אַ שעת־הכושר, ער זאָל אים קאָנען זאָגן דאָס, וואָס בעת דער סעודה האַלט ער ניט פֿאַר פּאַסיק און קאָן דאָס ניט. ער האָט ווי עפּעס אויסבאַהאַלטן ביי זיך אויף דערנאָך, אויף נאָך דער סעודה, בעת ער וועט זיך מיטן ברודער געזעגענען...
און אַזוי איז טאַקע געווען: ווי נאָר די סעודה האָט זיך געענדיקט, ווי נאָר מ׳האָט אָפּגעבענטשט און די לוזי־לייט האָבן זיך צוערשט מיט משהן אַליין, דערנאָך מיט דער בני־בית, געזעגנט, ווינטשנדיק, וואָס מ׳דאַרף אין אַזאַ פֿאַל: אַ גוט יאָר און מיט אַלע תנץ< און ווי נאָר אויך לוזי איז פֿאַר דעם ברודערס בעט געקומען און צו זיין צוקאָפּנס זיך צוגעשטעלט, פֿעלנדיק אויך טאָן דאָס זעלבע — אַ גוט וואָרט זאָגן פֿאַרן אַוועקגיין, אַזוי האָט אים דער ברודער משה אַ שטילן וואונק געגעבן, ער זאָל זיך צו אים מער צו־ בויגן, מחמת ער הערט, כּלומרשט, נישט, אָדער ער קאָן אינדערהויך ניט ריידן, און אַז לוזי האָט דאָס געטאָן — זיך צוגעבויגן, אַזוי האָט אים משה אַ שטילן זאָג געטאָן, אַז קיינער זאָל ניט הערן:
חסל סידור, לוזי... ער, משה, הייסט עס, וועט שוין לאַנג ניט ציען, און ער כעס ווידער, אַז לוזי זאָל זיך איצט וואָס אָפֿטער צו אים ווייזן, ווייל באַלד וועט ער שוין, ן־אַכט זיך, נישט האָבן צו וועמען...
פֿערצן טאָג אין אדר איז אַלע מאָל פֿורים און פֿערצן טאָג אין ניסן
— פֿסח, און אין דער צווישנצייט איז שטאָט שטאַרק באַשעפֿטיקט מיט אַריינברענגען דעם אַלעמען פֿרייד־ברענגענדיקן יום־טוב, וואָס קומט כסדר געאָרעמט מיטן פֿרילינג, ווען די ביינאַכטן פֿינקלען שוין אויסגעוואַשענע און דורכן ווינטער ווי באַנייטע שטערן אין הויך־טונקעלן הימל: ווען בייטאָג זעט מען שוין אָפֿט דאָס בלויע הימל־געוועלב ווי אויסגעשייערט, אָן וואָלקנס; ווען פֿיל וואַנדער־פֿויגל האָבן שוין פֿון די ווייט־דרומדיקע מרחקים דעם ↰ 390 וועג אויף צוריק אַהער אין לאַנד דורכגעמאַכט, און די היגע, נישט־אויסוואַנדערנדיקע פֿויגל, באַגריסן זיך מיט די געסט, פֿיל־פּישטשענדיק און איי־ ליק־אומשטייענדיק \ ווען ערב־פֿסחדיקע היגער קוואָקען מיט אַ צוזאָג אויף פֿריש־קומענדיקע דורות און לייגן זיך ברייט־פֿאַליק, באַשעפֿטיקט און מיט הרחכד: און א-ינדיקעס האַלדערן און טראָגן שטאָלץ זייער בלוי־געקרעלטע וואָליעם, אומגייענדיק ווי אויף שטאָלצן.
ווי דער שטייגער איז, ווערן באַלד די ערשטע טעג נאָך פֿורים אויפֿגעריכט געוויסע חורבה־הייזלעך ערגעץ אין פֿאַררוקטע געסלעך, וואָס אַ גאַנץ יאָר פּוסטעווען זיי אַן איינוואוינער, אָן שכנים, און וואָס גאָר אויף דעם חודש ווערן זיי אָפּגעדונגען פֿון בעקער־אונטערנעמער אויף פֿאַרריאָרן, ד״ד” אויף מצה־בעקערייען.
אין די ווייניקע צימערלעך פֿון יענע הייזלעך ווערן ווייס אָפּגעהיכליע־ וועטע טישן אַוועקגעשטעלט פֿאַר ווייבער, מיידלעך, וואק פֿאַרדינגען זיך אויף וועלגער־אַרבעט אויפֿן גאַנצן חודש. אַ גרויסער אויוון ווערט אין דער קיך פֿון יענע חורכה־הייזער איינגעאָרדנט, לעבן אויוון — אַ טיש, מיט בלעך געדעקט, אויף די מצות צו ריגלען, און אַלע מאָל ווערט דאָרט אויסגעטיילט אַ קליין פֿינצטער צימערל אויף צו קנעטן די „מערעס, — דאָס טייג, וואָס ווערט דערנאָך אין קליינע שטיקלעך געשניטן און צו די וועלגערס, וואָס ביי די לאַנגע טישן, דערלאַנגט.
ס׳איז פֿריילעך, ראַשיק אין אָט די כעקערייען. ס׳הערן זיך קולות פֿון גראָגערנדיקע און כאָלאָגוירנדיקע ווייבער, מיידלעך, וואָס בשעתן קנעטן און קאַטשען דאָס טייג האַלטן זיי אין איין איבערריידן זיך און הויכע געשפּרעכן פֿירן מיט די, וואָס שטייען ביי זייערע זייטן, מיט די, וואָס שטייען קעגנאיבער און אויך מיט אַנדערע פֿון אַנדערע טישן...
ס׳הערן זיך קולות פֿונעם שיכער, וואָס פֿאָדערט מ׳זאָל וואָס גיכער אויפֿגעבן און דערלאַנגען, ווייל דער אויוון ברענט אים אומזיסט; קולות פֿונעם ריגלער, וואָס פֿאָדערט דאָס זעלבע-, קולות פֿון באַלעבאַטים־באַשטעלער, ווען זיי זעען, אַז ווייבער, מיידלעך פּוילן זיך אונטער און טוען זייער אַרבעט ניט גענוג שנעל און נישט ווי די דינים פֿון כּשר פֿאָדערן: ווען יענע פֿאַר* לאַנגזאַמערן דאָס קנעטן, אָדער ווען איינע אַ וועלגערין האָט די נעגל נישט ביז דער הויט געשוירן, אָדער ווען, חס־וחלילה, זי כאַפּט פֿאַרשטעלטערהייט אַ חמצדיקן קיי און טרייסלט זיך דערנאָך ניט אָפּ, וואַשט נישט די הענט, ווי מ׳דאַרף.
ס׳הערן זיך קולות פֿון מוטערס, וואָס שרייען אָן אויף קינדער, פֿאַר וואָס יענע רייסן ביי די פּאָלעס און ווילן אַ פֿריש שטיקל מצה נאָר וואָס פֿון אויוון אַרויס; קולות פֿון בעקער־אונטערנעמער, וואָס גייען אום, גיכן אַכטונג, אַז די געדונגענע זאָלן וואָס גיכער אַן אַרבעט טאָן, פֿעלנדיק צופֿרידנשטעלן ↰ 391 די באַשטעלער, זיי זאָלן באַדינט ווערן ווי געהעריק, פֿרי זיי זאָלן געדענקען אויף איבעראיאָר און צו קיין אַנדערע בעקערייען נישט וועלן איבערגיין.
אויף די גאַסן זעט מען שוין דעמאָלט, ווי טרעגערס טראָגן פֿון לאָזע געפֿלאָכטענע, הויכע קוישן, אָנגעפֿולט מיט מצה כיזן ראַנד און פֿארדעקט מיט ווייסע ליילעכער פֿאַר באַלעבאָטים, וואָס קאָנען זיך פֿארגינען פֿאר־ נעמען דעם פֿסח באַצייטנס און נישט וואַרטן אויף די לעצטע טעג מיטן מצה־באַקן, ווי ס׳טוען אָרעמערע און געמיינערע, מחמת מאַנגל אין מיטלען.
מ׳זעט אויך, ווי אין די פֿאַרנאַכטן דעמאָלט קומען צום קאַלט־צעעפֿנטן, און נאָך מיט אייז־שטראָמענדיקן טייך גאַנצע משפּחות מאַנצבילן מיט פֿסחדיקע כּלים, מיט קריגן און עמערס, אָנצושעפֿן וואָסער אויף „מים שלנו”, איידער די זון פֿארגייט, און ווי אַזוי אָט דאָס וואַסער־שעפֿן ווערט געמאַכט שטיל, פֿייערלעך, און ווי מ׳סאָפּעט דערנאָך, טראָגנדיק פֿאָרזיכטיק און שווייגנדיק אָט די קריגן און עמערס.
ווי דער שטייגער איז, ווערט שוין אין באַלעבאַטיש־פֿאַרמעגלעכע הייזער באַלד נאָך פֿורים דער פֿסחדיקער באַרשט געשטעלט. מ׳גיט אים אָפּ דאָס בפֿ5ודיקסטע אַרט אין אַ ווינקל אין זאַל, אָדער אין אַן אַנדער פֿאַרנעם צימער, און יענער ווינקל ווערט פֿון די באַלעבאַטים פֿון יענע הייזער שטאַרק באַוואַכט און ווי אין האַלב־געהיימניש געהאַלטן: די דייזשקעס איינגעהילט מיט ווייס־געזויבערטע לייוונט־שטיקער, און די קינדער פֿון הויז ווערט שטרענג פֿאַרזאָגט, זיך ניט צו דערוועגן צוגיין און אַפֿילו ניט אַן איבעריקן קוק טאָן אַהין... און נאָר פֿון צייט צו צייט קומען די באַלעבאָטים אַליין פֿארזיכטיק צו, דעקן אָפּ די לייוונט־שטיקער, שוימען אָפּ, וואָס האָט אָנגע־ יוירן פֿון אויבן און דעקן ווידער איין, ביז אַ צווייטן מאָל, ווען זיי וועלן ווידער געפֿינען פֿאַר נויטיק אַהינצוקומען.
אין די מער־פֿאַרמעגלעכע הייזער הויפּט מען אויך אָן די פֿארכאַרייטונ־
גען צום יום־טוב פֿאַר פֿריער? מ׳הויכט אַן באַצייטנס רוימען אַ צימער נאָך אַ צימער; מ׳קויאָט איין געפֿעס, טיש־געשיר און מ׳באַשטעלט ביי פֿארשיידענע באַלמעלאָכעס, ביי שוסטערס, שניידערס, וואָס מ׳האָט מיטיק, כּדי צו האָבן די זיכערקייט, אַז דאָס באַשטעלטע וועט אויסגעפֿאַרטיקט זיין צו דער צייט.
ס׳רודערט זיך שוין אויך אאָילו אין ווייניקער־פֿארמעגלעכע הייזער:
ווער ס׳זאָרגט און זוכט מיטלען אויף אַליין אַריינצוברענגען דעם יום־טוב, און ווער ס׳איז אַזוי אָרעם, אַז ער האָט זיך שוין מייאש געווען פֿון זיך אַליין,: דער ווייסט, אַז ס׳וואַרט אויף אים „קיצפֿה”, ד״ה, אַז פֿארשיידענע צדקה־ חברות וועלן אים כאַזאָרגן.
נו, און אין די מאַרקן איז שוין דעמאָלט גאָר פֿריילעך: אויף פֿיל אפֿענע שטעלעכלעך ווייזט זיך אין אַ גרויסער מאָס אַ גרויסער אויסוואָל רעשטלעך, ראָמשן, וועלכע זיינען פֿאַרבליבן ביי די הורטאווניקעס פֿון פֿאַר↤ 392
איאָרן און וואָס זיי טרעטן זיי איצט א8 די קליינע לאחדים־ הענדלער פֿאַר ביליקע פּרייזן און יענע גיכן זיי אויס, ווי כּלומרשט פֿאַרן לעצטן וואָרט מאָדע, נאָר וואָס פֿון דער פֿאבריק אַרויס...
ס׳ווייזט זיך ביליקער צעלניק־קנעפּ, זאַקן, שניפֿסן, שקאָרפֿעטן, טאַשמע, האַפֿט, וועש אאַז״וו, ווי אויך רעשטלעך פֿון מער־ווערטיקע סחורות, ווי קאָרט, ציץ, טוך, מעדנע אאַז״וו.
הענדלער שרייען אויס אויף זייער סחורה מיט אויפֿגעריסענע קולות. זיי וועגן, מעסטן, ציילן דעם אַריינבאַקומענעם פּדיון און גיכן אויסגאָב אין גרויס איילעניש, גלייך די הענט ברענען ביי זיי און גלייך מ׳וואָלט זיי איבער די קאַרקן געשטאַנען און זיי אונטערגעטריבן, זיי זאָלן וואָס־גיכער, וואָס־גיכער די באַדערפֿטיקע קונים באַדינען? ווען אין דער אמתן איז אָט דאָס איילעניש בלויז אַן אָנשטעל, כּדי צו מאַכן חשק ביי די, וואָס שטייען ביי דער שטעל דערווייל בלויז צוליב ישובן זיך און בלויז צוקוקן, זען ווי אַנדערע קויפֿן...
ס׳איז לעבעדיק אויף די הויפּט־מערק, וואו ס׳ווייזן זיך מער באַמיטלטע, וועמען אַליין די באַלעבאַטים פֿון די קראָמען, און אויך די משרתים, קוקן אין די אויגן, וויסנדיק, אַז יענע זיינען „כיי געלט, און מיט ערנסטע מיינען געקומען, און זיי ווילן זיי ניט אַרויסלאָזן, גייען איין אויף ביליקערע פּרייזן, ווי זיי האָבן צוערשט געבאָטן, אַבי זיך זען מיט מזומנים, וועלכע זיינען אַזוי נויטיק אַלע מאָל, ובפֿרט איצט, ערג דעם זומערדיקן נייעם סעזאָן, ווען מען דאַרף זיך צעצאָלן מיט די גרעסערע צענטערס פֿאַר די סחורות פֿון פֿאראיאָרן, כּדי צו קאָנען אַריינבאַקומען נייע סחורה אויף נייעם קרעדיט און אויף לענגערע זמנים.
ס׳קומט פֿאַר אַ געדראַנג, אַן אַריין־אַרויס, אַ דינגעניש, אַ מעסטעניש אין יענע קראָמען, וואוהין הי־שטאָטישע און אויך פֿון דער פֿרעמד־אָנגעקומענע קויפֿער ווייזן זיך. ס׳האַנדלען און טומלען אַלע5 שניט־קרעמער, צעלניקער, לעדעראון שיך־געשעפֿטן א״א.
אויך דער דרויסן שפּילט דעמאָלט צו. ס׳איז אַוועק די צייט, ווען ער האָט נאָך קאַפּריזעוועט: האַלב־ווינטערדיק, האַלב ניט, נישט געשטעלט, נישט גלייכמעסיק, און ווען דער וועטער האָט זיך אָפֿט געכיטן פֿון קאַלט אויף וואַרעם, פֿון אָט אַ ביסל לויטערקייט און באַלד ווידער אַן אָנגעלויף פֿון כמאַרעס, וואָס ברענגען אַמאָל רעגן, אַמאָל שניי, און אַמאָל גאָר אַ געמיש פֿון זונען־שפּראַץ מיט אייז־גרייפֿעלעך — אַ מין האַלבער האגל. ניין. איצט — אַנדערש. „לינד און מילדע ווינטלעך, — ווי ס׳שרייבט דער לוח * אַלע ערג יענעם יום־טוב, צו אַלעמענס וואויל און פֿארגעניגן, אויך ער טרעפֿט, און אויב ניט, מאַכט אויך ניט אויס...
ווי דער שטייגער איז, ווידער, האַלטן שוין דעמאָלט חדר־יינגלעו ביי די לייכט־געוואָרענע סדרות פֿון „תרומה־תצווה” נאָך די קאָפּ־ברעכערישע ↰ 393 ”משפּטים” וואו ס׳האַנן־לט זיך וועגן מישכן, וואָס, משה רננו האָט געלאָזט כויען אין דער מדבר, נאָך דעם ווי די יידן זיינען אַרויס פֿון מצרים, מיטן אַרון, מיטן מזכה, מיט דער מנורה, מיט אירע דערן, קנעפּ און רייזעלעך צו איר באַפֿוצונג.
הדר־יינגלעך זיינען דעמאָלט פֿאַרגעניגנט באַשעפֿטיקט מיט מאָלן און אויספֿלאַנירן דאָס געניי פֿון מישכן, מיט זיינע יריעות, שוועלן און דאָך׳
וואָס איז געווען געמאַכט פֿון וואָל און האָר פֿון ציגן; מיט אויספֿאַרטיקן פֿון אַ געוויינלעך שטיקל שטאָף דעם חושךואפֿוד, מיט די צוועלף שטיינער אַנטקעגן די צוועלף שבטים, מיט זיינע אַקסל־בענדער און גאַרטל, וואָס דער כהן־גדול האָט געהאַט צו טראָגן אויף דער ברוסט, אויפֿן רוקן און אויף די לענדן, און וואָס לערנענדיק וועגן דעם אין יענע סדרות, האָט דער רבי אַלע מאָל באַערט אַן אַנדער תלמיד אָנצוטאָן אָט דעם היימיש־אויסגעמאַכטן חושן־ואפֿוד, כּדי די איבעריקע תלמידים זאָלן זיך איינקוקן און אַ רעכט־
גוטע פֿאַרשטעלונג האָבן, ווי אַזוי ער איז אין דער מדבר דורך משה רננו ביי די געוויסע דעמאָלטיקע מייסטערס באַשטעלט געוואָרן.
אַזוי — חדר־יינגלעך. אויך מלמדים און באַהעלפֿער דעמאָלט באַשעפֿ־
טיקט — אי בכלל, ווי אַלע יידן, מיטן פֿסח אַריינברענגען, אי בפֿרט מיט דעם פֿארשטייענדיקן בין־הזמנים, ווען באַהעל8ערס נייטן די ערטער ביי די מלמדים, און מלמדים אַליין הויבן שוין אַן אַרויסקוקן אויף נייע קנעלונגען אויפֿן ניי־אָנקומענדיקן האַלבן יאָר.
און אַוודאי און אַוודאי זיינען דעמאָלט נאַשעפֿטיקט באַלמעלאָכעס, ווי שוסטער, שניידער, בלעכער א״א, וועלכע האָבן פֿיל צו טאָן און צו שאפֿן יענעם חודש פֿארן גאַנצן ווינטער ווייניק אַרבעט האָבן, אָדער כּמעט ליידיק אומגיין, וועלנדיק איצט וואָס מער אָפּפֿארדינען פֿאַר דער שפֿעדיקער סעזאָן־ צייט, ווען ס׳איז אַ גרויס אָנגעלויף פֿון קונדן, וואָס שטייען ממש איבערן קאַרק, פֿאָדערן און מאַנען, מ׳זאָל זיי זייער באַדאַרף נאפֿרידיקן, און אומנאָרינגט, למען־השם, און אָן שום תירוץ, צו דער צייט און פּינקטלעך אויספֿאַרטיקן זייער באַשטעלונג.
מיט איין וואָרט, שטאָט איז פֿאַרכאַפּט ווי פֿון אַ פֿיכער, וואָס שטאַרקט זיך פֿון טאָג צו טאָג, פֿון וואָך צו וואָך, וואָס מער דער יום־טוב דערנעענט זיך... מענער זיינען פֿארנומען מיט דעם וואָס מענער דאַרפֿן, און ביי ווייבער דרייען זיך די קעפּ פֿון פֿיל צו טאָן האָבן מיט ברענגען אין אָרדענונג די
- הייזער, נאָכן גרויסן, לאַנגן ווינטער, ווען מ׳האָט גערוימט נאָר אויף שבת, אי דאָס אויך גיט אַזוי גרינטלעך...
ס׳איז דערום פֿארשטענדלעך, אַז ביים עולם גלייכט דעמאָלט שוין גאָר ווייניק צייט צו פֿארנעמען זיך, אויסער מיט נויטיקן, נאָך מיט ריידן און באַריידן און האַלטן עמעצן אין מויל צוליב לשון־הרע, ווי מ׳טוט עס אַ ↰ 394 גאַנץ גייענדיק יאָר, ווינטער — אין די לאַנגע נעכט, און זומער — אין די טעג, די לאַנגע. ניין. איצט — ניט. דער עולם איז אַזוי פֿארנומען און איבערן קאָפּ פֿאָרטאָן, אַז ס׳בלייבט אסילו קיין צייט ניט צו באַהאַנדלען און אַרומריידן גאָר וויכטיקע געשעענישן, וואָס טרעפֿן זיך ווען אַמאָל דעמאָלט אין שטאָט, און וואָס אַן אַנדערש מאָל וואָלט מען דאָס לאַנג געקייעט, גאַנצע טעג, און אַפֿילו וואַכן און חדשים לאַנגע, ווי, למשל, אַ גבירישע חתונה, אָדער ווען ס׳שטאָרבט עמעצער, אַ גרויס־באַוואוסטער... איצט איז אַפֿילו פֿאַר קיין גרויס־וויכטיקייטן קיין צייט ניטאָ. מ׳נעמט דאָס אויפֿן צונג בלויז איבערכאַפּנדיק, בלויז אויף אַ קליינער וויילע, ווייל, באַלד כאַפּט מען זיך: זע: וואָס האָט מען זיך פֿאַררעדט? מ׳האָט דאָך דאָס און דאָס נאָך ניט אָפּגעטאָן...
און דאָך האָט משה מאַשבערס טויט, און באַזונדערס דאָס, וואָס ס׳איז פֿאָרגעקומען נאָך זיין טויט, די שטאָט אויפֿגערודערט אויף אַזוי פֿיל, אַז ס׳האָט אַלעמען אַרויסגעשלאָגן פֿון דער ערב־יומטובדיקער שטייגערישער פֿאָרטוענקייט, און אויף אַ צייט געצוואונגען דאָס פֿון מויל ניט אַרויסלאָזן.
משה מאַשבערן האָט באַלד נאָך פֿורים און נאָך דער אויבנדערמאָנטער סעודה, גענומען גיין וואָס אַ טאָג ערגער. ס׳איז דערגאַנגען דערצו, אַז ניט נאָר ער האָט זיך געמוזט אָפּזאָגן פֿון זיינע קורצע באַזוכן צו זיין קראַנק ווייב גיטעלע אין אַלקער, ווי ער האָט, קוים די פֿיס שלעפּנדיק, געטאָן ביז אַהער, נאָר ס׳האָט אים שוין קיין כּוח ניט געקלעקט אַפֿילו צוליב אַ מינדסטער אייגענער באַדערפֿעניש אַ פֿוס אויף דער ערד אַראָפּשטעלן, און ווען יאָ, איז בלויז מיט דער הילף פֿון אַנדערע, וועלכע האָבן אים געמוזט אונטערהאַלטן מיט אַ האַנט, אָדער אים אַן אַקסל אונטערשטעלן.
דאָקטוירים האָבן זיך מייאש געווען ניט נאָר פֿון אים אויסצוהיילן אין גאַנצן, נאָר אַפֿילו צו לינדערן זיינע ליידן מיט פֿארשלעפּערונגס מיטלען, וועלכע מ׳גיט געוויינלעך אַ חולה, אויף צו פֿאָרטונקלען זיין באַוואוסטזיין, ער זאָל ניט וויסן, וואו ער האַלט...
משה מאַשבער איז שוין נישט געשלאָפֿן נישט בייטאָג, נישט ביינאַכט, און אַלע יענע, וועלכע האָבן געוואַכט ביי אים, פֿלעגן באַמערקן, ווי ער לאָזט אַראָפּ די אויגן־לעפֿלעך, ווי אַ הון — לייכט, שלאַבעריק און האַלב־וואַכזאַם, און ווי בעת מעשה גייען אים איבער איבערן פּנים און שטערן עפּעס מיני מחשבות, ווי טונקעלע שאָטנס פֿון אונטער אַ כמאַרע, וואָס רוקט זיך אָן און איילט זיך ניט איבערצוגיין. .%
יאָ, מ׳האָט שוין דעמאָלט אי בייטאָג, אי ביינאַכט ביי אים געוואַכט —
דער עיקר און מערסטנטייל זיין טאָכטער יהודית, וועלכע האָט אַלץ געזען טאָן, כּדי צו שאפֿן כאָטש די לעצטע דערלייכטערונג פֿאַר איר פֿאָטער דערמיט, וואָס ער וועט זי, זיין געטרייסטע, שטענדיק לעבן זיך, אונטער דער האַנט ↰ 395 האָבן. אָבער אויך זי, יהודית, האָט גאָרניט געהאָלפֿן, ווייל קעגן אַלע אירע געטריישאַפּטן האָט זיך ;!*וועקגעשטעלט די אַלץ־שטייגנדיקע קרענק, וועלכע האָט זיי איבערגעשטאַרקט, און דאָס איינציקע, וואָס יהודיתן איז געבליבן, איז געווען — פֿון צייט צו צייט דעם צוקאָפּנס פֿון איר פֿאָטער פֿאַרריכטן, מיי־ נענדיק כאָטש אַזויערנאָך עטוואָס דערפֿרישונג און אַ קליין ביסל טעם פֿון גענעזונג אים אונטערטראָגן. ס׳איז איר ווידער געבליבן — אים אַלע מאָל דערמאָנען אין די רעצעפּטן, וואָס די דאָקטוירים האָבן בעת זייערע לעצטע באַזוכן פֿאַרשריבן, און וואָס ער, משה מאַשבער, איר פֿאָטער, פֿלעגט זיך אַלע מאָל האַרטנעקיק פֿון זיי אָפּזאָגן, און אויב ער האָט, ווען ניט ווען, יאָ אַמאָל באַוויליקט פֿאלגן און זיי אייננעמען, איז צו זען געווען, אַז ער טוט דאָס גיט צוליב זיך, נאָר בלויז איר, דער טאָכטער, צוליב...
צוזעענדיק דאָס אַלץ, איז יהודיתן צום לעצטן נאָך געבליבן — פֿון צייט צו צייט איר אָרט ביים פֿאָטער צו פֿארלאָזן און שטיל אין אַ צווייטן צימער, אָדער אין דעם זעלבן זאָל, וואו משה מאַשבער איז,געלעגן, נאָר ערגעץ אין אַ פֿאררוקט ווינקל — אַוועק, זיך אויסוויינען, און פֿאַרבארגענער־
הייט די אויגן אויסווישן, אַז קיינער, און דער עיקר דער פֿאָטער, זאָל די שפּורן פֿון איר געוויין ניט דערקענען...
מ׳דאַרף דאָ צוגעבן: משה מאַשבער האָט שוין דעמאָלט גאָר ווייניק גערעדט, אַזוי ווייניק, גלייך דער צונג וואָלט אים אָפּגענומען, נישט האָבנדיק קיין ווערטער נישט נאָר פֿאַר אַנדערע, נאָר אאָילו פֿאר זיך אַליין ניט, ווען ער וואָלט זיך אַליין געוואָלט עפּעס זאָגן... ס׳וועט דערום פֿארשטענדלעך זיין, ווי יהודית זיין טאָכטער, האָט זיך איין מאָל ביינאַכט, ווען זי איז געזעסן אויף דער וואָך ביים פֿאָטער, ווילד פֿאַרחידושט, ווען ער האָט פּלוצלינג מיט אַ וואונק איר אַ ווייז געטאָן, זי זאָל זיך צו אים צובויגן: ער האָט איר, הייסט עס, עפּעס־וואָס איבערצוגעבן. יהודית האָט אָבער ווייניק נחת געהאַט פֿון איר טאַטנס רייד דעמאָלט... זי האָט זיך אַוודאי גלייך אויף זיין וואונק אָפּגערופֿן, זיך צו אים צוגעבויגן און זיך איינגעהערט, אָבער ווי נאָר זי האָט דאָס ערשטע שוואַך־אַרויסגעבראַכטע וואָרט פֿון אים פֿאַרנומען, אַזוי האָט זי גלייך פֿארשטאַנען, אין וואָס דאָ גייט, און צוליב וואָס ער האָט איר אויער צו זיין מויל איינגעלאַדן — אַז צוליב אַ צוואה־וואָרט. און אַזוי האָט טאַקע משה מאַשבער דעמאָלט אַ זאָג געטאָן:
— זע, טאָכטער, אַז די שטוב זאָל בלייבן שטוב ביי אַלע אומשטאַנדן...
אַ זאָל מען זיך ניט צעגיין... און וואָס גאָט וועט געבן, זאָל זיין אינאיינעם... די מאַמע — האָט דאָ משה מאַשבער צוגעגעבן, און די ווייטער־קומענדיקע ווערטער האָבן יהודיתן נאָך מער געפּלעפֿט, ווי די ערשטע — די מאַמע —
האָט ער געזאָגט — וועט שוין מסתם אויך לאַנג ניט ציען... ריכט זיך, טאָכטער, אויף צוויי יאָרצייטן מיט אַמאָל — נאָך מיד און נאָך איר... — ↰ 396 האָט ער אין דער ריכטונג פֿון גיטעלעס אַלקער מיט אַ שלאַבעריקן מאַך מיטן אויג אָנגעוויזן.
— טאַטע! — האָט יהודית, דאָס דערהערנדיק, אויסגעשריגן אַ פֿאַרצאַפּלטע — וואָס רעדסטו? וואָס קומט דיר אויפֿן זינען? ...
משה מאַשבער האָט שוין אָבער גאָרניט ניט געזאָגט און מער פֿאר נויטיק ניט געפֿונען יהודיתעס אויער לענגער צו זיך צוגעבויגן האַלטן. ער האָט איר אַ וואונק געטאָן, אַז דאָס לשון איז אים שווער, און אַז דער געשפּרעך, אויף וועלכן ער האָט זי איינגעלאַדן, איז געענדיקט.
יאָ, און מער האָט זי פֿון אים ביז זיין סוף שוין טאַקע כּמעט קיין וואָרט ניט געהערט... און נאָר איינער, לוזי, וועלכער האָט געוואַכט ביים ברודער די גאָר לעצטע טעג, פֿאַרבייטנדיק יהודיתן, וועלכע איז פֿון גאַנצע וואָכן אומגיין אי אַרום פֿאָטער, אי אַרום דער מוטער, שוין שיער ניט פֿון די פֿיס געפֿאַלן — נאָר ער, לוזי, איז געווען דער, פֿאַר וועמען משה האָט זיך, ווען ניט ווען, אַמאָל צעעפֿנט, און אויף וויפֿל דער כוה־הדיבור האָט אים געקלעקט, פֿלעגט ער פֿון צייט צו צייט מיט אייניקע ווערטער פֿאַר אים, פֿאַר דעם איינציקן, יאָ אַרויסקומען...
אַזוי האָט ער איינמאָל ביינאַכט, ווען לוזי איז מיט אים אַליין געבליבן, אַ וואונק געטאָן, אַז יענער זאָל צו אים נעענטער אונטערקומען און ביי זיין צוקאָפּנס זיך שטעלן. און ווען לוזי האָט דאָס געטאָן, צוקומענדיק, אַזוי האָט אים משה מיט שווער־אַרויסגעבראַכטן אָטעם אין דער שטיל פֿאַרטרויט, אַז ער זעט איצט, דאַכט זיך, וואָס קיינער ניט... אָט זעט ער זיצן אָנט־ קעגן זיך דעם טאַטן אין דער יאָרמלקע, ווי ווען ער פֿלעגט אויפֿשטיין אַלע מאָל אין דער פֿרי צום לעו־נען, און די מאַמע, אין טשיפֿיק, דערלאַנגט אים דעם ליפֿאווע־צוויט... ער שרעקט זיך ניט, משה. ער זעט זיי אַזוי לעבעדיק, אַז ס׳בלייבט אים קיין מינדסטער ספֿק ניט, אַז ער זעט זיי טאַקע אין דער אמת, ווען אין דער אמתן ווייסט ער, אַז ס׳איז ניט אַזוי ... נאָר אָט באַווייזט זיך פּלוצלים עפּעס אַ האָן איבערן טאַטנס קאָפּ, וואָס האַלט זיך, דאַכט זיך, ווי אין דער לופֿטן, אָבער זען זעט ער אויס, ווי ער וואָלט געשטאַנען אויף אַ דראַנג, אָדער אויף אַ פּאַרקן, וואָס דאָס איז שוין משהן אַ גרויס חידוש און ס׳שרעקט אים זייער און זייער... און אָט צענעמט דער האָן די פֿליגל, ווי זיך גרייטנדיק אַ קריי טאָן, און דעמאָלט פֿאַרשווינדט מיט אַמאָל דער קאָפּ פֿון טאַטן, און אָנשטאָט זיין קאָפּ, באַווייזט זיך גאָר דער האָן אויף זיינע אַקסל... וואָס זאָל דאָס באַטייטן? — האָט משה מאַשבער, אַ שוועהאָטעמ.V דיקער און שטאַרק־דערשראָקענער, אַ פֿרעג געטאָן ביי לוזין באַשייד.
— ס׳גאָרנישט, משה־סערדצע, ס׳איז נאָר דער כּוח־הדמיון שפּילט איצט ביי דיר, ווייל דו שלאָפֿסט שלעכט, שלאָפֿסט ווייניק — האָט לוזי, אים צו באַרואיקן, געטרייסט, ווען אין דער אמתן איז פֿונעם ברודערס דערשראָקענעם ↰ 397 איינקוקן זיך אין יענעם אָרט, וואו ער האָט נאָר וואָס דאָס איינזעעניש געזען, מיטן האָן און מיטאַמאָל איז אויך אים אומהיימלעך געוואָרן.
— אַזוי מיינט ערך... — האָט דער קראַנקער משה האַלב אין אומגלויבן אַ זאָג געטאָן צום ברודער, און מ׳האָט געזען, אַז נאָר דערפֿאר, וואָס לוזי, און ניט קיין אַנדערער, האָט אָט די ווערטער געזאָגט, מאַכט ער זיי אין גאַנצן מיט דער האַנט ניט אַוועק — כּלומרשט ער גלויבט יאָ עטוואָס אין דעם, וואָס יענער זאָגט.
לוזי פֿלעגט נאָך אַזעלכע ביינאַכטיקע אומהיימלעכע געשפּרעכן מיטן ברודער עטוואָס לענגער ביי אים בלייבן און אים ווייטער באַרואיקן. דערנאָך פֿלעגט ער אים לאָזן, ער זאָל, מעגלעך, איינשלאָפֿן און אַליין פֿלעגט ער אַמאָל אַוועק צום טיש, וואָס איז אין אַ זייט זאָל געשטאַנען, וואו ער האָט געהאַט ליגן אַ ספֿר, אין וועלכן ער פֿלעגט, אין די לאַנגע וואָך־שעהען, אַריינקוקן; און אַן אַנדערש מאָל פֿלעגט ער נעמען אומשפּאַנען שטיל־שטיל ביי די ווענט פֿון זאַל — אַ הויכער אין דער האַלבער שיין פֿונעם האַלב־פֿאַרדרייטן לאָמפּ, כּדי דעם ברודער ניט צו שטערן, פֿאַרטיפֿט אין מחשבות פֿון בייצוזיין ביי אַ מענטשן, וואָס זיינע טעג, און מעגלעך זיינע שעהען, זיינען געציילטע.
אַזוי לאַנג פֿלעגט לוזי ביים ספֿר פֿאַרברענגען, אָדער שטיל איבערן זאָל אומשפּאַנען, ביז דער ברודער פֿלעגט, אויפֿוואַכנדיק פֿון שלומער, אים דערזען און טאַקע פֿאַר אים אַליין זיך דערשרעקן, אָדער ער פֿלעגט אים ווידער צורופֿן, האָבנדיק אים נאָך עפּעס וועגן אַ ניי אויסווייזעניש צו פֿאָרטרויען.
די לעצטע נעכט האָט משה מאַשבער געזען אַ פֿולע שטוב פֿליגן —
אויף די ווענט, אויף דער סטעליע, אין דער לופֿט און אַפֿילו אויפֿן דיל, אַ ווילדע מאַסע אומשוועבן און זשומען.
— וואָס איז דאָס! — האָט ער, אַ ווילד־פֿארחידושטער, אַ פֿרעג געטאָן
— ס׳דאָך, דאַכט זיך, ניט די צייט... דאָך ניט זומער... היינט פֿון וואַנען קומען זיי אַהער אין אַזאַ גרויסער צאָל?
לוזי האָט, פֿארשטייט זיך, אַלע מאָל געזען צונישט מאַכן זיינע פּחדים און אים פֿארריידן... אָבער, לסוף, אין איינער אַ נאַכט, אין שוין גאָר דער לעצטער, ווען אַלע האָבן געזען, אַז ס׳איז דער סוף און קיינער איז שוין שלאָפֿן נישט געגאַנגען, פֿילנדיק, אַז אַלע דאַרפֿן היינט וואַך זיין; אין יענער נאַכט, ווען אַלע האָבן אים אַרומגערינגלט, ווער ס׳האָט אים דעם רעצעפּט דערלאַנגט, און ווער עפּעס אַנדערש אונטערגעטראָגן, כּדי דאָס לעצט חיות אין אים דערהאַלטן — אָט דעמאָלט האָט משה מאַשבער מיט אַמאָל אַלעמען מיט אַ וואונק, ווי אין אַ זייט, אָפּגעשאַרט און געהייסן אָפּגיין, און דעם איינציקן, וואָס ער האָט געלאָזט לעבן זיך, איז געווען לוזי, וועמען ער האָט איצט ווידער געבעטן זיך צו אים צובויגן, און אַז יענער האָט דאָס געטאָן, ↰ 398 האָט ער ביי אים פּלוצלים אַ פֿרעג געטאָן, אַ קאַלט־באַרואיקטער, נאָר ווי איינער, וואָס קלייכט זיך אין וועג און וויל ניט פֿאַרשפּעטיקן! „וויפֿל איז דער זייגער, לווי” און באַלד גלייך האָט ער אים פֿאַרגיכן אַ צווייטע פֿראַגע?
— איא, מיט „בגדים” און מיט אַן „אָרט, האָט ער זיך, דאַכט זיך, שוין פֿאַרזאָרגט נאָך פֿאַראַיאָרן?
אָפּגעזאָגט, איז ער אַנטשוויגן געוואָרן. ער האָט ניט געוואַרט אויף קיין ענטפֿער פֿון לוזין, ווייל אין דער פֿראַגע האָט זיך געפֿילט אויך איר באַשטעטיקונג: אַז יאָ, הייסט עס... דעמאָלט איז ער מיט זיך אַליין, ווי אויף נאָך איינער אַ לעצטער מחשבה געבליבן. און דערנאָך האָט ער, ווי שוין פֿאַרטיק געוואָרן מיט דער לעצטער, איין וואָרט אַ זאָג געטאָן לוזין: ווידוי...
לוזי האָט געטאָן, וואָס געדאַרפֿט: פֿירגעלייענט, און דער ברודער משה, אויף וויפֿל ער איז געווען אומשטאַנד, האָט רואיק נאָכגעזאָגט, אָן וויי און אַן רחמנות אויף זיך.
ס׳איז געווען שטיל אין זאַל — אַזוי שטיל, אַז ווען די פֿליגן, וואָס האָבן זיך געדאַכט משה מאַשבערן די לעצטע צייט, וואָלטן טאַקע ווירקלעך געווען פֿליגן, אַזוי וואָלטן זיי זיך איצט אין מיטן פֿלי אָפּגעשטעלט, פֿאַר-האַלטן און אַנטשוויגן געבליבן, צוזעענדיק, וואָס דאָ קומט פֿאַר...
פֿון אייניקע ווינקלען אין זאַל האָט זיך דעמאָלט אַ שטיל־פֿארשטיקט כליפּעריי דערהערט — פֿאַר אַלעמען, פֿון יהודיתן, משה מאַשבערס טאָכטער, וועלכע האָט זיך הינטערן טיר־פֿאַרהאַנג פֿאַררוקט, און דאָרט, אַ פֿאַרשטעלטע, אַ פֿאַרדעקטע און פֿון קיינעם ניט געזעענע, איז זי געשטאַנען און די אַקסל האָבן איר פֿון אויפֿגעהאַלטענעם געוויין געצוקט און געציטערט.
ס׳האָבן איר געהאָלפֿן מיטוויינען אויך אסתר־רחל און אַנדערע קרובים, וועלכע מ׳האָט די לעצטע טעג איינגעלאַדן בייצוזיין ביים חולה, כּדי ביי די איבערגעמידטע שטוב־מענטשן די הענט איבערנעמען.
ס׳איז שטיל געווען אין יענע רגעס, וועלכע האָבן אַלעמען, ווי פֿארשטומט געמאַכט, און נאָר איינער, לוזי, האָט זיך געהאַלטן, ווי זיין ווירדיקער ברודערהוב האָט פֿון אים געפֿאָדערט — אַרויסצוכאגלייטן דעם ברודער, ווי ס׳געהער, שטייענדיק ביי זיין כעט צופֿיסנס און צוקוקנדיק די יציאת־נשמה...
משה מאַשבער האָט שוין כּמעט אין גאַנצן אַ באַרואיקטער, אין בעט ליגנדיק און ווייניק אָטעם האָבנדיק, געגוססט, ביז ער איז איינגעשטילט געוואָרן, און אַלע האָבן זיך איבערצייגט, אַז מער איז שוין ניטאָ וואָס צו טאָן מיט אים, אויסער דאָס, וואָס מ׳טוט מיט אַ מענטש, ווען ער איז שוין אַזוי איינגעשטילט...
יהודית, משה מאַשבערס טאָכטער, איז דעמאָלט מיטאַמאָל, אַן אויפֿגעריסענע, אויף איר העכסטן קול אַרויס... איר מאַן יאַנקעלע בראָדשטיץ, ווי אויך איר שוואָגער, נחום לענטשער, ווי אויך אַלע קרובים און די שול- ↰ 399 שמשים, וועלכע זיינען אויך גערופֿן געוואָרן צו וואַכן יענע נאַכט ביים חולה, האָבן זי אַרומגערינגלט און זי ניט דערלאָזט צוצוקומען נאָענט אַהין, וואוהין זי האָט זיך מיט איבערגעוואַלד געריסן און מיט פֿיל מער כּוח, ווי אַזאַ איינע פֿאַרמאָגט, ווען נישט בעת אַזאַ פֿאל...
זי האָט מען אָפּגעהאַלטן, און מיט משה מאַשבערן האָט מען דערווייל געטאָן, וואָס ס׳פֿאָדערט זיך און ווי אין די דיני־אַבילות איז פֿאַרגעשריבן: מ׳האָט אים אָפּגעהויבן, אויף דער ערד אַראָפּגעלייגט, און שוין...
באַלד זיינען די שטוביקע שבת־לייכטער פֿון זיין ווייב גיטעלע, ווי אויך פֿון זיין טאָכטער יהודית, מיט אָנגעצונדענע ליכט מי זיין צוקאָפּנס אין אַ ריי אויסגעשטעלט געשטאַנען און האָבן באַלויכטן זיין קערפּער, וואָס איז מיט אַ ליילעך געווען איבערגעדעקט...
און שוין — געענדיקט מיט משה מאַשבער.
און אויף מאָרגן אין דער פֿרי, ווען די ידיעה וועגן זיין טויט האָט זיך צעטראָגן, צוערשט דאָרט, וואו משה מאַשבערס געשעפֿטן האָבן זיך געפֿונען, דערנאָך ווייטער, איבערן גאַנצן מאַרק, איבער די קראָמען און קלייטן, אַזוי האָבן זיך אַלע דערפֿילט שטאַרק געטראָפֿן: באַזונדערס נאַטירלעך, די סוחרים, הן די, וואָס האָבן מיט אים אַליין נאָענט־געשעפֿטלעכע באַציאונגען געהאַט, און אויך די, וואָס ניט אַליין, נאָר וואָס האָבן אים געוואוסט, געקאָנט, אים געשעצט און זיין אָרט אין דער מאַרק־געזעלשאפֿט ככבוד געהאַלטן; און אַלע האָבן איצט, דערהערנדיק וועגן זיין טויט, זיך אַ שטאַרקן כאַפּ געטאָן פֿון איבערראַשונג:
— אַזויn ... ברוך דיין אמת!... — האָבן אַלע אַ זאָג געטאָן, און אַלע כּמעט האָבן אויך צוגעגעבן אַ אַ שאָד, אַ שאָד.
— אַ גרויסער שאָד; — האָבן געזאָגט אַנדערע, וואָס די ידיעה האָט מי זיי מער מיטלייד אַרויסגערופֿן.
— פֿאַר דער צייט פֿון דער וועלט געגאַנגען — האָבן געזאָגט נאָך אַנדערע שוין מיט תּרעומות, אין זינען האָבנדיק יענע, וועלכע האָבן צו משה מאַשבערס טויט אַ שטיקל האַנט צוגעלייגט, העל6נדיק דעם מלאך המוות.
— אַ קלייניקייט: אַ יידן —׳אין גויישע הענט, אַזאַ מענטשן — אין טורמע פֿארזעצן...
— טאַקע נישט געהערט!...
— גזלנים: — האָט די ידיעה אויפֿגעריסן די מיילער מי געוויסע מיזע לייט, וועלכע האָבן, מעגלעך, אַליין געהאַט צו ליידן פֿון די, פֿון וועלכע משה מאַשבער האָט געליטן, און וואָס איצט האָבן זיי געגנען דעם שעת הכושר זייער כּוח אָפּצומאַנען ביי יענע.
— ס׳דאָך ניט געהערט? אַ טאַטע פֿון קינדער, אַ מענטש מיט אַ נאָמען און ניט אָני־ווער — זאָל מען ברעכן פֿון מעמד און ברענגען צו דעם, צו וואָס מ׳האָט אים געבראַכט... אויף קיין גוט אַרט זאָלן זיי ניט שטיין!...
— ווער? — האָבן אַריינגעפֿרעגט אינעם רעדל שמועסנדיקע אייניקע, וואָס זיינען צום אָנחויב געשפּרעך נישט בייגעווען, און וואָס האָבן איצט, צופֿעליק, אָדער פֿאַרבייגייענדיק, דעם קאָפּ אַהין אַריינגעשטעקט.
— „ווער?” — האָט שוין יענער, וואָס האָט דאָס ערשטע ביתע וואָרט אַרויסגעזאָגט, זיך איצט ניט אָפּגעשטעלט פֿון ווייטער צו זאָגן, כאָטש ער אַליין האָט, אפֿשר, צום אָנהויב געהאַט אַ גרונד ניט צו דערמאָנען דעם נאָמען פֿון דעם, וואָס ער האָט געמיינט, און אַנדערע, וואָס האָבן אים געהערט, ווידער, האָבן געהאַט אַ גרונד ניט איבעריק זיך וועלן דערפֿרעגן, מחמת, ניט פֿרעגנדיק, האָבן זיי אַליין גוט געוואוסט.
—״ווער?” — האָט פֿאָרגעזעצט דער גייזער — די, וואָס האָבן ניט קיין גאָט אין האַרצן — די יעקנ־יוסיס, וואָס זיינען קאָפּאנל אַלץ פֿון וועג אָפּראָמען, אויב עמעצער טוט נאָר אַ וואַקס אַרויס מיט אַ קליין קאָפּעלע מזל, וואָס דאַכט זיי, אַז ס׳קאָן זיי שאָטן צום זייעריקן — צו זייער קישקע און קעשענע... ס׳רעכט ביי זיי, זיי זאָלן אַזאַ איינעם אין טורמע פֿאַריאָגן, ס׳רעכט, זיי זאָלן אים אין גרוב אַריינשטויסן, ווי אָט דאָ, דעם, משה מאַשבערן...
אַלע האָבן גערעדט — ווער ניט, ווער מיטל, און ווער, וואָס איז גלאַט געבויגט אַ טרויעריקן שמועס טאָן, ווען ס׳גייט די רייד וועגן טויט פֿון אַן אַנדערן, דערמאָנענדיק זיך אין אייגענעם...
נו, און נאָך דעם אַלעם גערייד אין יענעם פֿרימאָרגן צווישן די פֿאַרשיידענע רעדלעך אין מאַרק, האָט זיך, האַלבן טאָג צו, אַ לאָז געטאָן אַ גאַנץ היפּשער עולם אין יענער טייל שטאָט, וואו משה מאשגערס הויז האָט זיך געפֿונען, אים צו באַלייטן און דעם לעצטן כנוד אָפּגעבן.
די לוויה איז פֿאָרגעקומען, ווי געוויינלעך? צוערשט אַ שטילער גע. דראַנג ניי משה מאַשבער אין שטוב, ווען אַלע זיינען אַריין אַ קוק טאָן אויפֿן מת, וואָס איז געלעגן אין זאַל, וואָס מיט די פֿיל פֿענצטער אין הויף אַרויסגעווענדט, און זייענדיק דאָרט, האָבן אייניקע, וואָס האָבן קיין מאָל משה מאַשבערס הויז ניט באַזוכט, און וואָס זיינען געשטאַנען אויף פֿיל מדרגות נידעריקער פֿון אים אין פֿאַרמעג, האָבן איצט, אין איין וועגס, שוין געכאַפּנז אַ קוק אויפֿן מעכל, וואָס איז פֿון משה מאַשבערס גוטע, וואויל־שטייענדיקע צייטן פֿאַרהיט געבליבן? די ווייכע קאַנאַפּעס און שטולן, מיט ווייסן טשעכאָל איבערגעצויגן? דעם לאַנגן שפּיגל, אין אַ געגילדעטער ראם, וועדליק אַ מענטשן־וואוקס די הויך, וואָס איז איצט מיט אַ ליילעך געווען פֿאַרהאַנגען, די וואַזאָנעס, וואָס זיינען איצט אין איין זאָל־ווינקל צונויפֿגעשטעלט געוואָרן ↰ 401 — אַ סאָד אַ גאַנצער אאַז״וו. און זיי, אָט די נידעריקער־שטייענדיקע אויף פֿיל מדרגות פֿון משה מאַשבער, האָבן אַחוץ באַדויערן דעם מת, וואָס איז איצט געלעגן, ווי יעדער מת, אויף דער ערד, מיט ליכט און לייכטער ביים צוקאָפּנס — אויך געפֿילט, ווי אַ קליין ביסל קנאה צו אים, ווען ער, משה מאַשבער, פֿלעגט אַמאָל דאָ, אין אָט דעם הרחבהדיקן און לופֿטיקן זאָל, אַליין פֿאַרברענגען, אָדער צוזאַמען מיט געסט, אַ פֿיל־גליקלעבער, דאַרף מען זיך פֿאַרשטעלן, ווי זיי — אין זייערע היימען...
זיי, די זעלבע, האָבן דערנאָך גענומען אַריינקוקן אויך אין אַנדערע צימערן, וועלכע זיינען דעמאָלט געשטאַנען צעעפֿנט, מחמת קיינעם איז אין זינען ניט געווען זיי צו פֿאַרמאַכן, ווי אַלע מאָל ס׳פּאַסירט בעת אַ שטוכיקער שמחה, אָדער בעת אַ שטאַרקן טרויער אין שטוב...
דער עולם האָט צוערשט, ווי געזאָגט, אין שטוב זיך אָנגעשטופּט. מ׳האָט זיך געהאַלטן שטיל און מיט שווייגנדיקן כבוד אין רעדלעך. מ׳איז אַריין און אַרויס האַלב־שווייגנדיק, און ערשט אין הויף, וואַרטנדיק אויף דער טהרה, האָט מען גענומען העכער ריידן און זיך טיילן וועגן.געשטאָרבענעם, אים נאָכזאָגנדיק די אַל־מעגלעכע שכהים, וואָס יעדער איינער האָט פֿאַרגעדענקט פֿאַר פֿיל יאָרן אים קאָנען פֿון ווייט, אָדער פֿון האָבן מיט אים מער נאָענטע באַציאונגען.
און נאָכן שטוב־געדראַנג, און נאָך דער טהרה, און נאָך דעם, ווי מ׳האָט גענומען דעם מת אַרויסטראָגן, איז פֿארגעקומען אַ געדראַנג אויך אויף דער שוועל, וואָס פֿירט פֿון פֿאַרהויז אין דרויסן אַרויס... צוערשט האָט פֿאַרהאַלטן דעם מת יהודית, משה מאַשבערס טאָכטער, וועלכע האָט זיך ביי איינעם אַ ביישטידל אַוועקגעשטעלט, מיטן קאָפּ אָנגעשפּאַרט, און נישט געהערט, ווי מ׳רופֿט און מ׳שרייט צו איר? „לאָזט דורך, לאָזט דורך, משה מאַשבערס טאָכטער”... זי האָט ניט געהערט, און ווען אַפֿילו יאָ, האָט זי זיך געמאַכט ניט הערן, מיינענדיק, אַז אויב ניט מיט כּוח, אויב ניט מיט גוואַלד, וועט זי אפֿשר אַזויערנאָך, כאָטש אויף אַ ווייל, איר געליבטן טאַטן אין זיין שטוב פֿארהאַלטן...
דערנאָך, אַז מ׳האָט דעם מת דורכגעטראָגן צו דער מיטה, וואָס איז שוין געשטאַנען אין הויף אויף אַ בענקל אָנגעשפּאַרט, אַן אויסגעפֿאַרטיקטע, האָט פֿארהאַלטן אים אַרויפֿלייגן אויף דער מיטה — אַלטער, וועלכער האָט דעמאָלט מוראדיק כלאם אויסגעזען...
ער איז די גאַנצע צייט, זיגט דעם ברודער משהס סוף האָט זיך גענומען דערנעענטערן, נאָענט צו אים גיט צוגעגאַנגען. ער פֿלעגט נאָר פֿון צייט צו צייט צו דער שוועל פֿון זאַל צוקומען, אַ קוק טאָן, און זיך ניט רירנדיק פֿון אָרט — גלייך זיך אָפּקערעווען און פֿון דער טיר אַוועקגיין. איצט אָבער, ווען שוין גאכן סוף, ווען ער האָט זיך באַדאַרפֿט געזעגענען מיטן ברודער, און ווען ↰ 402 ער האָט געוואוסט, אַז מחמת זיין קרענק וועט אים נישט דערלויבט זיין מיט אַלע באַגלייך אויפֿן „פֿעלד” מיטגיין, האָט ער פֿריער” בעת משה איז אין זאַל אויפֿן פּאָל געלעגן, געוואָלט צו אים אַ .פֿאל טאָן, מיט זיין פּנים צום מת, פּנים, פֿעלנדיק, אָדער אים אַ קוש טאָן, אָדער עפּעס אַ קרענקלעכן זאָג טאָן, אָדער זיך אויסוויינען... מ׳האָט אים אָבער ניט דערלאָזט. מ׳האָט דערזען, וואָס ער וויל טאָן, פּונקט דעמאָלט, ווען ער האָט זיך איבערן מת איבערגעבויגן; אָט־אָט וואָלט ער שוין מיט זיין פּנים צו יענעמס צוגעפֿאלן... דעמאָלט האָט אַלטער אַרויסגעלאָזט איינעם פֿון זיינע געשרייען — אַן אָפּ” געהאַקטן, אָבער פֿון אַזאַ קראַפֿט, וואָס באַלד האָט זיך געדאַכט, וועט ער פֿון זיין ווילדסטן געשרייען־ווירבל באַהערשט ווערן און אַרויס מיט זיינע געוויסע לעמפּערט־קולות, איינס נאָך איינס און אַן אָפּשטעל, וואָס דאָס וואָלט געווען אַ צושפּיל צו דער שפּיל און אַ רעשטל צו די צרות... ער האָט זיך אָבער — וואונדערלעך און מ׳ווייסט ניט מיט וואָס פֿאַר אַ כּוח — באַלד אַליין פֿארכאַפּט און זיך ניט דערלאָזט דערצו” פֿילנדיק אַפּנים, אַז דער כבוד פֿונעם מת פֿאָדערט, ער זאָל זיך מיט זיין קרענק ניט אַרויסווייזן... ער האָט זיך גובר געווען... ס׳האָט אים פֿיל געקאָסט. און דער&אר, ווען מ׳האָט משהן שוין אין הויף צו דער מיטה אַרויסגעטראָגן, אַזוי האָט מען פּלוצלים דערזען, ווי אַלטער, וועלכער'האָט זיך געטראָפֿן לעבן ברודער לוזין, ווען יענער האָט באַגערט גאָר־גאָר נאָענט לעבן ברודערס מיטה זיך האַלטן און צוקוקן אַלץ, וואָס ס׳וועט אים געטאָן ווערן ביים אַוועקלייגן, ביים איינדעקן און אויסשטאָטן — אָט דעמאָלט האָט אַלטער פּלוצלים צו לוזיס ברוסט אַ פֿאל געטאָן, און ווי אַ קינד, וואָס מאָנט עפּעס ביי עלטערן אָן ווערטער, האָט ער פֿון שטומער פֿארצווייפֿלונג בלויז דעם קאָפּ אין אים אָנגעשפּאַרט.
אָט דאָס בילד האָט אויף אַלעמען אַזאַ איינדרוק געמאַכט, אַז מ׳האָט אויף אַ קליינער וויילע אַפֿילו אין מת פֿארגעסן, און אַפֿילו אַליין די נושאי-מיטה, וועלכע האָבן זיך אויף זייער וועלט גענוג אָנגעזען מיט טרויער־ זאַכן פֿון דעם מין, אַפֿילו די נושאי־מיטה האָבן, אָנקומענדיק מיטן מת פֿון שטוב, זיך פֿארהאַלטן, און אַ וויילע אַזוי מיט אים פֿאר דער מיטה שטיין בלייבנדיק, אים אויף איר ניט אַוועקגעלייגט.
— לאָזט דורך, לאָזט דורך: ... — האָט לסוף, איינער פֿון זיי אַ געשריי געטאָן, אַזוי, אַז אַלטער” וואָס האָט פֿריער דעה געוויסן פֿאל געטאָן צו לוזין, האָט זיך איצט, אַן איבערגעשראָקענער, פֿון אים אָפּגעריסן און אין אַ זייט אַוועק, אַ טויט־בלאַסער און ווילד־פֿארחידושטער.
מ׳האָט זיך ביי דער מיטה געפּאָרעט, וויפֿל ס׳פֿאָדערט זיך, דערביי איז מאירל, דאָס עלטסטע אייניקל פֿון משה מאַשבער — אַזוי ווי אַלטער צו לוזיס ברוסט, אַזוי,איז ער צו די פּאָלעס פֿון זיין מאַמעס 'מאַנטל צוגעפֿאָלן, ↰ 403 כאגראָבנדיק דעם קאָפּ אין אים און נישט געלאָזט זען, וואָס ער טוט — צי ער וויינט, צי ער בליפֿעט, צי ער ציטערט מיטן גאַנצן יונגן קערפּערל זיינעט...
מ׳האָט זיך מיט דער מיטה פֿון הויף אַרויסגעלאָזט, און ווידער האָט מען זיך ביים טויער אויף אַ קליינער וויילע געמוזט פֿאַרהאַלטן. — דעמאָלט, ווען יהודית, וואָס האָט דאָס פּאַרען זיך מיט איר טאַטן ביי דער מיטה ניט געקאָנט צוזען, איז אַוועק פֿאָרויס, און אַזוי ווי פֿריער ביי דעם ביישטידל פֿון דער הויז־טיר, אַזוי האָט זי זיך אויך איצט ביי איינער אַ זייט טויער אַוועקגעשטעלט, און ווידער, ווייזט אויס, מיטן זעלבן מיין, אַז אויב ניט מיט כּוח, מיט קיין גוואַלדן, וועט זיך איר דאָך אפֿשר איינגעבן דערוועקן מיטגעפֿיל אויף אַזוי פֿיל, אַז ס׳זאָל איר דערלויבט זיין כאָטש איצט, כאָטש צו אַלעם לעצט, איר פֿאָטער אַזוי גיך, אַזוי אויסכאַפּנדיק פֿון זיין טויער ניט אַרויסלאָזן...
מ׳האָט זי אָפּגערוקט, זי אַוועקגענומען און מ׳איז אַרויס. און ווייטער איז שוין אַלץ געגאַנגען, ווי ס׳גייט. מ׳האָט דעם מת אויפֿן בית־עלמין געבראַכט, אים באַהאַלטן, און מחמת משה מאַשבער האָט קיין קדיש ניט געלאָזט, האָט דער ברודער לוזי ביים פֿאַרשיטן דעם קבר דעם ערשטן קדיש געזאָגט.
און שוין. שטאָט וואָלט, ווי דער שטייגער, גלייך משה מ׳אשבערן פֿאַרגעטן, ווי גאָט האָט געבאָטן און ווי מ׳פֿאָרגעסט אַלע מתים. אָבער... אין אַ פּאָר טעג אַרום און אין דער זעלבער וואָך, וואָס משה מאַשבער האָט זיך געפֿעלט, האָט זיך געפֿעלט אויך גיטעלע זיין ווייב, אים נאָכגייענדיק...
מ׳ווייסט ניט, צי גיטעלע, אַליין אַזאַ קראַנקע, איז דאָך אָבער געווען אומשטאַנד צו זען און פֿאַרשטיין, אַז איר משה גייט איין, נאָכשפּירנדיק אים בעת זיינע באַזוכן ביי איר, ווען זי האָט געמערקט, אַז ער ווערט וואָס אַמאָל מער געל, איינגעפֿאַלן, די באַקן אויסגעגריבלט און אַז אין גאַנצן האַלט ער זיך, ווי אַ חורבה — אָט־אָט צום איינוואַלגערן זיך; מ׳ווייסט ניט, צי שוין בעת איר מאַנס באַזוכן האָט זי באַמערקט, אַז ער האַלט שלעכט, און באַזונדערס נאָך, צי האָט זי זיך גענומען שטויסן, ווען די באַזוכן צו איר האָבן אויפֿגעהערט, און ווען יהודית, איר טאָכטער, וואָס £לעגט זיך אַלע מאָל פֿריער אַריינכאַפּן צו איר געוואויר ווערן, האָט וואָס אַמאָל אַלץ מער צעטראָגענער אויסגעזען און האָט אַלץ ווייניקער צייט געהאַט ביי איר צו פֿאַרברענגען, וואָס דאָס האָט איר געדינט פֿאַר אַ סימן, אַז יהודית איז איצט פֿאַרנומען מיט באַזאָרגן דעם מער־ערנסטן חולה — איר מאַן משהן... צי ניין, צי אפֿשר איז גיטעלע אַליין ניט פֿעאיק געווען דאָס אַלץ צו באַנעמען, נאָר דעם לעצטן טאָג, ווען איר משה איז שוין אַ טויטער אויף דער ערד אין זאַל געלעגן, און ווען ווילד־פֿרעמדע מענטשן זיינען זיך אין אַן אומגעוויינלעכער צאָל אין שטוב אָנגעגאַנגען, האָט זי פּלוצלים דורך דער אָפֿן געלאָזענער טיר פֿון איר ↰ 404 אלקער די פֿרעמדע פּנימער דערזען, און האָט זיך ערשט דעמאָלט גענומען שטויסן” וואָס אין שטוב קומט פֿאַר... און נאָך אַ ראיה האָט געהאַט גיטעלע, וואָס יענעם טאָג איז צו איר יהודית גאָר אין גאַנצן ניט אַריין, נאָר איין מאָל, ווען זי האָט זיך יאָ צו איר אַ קורצן ווייז געטאָן, איז ווי יהודית האָט זיך ניט געשטאַרקט, ווי זי האָט ניט א5ריער גוט־גוט די אויגן אויסגעווישט און דאָס פּנים געמאַכט טרוקן, האָט דאָך גיטעלע זיך געקאָנט שטויסן, אַז עפּעס איז אין שטוב געשען גאָר־גאָר אומגעוויינלעכעס, וואָס דאָס האָט יהודיתן געמאַכט וויינען און פֿאַר איר, פֿאַר גיטעלען, וועלן פֿאַרשטעלן דאָס געוויין...
און ווידער אַ ראיה האָט דעמאָלט גיטעלע געהאַט פֿון איינעם אַ טהרה־
יידן, מיט אַ שוואַרץ־פֿאַרשמאָלצעוואַטער קאַפּאָטע, וואָס האָט מיט אַ קופּערנער וואַש־כּלי אין האַנט, על־פֿי־טעות, די שוועל פֿון איר אַלקער אַריבערגעשפּאַנט, מיינענדיק, אַז דאָרט איז דער מת, און גיטעלע האָט דערזעענדיק אָט דעם ייד, אַוודאי און אַוודאי געקאָנט פֿאַרשטיין, וואָס מ׳מיינט מיט אָט דער כלי...
אַ סברד” אַז מידע זאַכן האָבן געהאָלפֿן אויפֿצואוואַכן גיטעלעס פֿאַרדאַכט ג אי זי האָט זיך אַ קליין ביסעלע אויך פֿון פֿריער שוין געריכט, און אי באַ. זונדערס האָט טאַקע דער לעצטער טאָג דערצו פֿיל בייגעטראָגן...
יאָ, אַ סברה” אַז ווען עמעצער אַן אייגענער וואָלט ביי איר בעט יענעם טאָג דעמאָלט געשטאַנען, ווען זי האָט דערזען דעם טהרה־יידן די שוועל צו איר אַריבערשפּאַנען, אַזוי וואָלט ער באַמערקט, ווי זי האָט זיך מיט אַמאָל־עפּעס אין פּנים אַ מיט געטאָן, אַז עפּעס האָט זיך איר דאָס בלוט אין דעם געוויזן — אַ זאַך, וואָס לויט דער טבע פֿון אָט דער קרענק איז דאָס כּלל ניט שייך, און דאָס קאָן געשען נישט אַנדערש, סיידן דער קראַנקער ווערט פֿון עפּעס אַן אומגעוויינלעכער ס יכה אויפֿגעריסן, וואָס דאָס, ווידער, דינט אַמאָל צום בעסערן, און אַמאָל צום ערגערן — רויט אָדער טויט, ווי ס׳מאַכט זיך...
דאָ אָבער איז געשען צום ערגערן... זי האָט באַלד גענומען אונטער, ציטערן, ווי אין קדחת. קיינער פֿון די שטוביקע איז דעמאָלט ניט מיגעווען, מ׳זאָל דאָס באַמערקן. קיינער איז דעמאָלט, בעת מ׳האָט משה מאַשבערן מטהר געווען און מז מ׳האָט אים און שטוב ניט אַרויסגעטראָגן, וואָס דאָס אַלץ האָט, נאַטירלעך, היפּש צייט פֿאַרנומען — צו איר ניט אַריין, מורא האָבנדיק, מ׳זאָל פֿאַר איר דאָס געשעענע נישט אויסגיבן און זי זאָל אויף די פּנימער פֿון די אַריינקומענדיקע עפּעס ניט דערקענען.
קיינער איז צו איר ניט אַריין. דערפֿאַר אָבער דערנאָך, ווען איר מאַן, משה מאַשבער, איז שוין נישט געווען, און אַזאַ, ווי אסתר־רחל, איר באַשטענדיקע, פֿון איר נישט־אפֿגייענדיקע'וועכטערן האָט נאָך דעם, ווי זי האָט משה מאַשבערן מיט געוויין און מיט געהעדיקער קלאָג אַרויסבאַלייט און ↰ 405 איז צוריק אין שטוב אַריין, מונטעדנדיק אַפֿריער יהודיתן פֿון איר חלשות, אין וועלכן זי איז אַלע מאָל אַריינגעפֿאַלן, און דערנאָך זיך דערמאָנט אין גיטעלען, וואָס איז אַ צייט שוין אַליין, אָן קיינעמס אויאָזיכט פֿאַרבליבן און זי האָט זיך צו איר אין אַלקער אַריינגעשטעלט — אַזוי האָט זי גלייך די ענדערונג אויף איר באַמערקט. זי האָט געזען, אַז ס׳וואַרפֿט מיט איר... געזען, אַז גיטעלען איז חוץ איר שלנקייט פֿון ביז אַהער, אויך עפּעס אַ נייס איצט צוגעפֿאַלן. זי האָט זיך געאיילט איר עפּעס טאָן, העלפֿן, אויף וויפֿל איר פֿאַרשטאַנד האָט איר אונטערגעזאָגט. זי האָט זי גענומען איינדעקן מיט ווא-רעמס, און צו איר געוויינלעכער קאָלדרע — אויך שאַלן, טיכער צוגעגעבך גיטעלע אָבער האָט פֿאַר דער גאַנצער צייט פֿון איר שלאַפֿקייט איצט מיט אַן אויסדריקלעכער מינע און כּמעט אַפֿילו מיט אַן אויסדריקלעך וואָרט, פֿון איר גאָרגל אַרויסגעקומען, אַ זאָג געגעבן: ניין... און זאָל אסתר־רחל דאָס אַלץ אָנגעלייגטע פֿון איר אַוועקגענומען. ס׳איז איבעריק. ס׳איז איר ניט קאַלט, נאָר פֿאַרקערט -י. הייס, ביז דערשטיקט ווערן.
ס׳איז איר טאַקע באַלד דאָס גאַנצע בלוט אין פּנים אַריין, וואָס דערפֿאַר האָט זיך אסתר־רחל זייער דערשראָקן און זי האָט צו דער האַלב נאָך אין חלשות־ליגנדיקער יהודית אַן אייל־געטאָן. זי האָט יענע אין דער געוויסער מאָס, אין איר אַלקער, אויף איר כעט געטראָפֿן, אַ נאָך גענוג דערשלאָגענע פֿון איר טאַטן, וואָס מ׳האָט אָקאָרשט פֿון טויער אַרויסגעטראָגן, און ווי אסתר־רחל האָט זי ניט געשאַנעוועט און נישט געוואָלט איר נאָך מער צער פֿאַרשאַפֿן, האָט זי דאָך געמוזט אַ זאָג געבן:
— יהודית־קרוין, זאָלסט שוין באַהיט זיין פֿון צער... אָבער באַדענק זיך: ביסט אַ מאַמע פֿון קינדער... האָב רחמנות אויף זיי, אויף זיך און אויך אויף דער מאַמען, וואָס איז איר עפּעס איצט שטאַרק נישט גוט. זי האָט זיך, אַפּנים, עפּעס דערוואוסט...
יהודית איז אַריין... און באַלד האָט מען נאָך יאַנאָווסקי דעם דאָקטער אַן אייליקן שליח אַוועקגעשיקט, מ׳זאָל אים וואָס גיכער, וואָס גיכער אַהער־ ברענגען. יאַנאָווסקי האָט זיך באַוויזן, און ווי נאָר ער האָט אַ קוק געטאָן אויף גיטעלען, אַזוי האָט ער פֿון איר דעם קאָפּ אָפּגעקערעוועט, זעענדיק, אַז ער האָט ניט וואָס צו טאָן... ער האָט דאָך, ווי אַלע דאָקטוירים, צולעצט עפּעס נאָך געעצהט און אַפֿילו אויך פֿאַרשריכן, אָבער ווערטער האָט ער שוין געשפּאָרט. ער האָט ווי א. היימישער, כּמעט אַן אייגענער דאָ אין שטוב, פֿילנדיק זיך איצטער זייער נאָענט און געערגערט דערפֿון, וואָס מ׳האָט אָקאָרשט־ערשט פֿון אָט דער שטוב זיינעם אַ שטענדיקן פּאַציענט אַ טויטן אַרויסגעטראָגן — דאָס מאָל אַפֿילו געזען וואָס גיכער די שטוב פֿאַרלאָזן און אַפֿילו זיך צוגעאיילט מער וויפֿל זיין עלטער און שווערלייביקייט האָט אים דערלויבט.
ער איז אַרויס. און אַז אסתר־רחל איז אים נאָכגעגאַנגען און אויף אַ שטאַמלענדיקן לשון ביי אים אַ פֿרעג געטאָן: וואָס מיינט ער וועגן חולה און ווי האַלט עס מיט איר? — האָט ער איר כּמעט נישט געענטפֿערט. ער האָט בלויז אַ שטומען מאַך געטאָן מיט דער האַנט, וואָסידי טייטש פֿון דעם מאַך האָט געדאַרפֿט זיין, אַז מער טייטשן איז איבעריק...
יאַנאָווסקי האָט רעכט געהאַט, ווייל אין אַ פּאָר טעג אַרום איז טאַקע גיטעלע ניט געבליבן... זי האָט זיך ניט איבעריק געמאַטערט. זי האָט שטיל געגוססט, ווי אַ צאַנקענדיקער לאַמטערן. דאָס פּנים האָט זיך איר אַלע מאָל געניטן פֿון רויט אויף בלאַס. זי האָט די גאַנצע צייט, מיט קיין אויג ניט פֿינטלענדיק, אין איין פּונקט געקוקט. אַמאָל האָט זיך געדאַכט, אַז זי זעט פֿאַר זיך עפּעס גאָר דערפֿרייענדיקס, און אַ צופֿרידענער שמייכל ווייזט זיך איר אין פּנים און ביי די מויל־ווינקלען; און אַמאָל — אַזוינס, וואָס שרעקט זי און זי ווערט דערפֿון אויסערסט ערנסט.
ס׳האָט אַזוי געדויערט אַ מעת־לעת און אַנדערטהאַלבן. צום סוף האָט זיך געדאַכט, אַז דאָס, וואָס זי האָט געהאַט פֿאַר די אויגן די גאַנצע צייט, געפֿינט זיך שוין אין יענעם ווייטלעכן פּונקט, וואוהין זי האָט ביז אַהער איר בליק געהאַלטן געווענדט, נאָר אַז גאָר נאָענט לעבן איר, ווי אָט, אויף איר שטערן, אָדער ביי דער נאָז, און מחמת גרויס־נאָענטקייט פֿון דער זאד האָט זי דאָס געוואָלט אַמאָל מיט די הענט, אַמאָל מיטן מויל דערלאַנגען.
— „משה” — האָט געדאַכט זי צו הערן אַלע מאָל שטיל מורמלען און אַרויסמרוקען... זי האָט זיך אין די גאָר לעצטע מינוטן, ווי צום געזעגענען, מיט אַ האַנט אַ צי געטאָן: איינע אַ האַנט, הייסט עס, האָט זיך איר פֿון געליימטקייט באַפֿרייט און זיך גענומען רירן... באַלד אָבער האָט זי איר צוריק אויף דער נרוסט אַ פֿאַל געטאָן און אַ פֿאַרשטיינטע געבליבן — דעמאָלט האָט מען דערזען, אַז גיטעלע איז אויס, און דעמאָלט האָט מען אויך געזען, אַז זי איז מיט אָפֿענע אויגן, ווי אַ האַלב־וואַכנדיקע אַנטשלאָפֿן געוואָרן...
... באַהיט גאָט! — האָבן אַ ווילד־דערשראָקענעם זאָג געטאָן די פֿרויען, וואָס האָבן דערהערט וועגן גיטעלעס טויט. זיי זיינען געבליבן געפּלעפֿט, ווי ווען מ׳דעדזעט אַ זאַך, וואָס דער מענטשלעכער מוח זאָגט זיך אָפּ דאָס צו כאַנעמען...
— צוויי אין איין וואָךו וויסט איז דאָס לעבן!...
— אויף וויסטע פֿעלדער, אויף פּוסטע וועלדער — האָבן אַנדערע שוין גענומען באַשפּרעכן און נאַשפּייען דעם אַרום פֿון מורא און האָבן זיך אָפּגעקערעוועט פֿון צו וועלן הערן מער פּרטים, וואָס די ידיעה־ברענגער האָבן געזאָלט צוגעבן צו דער עצם־ידיעה...
אויך צווישן מאַנצבילן איז וועגן דעם טויט אַ רייד געגאַנגען:
— ס׳ניט פֿראָסט — האָבן געזאָגט אייניקע.
— ס׳מין השמים... אַ שטראָף פֿון זיין ליגן נאָמען — האָבן געזאָגט אבדערע.
— יא — האָבן נאָך אַנדערע קלאָרער זיך געוואָלט דערוויסן — אָבער פֿאַר וואָס? משה מאַשבער, ווי מ׳ווייסט, איז דאַכט זיך, ניט געווען פֿון די, וואָס זאָל האָבן אַזוינס פֿאַרדינט* אויך זיין ווייב — ניט; אויך ניט די קינדער... איז פֿאַר וואָס פֿרעגט זיך, קומט עס זיי?
— גיי, פֿרעג אַ קשיא אויפֿן רבונו־של־עולם... אַז ער טוט, ווייסט ער, וואָס ער טוט. נסתרים דרכי ה׳ — ס׳זיינען נאָר פֿאַר מענטשן זיינע וועגן פֿאַרהוילן.
— ס׳גאָרניט פֿאַרהוילן, ס׳קלאָר — האָבן דאָ געהאַט אַריינצושטעלן אַ וואָרט געוויסע פֿאַראינטערעסירטע לייט, מיינענדיק אָנצואווייזן דעם עולם אַ געוויסן אַדרעס פֿון איינעם אַ שולדיקן, וואָס איז זיי געווען געוואונטשן: — ס׳גאָרניט פֿאַרהוילן... אַמאָל, כידוע, באַקומט מען געשטראָפֿט נישט פֿאַר אייגענער שולד, נאָר פֿאַר דער שולד פֿון אַ נאָענטן, פֿון אייגענע, פֿון עלטערן ... פֿוקד עוון אָבות על בנים, איז געזאָגט. און אויב מ׳זאָל דאָ אַ גוטן זוך טאָן, וועט מען גלייך געפֿינען: אַ זיידן אַ שבתי צביניק... היינט אַ ברודער
— אויך אַזאַ. דאָס מיינט מען, אָט דעם לוזין, וואָס, ווי מ׳זאָגט, איז זינט ער האָט זיך אַהער באַוויזן, האָט אי משה מאַשבערן מיט זיין שטוב אָנגעהויבן גיין שלים־שלימזל, אי די שטאָט האָט פֿון אים פֿיל צו ליידן... מ׳פֿאַרשפּאָרט דאָ ווייט זוכן. ס׳ליגט ביי דער האַנט... איי פֿאַר וואָס מ׳צאָלט נישט דעם בעל־דבד אַליין, איז — וואָרט: אין שכהה לפֿני כסא כבודך... מ׳פֿאָרגעסט ניט... מ׳וועט זיך נאָך צו אים אַליין דערקלייבן, און ווער ס׳וויל זען אויף זיינע שונאים, וועט נאָך אויך אויף אים זען — האָבן פֿאַרזיכעדט די פֿאַראינטערעסירטע דעם עולם, וואָס האָט זיי אויסגעהערט.
— נישקשה — האָבן זיי געזאָגט — ס׳ליגט ווי אין אַ גוטער באַנק אַוועקגעלייגט דער גמול לרשעים — דאָס געצאָלטס פֿאַר די, וואָס ס׳קומט זיי. און אין דעם פֿאַל האָבן זיי געמיינט לוזין, אויף וועלכן די שטראָפֿנדיקע האַנט וואָרט, זי זאָל זיך אָט באַלד, אָט באַלד אויף אים אַראָפּלאָזן...
יאָ, נישקשה...
X
אָנהייב זומער
אָדער
צוויי גייערס מיט איין טאָרבע
דער מלאך־המוות האָט ה אַריינגעכאַפּט צווישן די פּאַרשוינען, וואָס ווירקן אין אונדזער בוך, און גאָרניט אויף קאַטאָוועסאַ אינעם זעלבן חודש ניסן, חול־המוער פֿסח, איז אַוועקגעקומען אויך דער מרא דאתרא, דער באַוואוסטער רב אין שטאָט, ר׳ דודי.
דער טאָג פֿון דער קבורה האָט זיך אויסגעגעבן אַ הויך־זוניקער און שיינער. וואו מ׳האָט ניט אַ וואָרף געטאָן אַן אויג אויפֿן הימל האָט ער אויסגעזען אַזוי זויבער־בלוי, אַז ניט אין דער מיט, ניט אין זיינע ווייטסטע עקן איז קיין מינדסט וואָלקן־שפּרענקעלע ניט געווען צו מערקן; איינער פֿון יענע טעג, ווען ס׳וויל זיך עפֿענען טיר און טויער און אַרויסלאָזן וואו נאָר אַ פֿאַרבליבענעם רעשט פֿון ווינטער, און שטיין און נאָכקוקן, ווי ער ווערט ערגעץ, ווי אַ דין מיכעלע, אין אַ וריטן הימל־עק פֿאַרשוואונדן...
אמת, עלטערע לייט האָבן נאָך געטראָגן ווינטערדיקע, אויבערשטע בגדיפּ, אָבער אויך זיי האָבן זיי שוין נישט געהאַט אויף די קנעפּ פֿאַרשפּיליעט. היינט ווער שמועסט קינדער, וואָס ביי זיי זיינען היינט ווי פֿליגל הינטער די רוקנס אויסגעוואַקסן — זיי האָבן שוין אַוודאי בוך קיין אויבערשטע נישט געוואָלט וויסן, און זיי זיינען יענעם טאָג אַרויס אין גאַס מיט אַזאַ לייכט־ לעבעדיקער אומגעצוימטקייט, אַז ס׳האָט געדאַכט, אַז אָט וועלן זיי, ווי אַ טשאָטע שוועלבעלעך זיך צעפֿליען — קווער, קרום, אין דער הויך און איז דער נידער, אין ריש־רעשיקן פֿויגלשן שגעון.
מיט איין וואָרט, אַ טאָג, וואָס פֿאַסט כּלל ניט פֿאַר קיין טרויער.
פֿון גאַנץ 6די אָן האָבן זיך גענומען ציען פֿון אַלע שטאָט־טיילן שורות מענטשן פֿון אַלע פֿאָרוואַרפֿנסטע הייזער אַרויסגעשיט. סוחרים האָבן די קלייטן
ניט געעפֿנט, און ווען יאָ, איז אויך נאָר פֿון יוצא־וועגן און 5ון רגילות אַלע פֿרימאָרגן די שליסל אין די שלעסער־לעכער איבערצודרייען, ווייל באַלד האָבן זיי זיי צוריק פֿאַרמאַכט, און צוזאַמען מיט זייערע משרתים האָבן זיך אַוועקגעלאָזט צו דער גאַס פֿון ר׳ דודיס הויז, וואו די לוויה האָט באַדאַרפֿט פֿאָרקומען.
אַזוי סוחרים, אַזוי אויך באַלמעלאָכעס, מיט זייערע געזעלן, וואָס זיינען היינט באַלד פֿרי געווען, ווי אַלע חול־המוער... מ׳איז געגאַנגען פֿון או־ מעטום גרופּעסווייז, ביסלעכווייז און אין־דער־הויך־ריידנדיקע... אָבער ווי נאָר מ׳האָט זיך דערנענטערט צום פּלאַץ פֿון ר׳ דודיס הויז, וואו מ׳האָט שוין געטראָפֿן אַן עולם, פֿון פֿריער דאָרט פֿאַרזאַמלטן; און ווי נאָר מ׳האָט אַ קוק געטאָן אויפֿן צוויישטאָקיקן הייזל און אויף דער פּאַראַד־טיר פֿון צווייטן שטאָק, וואָס פֿירט אַרויס אויפֿן גאַניקל, אויף וועלכן ר׳ דודי פֿלעגט אַלע גאַנץ פֿרי דער ערשטער פֿון אַלע שטאָט־איינוואוינער זיך ווייזן, אויפֿשטייענדיק פֿאַר פֿריער פֿאַר אַלע; און ווי נאָר מ׳האָט אויך אַ קוק געטאָן אויפֿן:פֿענצטער פֿון יענעם צימער, וואו ר׳ דודי איז איצט שוין אַן אָפּגעהויבענער, אויף דער ערד געלעגן, און דורך וועלכן מ׳האָט ניט געזען, נאָר מ׳האָט דאָך אַרויסגעפֿילט די פֿיל־אָנגעצונדענע ליכט און לאָמפּן, מיט וועלכע מ׳האָט ר׳ דודיס צוקאָפּנס, צופֿוסנס און זיינע ביידע זייטן אַרומגעשטעלט; ווי מ׳האָט דאָס דערזען, אַזוי איז איבער די רוקנס פֿונעם אָקאָרשט־אָנגעקומענעם, הויך־ריידנדיקן עולם אַן ערפֿורכטיקער ציטער דורכגעגאַנגען... מ׳איז אַנטשוויגן געוואָרן אין מיטן האַלבן וואָרט, און כלויז אַ שטילער, יראת־הכבודיקער מורמל האָט זיך פֿונעם פֿאַרזאַמלטן עולם אַרויסדערהערט, ווי אַ שטילער זשום פֿון אַ געהיים־באַשעפֿטיקטן בינשטאָק...
באַלד האָבן זיך אויך גענומען ווייזן די אָנגעזעענע כּלי־קודש פֿון שטאָט
— רבנים, דיינים, שוחטים, פֿאַר וועמען דער פּשוטער עולם האָט זיך צערוקט און געמאַכט אָרט, זיי זאָלן וואָס נעענטער אונטערקומען. דער געדראַנג אויפֿן פּלאַץ, וואָס פֿאַר ר׳ דודיס הויז, האָט זיך וואָס אַמאָל מער געשטאַרקט אויך אַ דאַנק דעם אַלע מאָל נייעם אָנקומען פֿון די פֿיל שטאָטישע מלמדים מיט זייערע עלטערע ביתות תלמידים, וועלכע האָבן זיך אַריינגעגאָסן ווי זייטיקע טייך־שטראָמען אין אַ גרויס־פֿריליננדיקן פֿאַרפֿלייץ — אַזוי, אַז אויפֿן פּלאַץ איז שוין כּמעט ניט געווען קיין שפּילקע צו דר׳ערד צו וואַרפֿן. אָפּגערעדט שוין פֿון ר׳ דודיס הויזאַליין, וואָס האָט אויסגעזען אַזוי כאָלאַגערט, אַז אַפֿילו פֿאַר די נושאי־מיטה, וועלכע האָבן זיך שפּעטער גענומען ווייזן, איז קיין אָרט ניט געבליבן אַהין זיך דורכצוקלייבן.
טאָמער איז געווען ווייניק מאַנצבילן, האָבן אין ר׳ דודיס גאַס, און אין די נאָענט־ליגנדיקע צו זיינער, אויך ווייבער, מיידלעך, געפּרואווט די קעפּ דורך טיר און טויער אַרויסשטעקן און געוואָלט זען, וואָס ס׳טוט זיך... אָבער ↰ 410 דער נסמר
באַלד האָבן זיך מענעריש־וואדנענדיקע קולות דערהערט: „אַריינ׳ט, אַריינ׳ט, ווייבער...” און יענע האָבן, ווי איבערגעשראָקענע עופֿות, אַהינטער די טויערן זיך פֿאַררוקט און זיך שוין מער ניט דערלויבט, ווי בלויז דורך אַ שפּאַלט פֿון אַ פּלויט, דורך אַ שפּאָרונע פֿון אַ פּאַרקן אַרויסקוקן.
קליינוואַרג האָט צוערשט געמיינט דורכן געריכטן עולם זיך דורכשטופּן, נאָר אַז זיי האָבן דערזען זייערע נישטיקע אויסזיכטן דאָס צו דערגרייכן, מחמת די עלטערע האָבן זיי געטריבן און נישט דערלאָזט דערצו” האָבן זיי זיך באַלד אַרויסגערוקט און זיך גענומען אַרויפֿדראַפּען אויף פּלויטן, אויף סלופֿעס פֿון גאַס־לאַמטערנעס, אָדער גאָר דורך די בוידעמער אויף די דעכער
— אַזוי, אַז אויף דער גאַנצער לענג פֿון אַלע נאָענטע גאַסן, דורך וועלכע די לוויה האָט באַדאַרפֿט אַדורכגיין, האָט מען געקענט זען אַזאַ מאַסע קליעוואַרג באַקלעפּן יענע הויך־אָנגעזעענע ערטער, אַז ס׳האָט זיך ניט געגלויבט, אַז שטאָט פֿאַרמאָגט גאָר אַזוי פֿיל...
אין הויז פֿון ר׳ דודין איז שוין פֿאָרגעקומען די טהרה. רבנים, דיינים, שוחטים און אַנדערע צו יענעם מין אָנגעהעריקע, האָבן אין די יום־טובדיקע קאַפּאָטעס און אין גאַרטלען זיך געפּאָרעט און געטאָן מיטן מת, וואָס אַלע מאָל ביי אַנדערע טוען עס, געוויינטלעך, די /״חברה קדישא”. מ׳האָט צורשט געלערנט משניות, געזאָגט תהילים, דערנאָך האָט מען זיך גענומען מטהר זיין דעם מת, אים אין די תכריכים אויסריכטן, און דערנאָך האָט מען אויך הקפֿות געפּראַוועט, ווי ס׳פֿירט זיך ביי אַזאַ, ווי ר׳ דודי.
קיינער, אויסער די גאָר־אָנגעזעענע שטאָט־לייט, האָט שוין דעמאָלט נישט נאָר ניט געהאַט די זכיה בייצוזיין ביי דער טהרה, נאָר אַפֿילו בלויז אין הויז אַריין — ניט, מחמת די ענגשאַפֿט פֿאַר ר׳ דודיס הויז־טיר אונטן” און אויף די טרעפּ, וואָס פֿירט אין צווייטן שטאָק אויבן, האָט שוין דערגרייכט אַזוי ווייט, אַז אויסער, ווי געזאָגט, פֿאַר גאָר געהויבענע, איז שוין דער צוטריט אַהין געווען אוממעגלעך.
דעמאָלט האָבן די נושאי־מיטה אין גאַס, פֿאַרן הויז פֿון ר׳ דודין הויכע לאַטעס און דרענגלעך אַרויפֿגעהויבן, כּדי דער עולם זאָל וויסן, וואו די מיטה געפֿינט זיך, מ׳זאָל זיך אַהין ניט שטופּן און לאָזן פּלאַץ פֿאַר די, וועלכע וועלן דעם מת אַראָפּברענגען.
און אָט האָט מען זיך מיטן מת באַוויזן. דער גרויס־פֿאַרזאַמלטער עולם האָט אַ שטילן כליפּ געטאָן... אייניקע האָבן בלויז אין דער שטיל די טרערן געווישט, און אַנדערע האָבן אַפֿילו אויף אַ קול געשלוכצט... באַלד האָט מען דעם מת אויף דער מיטה אויסגעשטאָט, און באַלד האָט מען שוין מיט די אויפֿגעהויבענע לאַטעס און דרענגלעך פֿון די ערטער זיך געזאָלט דירן — אַ סימן אַז די לוויה הויבט זיך אָן.
אָבער דאָ איז פֿאָרגעקומען אַן אָפּהאַלט... ס׳האָט זיך פּלוצלינג פֿוו ר׳ דודיס הויז־טיר באַוויזן אַ מענטש מיט אַ העמד אין איין האַנט און מיט אַ שער — אין דער צווייטער, און דאָס איז געווען דאָס העמד, וואָס ר׳ דודי האָט געהאַט אויף זיך בעת יציאת־נשמה... באַלד האָט דער מענטש אויף אַן אַרויסגעטראָגענעם באַנק פֿאַרן גאַנצן עולם זיך באַוויזן, און מיט אַ קול, ווי מ׳רופֿט אויף צו דער תּורה, אָדער צו אתה הראית, האָט ער גענומען אויסרופֿן: אַלוף התורני דער און דער, און הנגיד יענער און יענער... ווערט באַערט צו באַקומען דאָס ערשטע שטיקל... און דער אויסשרייער האָט געשוירן, און פֿיל הענט האָבן זיך צו אים געצויגן צו באַקומען אַ פֿאַס, אַ פּאַסיקל, אָדער כאָטש אַ מינדסט פּיצל פֿון דעם, פֿאַר וואָס מ׳האָט געצאָלט גרויס געלט, וואָס האָט געזאָלט גיין אויף אויסבויען אַ שול, אַ קלויז אויף ר׳ דודיס נאָמען... ווער ס׳איז מער רייך און השע געווען, האָט באַקומען אַ גרעסער שטיקל, ווער ווייניקער — אַ קלענערס, אָבער אַלע האָבן געוואָלט זיך באַטייליקן אי אין דער מצווה, אי אויך, אַחוץ דעם, אַריינכאַפּן אַ טייל פֿון דעם, וואָס דער עולם האָט עס געהאַלטן פֿאַר אַ סגולה... אַ קלייניקייט! דאָס העמד, וואָס ר׳ דודי האָט געהאַט אויף זיך גשעת יציאת נשמה... טויזנטער הענט האָבן זיך געשטרעקט דערצו, ווער ס׳איז נאָענט געשטאַנען, האָט אַליין באַוויזן כאַפּן, ווער ניט נאָענט, האָט אַ נעענטערן געבעטן, אַז יענער זאָל פֿאַר אים דערלאַנגען; ווער ס׳האָט געלט געהאַט, האָט אויפֿן אָרט געסילוקט, און ווער ניט, האָט געבעטן, מ׳זאָל אים אויפֿן וואָרט געטרויען . און דער רעש, און דאָס אימפּעטיקע האַנט־שטרעקן צום פֿאַרטיילער איז געווען אַזוי גרויס, אַז ווער ס׳האָט ביי זיך ניט געהאַט קיין מזומן, האָט שוין די אויבערשטע בגדים — דעם ראָק, די קאַפּאָטע — געפּרואווט אַראָפּוואַרפֿן און צאָלן מיט אַ משכּן, מיט מלבושים, פֿאַר מזומן.
נאָר אָט האָט זיך דאָס העמד אויסגעלאָזט... די אויפֿגעהויבענע דרענג־
לעך און לאַטעס האָבן זיך איבערן עולמס קעפּ אַ וויג געטאָן — אַ סימן, אַז מ׳האָט זיך גערירט מיטן בר־מינן... און דאָ האָט זיך פֿון צווישן שטיל-שורשענדיקן געדראַנג פֿון עולם אַ קול פֿון איינעם אַ שכן דערהערט! „שר... וגדול... נפֿל... היום... בישראל, — דאָס הייסט, אַ גרויס־וויכטיקער מאַן איז היינט געפֿאַלן אין ישראל, וואָס, דאָס דערהערנדיק, איז איבער די רוקנס פֿון אַלע באַגלייטער אַ ציטער דורכגעגאַנגען, און אַפֿילו קלייגוואַרג, וואָס האָט אויף די פּאַרקנס, אויף די לאַמטערנעס און אויף די דעכער אַרויפֿגעקלעטערט, כּדי פֿון דאָרט די לוויה צו זען, האָבן גיט מערקנדיק דעם יום־טוכּדיק־ פֿאַרגעניגטן טאָג היינט פֿאַר קינדער, אין גרויס־נייגעריקער שרעק דעם שמש, ווערטער געהערט, און אויך צוגעקוקט, ווי אַזוי דער שוואַרץ־געקליידטער מאַנצבילשער עולם שטופּט זיך, ווי אַן ענג־צוזאַמענגעדריקטע סטאַדע שאָף, באַזונדערס לעבן יענעם אָרט, וואו דער מת ווערט געטראָגן, און ווי אַזוי ↰ 412 פֿיל ציטערדיקע הענט נייטן זיך אַלע מאָל שווייגנדיק, איבערנעמענדיק מיט כבוד דאָס אָרט ביי דער מיטה־שטאָנג, פֿון וועלכער ס׳איז נאָר וואָס אַן אַנדע־ רער, אַ פֿריער״טראָגנדיקער אָפּגעגאַנגען... אויך ווייבער, מיידלעך האָבן מיט גרויס פֿאָרכט פֿון די פֿאָרטקעס, פֿון די טויערן און דורך די שפּאָרונעס פֿון די פּאַרקנס אַרויסגעקוקט, שרעקנדיק זיך אי אַליין פֿאַרן מת, אי פֿאַר די איצט נאָך מער וואָרענענדיקע קולות פֿון די מאַנצבילן ג „אַריינ׳ט, אַריינ׳ט, ווייבער...”
מ׳האָט לאַנג דערנאָך, פּאַמעלעך, פֿאָרזיכטיק דעם מת געטראָגן, און אַלע מאָל האָט מען פֿאַרבייגייענדיק, זיך פֿאַרהאַלטן ביי אַן אַנדער שול, כּדי צו מאַכן אַ מלא, וואו ס׳לאָזט זיך, ביז מ׳איז לסוף אָנגעקומען צום אוהל פֿון „פֿעלד”, וואו מ׳האָט זיך אויך לאַנג פֿאַרהאַלטן, ווייל גאַנץ שטאָט מיט אַלע אירע באַגלייטער האָבן זיך דאָרט אַרום מת אַרומגעדרייט.
דערנאָך איז מען צום אויפֿגעגראָבענעם קבר געקומען, וואו דאָס מאָל האָט מיטן כר־מינן זיך געעסקט, נישט, ווידער, ווי ביי אַנדערע, די געוויינטלעכע חברה קדישא, נאָר אַליין די גבאים, וועלכע זיינען היינט אי צוליב יום־טוב, אי צוליב דעם מת אין די אַטלעסענע קאַפּאָטעס אָנגעטאָן, צוגע־ טראַטן צו טאָן מיט אים ווי זיין כבוד פֿאָדערט.
מ׳האָט אים אין קבר אַראָפּגעלאָזט, אַראָפּגענומען, אויסגעריכט, און לסוף ביי אים גענומען מחילה בעטן:
—״מורינו הרב... שטאָט מיט אַלע אירע תושכים, וועלכע דו האָסט באַדינט אין רבנות אַזוי פֿיל יאָר, ווי קליין אַזוי גרויס, טוט ביי דיר מחילה בעטן...”
און די ווענדונג פֿון די מחילה־בעטער האָט געקלונגען אַזוי היימיש און אַזוי ניט אָפּטיילנדיק פֿון טויט ביז לעבעדיק, ווי גלייך מ׳וואָלט זיך געזעגנט מיט אַן איינעם, וואָס האָט דורכצומאַכן בלויז אַ קורצווייליקע רייזע, נאָך וועלכער מ׳וועט זיך ווידער דאָך באַגעגענען.
מ׳האָט פֿאַרן פֿאַרשיטן דעם קבר אויך אַריינגעשריגן: „און דיין זון לייזער וועט זיין ממלא מקומך... און שטאָט איז זיך מתחייב אים ערלעך האַלטן, ווי ס׳קומט אים, און ווי דעם נפֿטר ר׳ דודין, וועט דאָס געוויס זיין לרצון
דער זון האָט קדיש געזאָגט. דער, וואָס האָט זיך אינעווייניק אין קבר געפֿונען און האָט דעם בר־מינן צולעצט באַדינט, איז פֿון אַנדערע, נאָענט־ שטייענדיקע פֿאַר די הענט אַרויסגעצויגן געוואָרן. און באַלד האָט מען שוין גענומען שיטן לאָפֿעטעס ערד — פֿריער די מער חשובים, וועלכע האָבן זיך ביז אַהער מיטן מת מטפֿל געווען, דערנאָך אויך אַנדערע, ווער ס׳האָט נאָר געקאָנט זיך צושטופּן אויף באַקומען עטוואָס צוצוגעבן צו ר׳ דודיס קבי!
כין לסוף האָט די לאָפֿעטע אַריינבאַקומען אַ געוויינלעכער באַגרעבער, וועלכער האָט די ערד צוגעפּלעטשט און דאָס אָנגעשאָטענע בערגל פֿאַרגלייכט.
און שוין דעמאָלט האָט מען זיך געגזלט צעגיין... .מ׳האָט זיך נאָך אָבער פֿאַרהאַלטן... די לוויה האָט זיך אָנגעהויבן פֿאַרן שיינעם האַלבן טאָג, און געענדיקט האָט זי זיך שוין שפּעטלעך, ווען דער טאָג האָט זיך'צעשפּילט נאָך שענער, מיט אַ גאָלדענער, חול־המועדיקער זון אויף ווייט־צעעפֿנטע פֿעלד־רחבותן, וואָס שמעקט מיט נאָר וואָס איבערגעקומענעם ווינטער און מיט באַלד שוין אויפֿקומענדיקן וואוקס פֿון געיויר; די בוימער — כאָטש נאָך שוואַרצלעך־נאַקעט, אָבער שוין מיט אַ צוזאָגנדיקן אויסזען פֿון ערב גרינען... איז אָט, אָט דער שיינער וועטער האָט אומבאמערקט באַווירקט אַפֿילו די מער־פֿרומע, זיי זאָלן זיך מיטן אָרט גיט קאָנען שיידן, און שטיין בלייבנדיק אין רעדלעך אויפֿן „פֿעלד”, זאָלן זיי נאָך אַ קורצווייליקן שמועס טאָן וועגן דעם, וועלכן מ׳האָט אָקאָרשט ערשט אונטערן פֿריש־פֿאַרשאָטענעם כערגל געלאָזט.
— חד בדורו — האָט אין איינעם אַ רבנים־רעדל איינער אַ רב מיט האַלב־צוגעמאַכטע אויגן נאָכגעזאָגט אַ שכח ר׳ דודין, און דערביי האָט ער זיך אין זיין רבנישן מאַנטל אַ פֿרומלעכן היל געטאָן אי פֿון דער פֿרישער לופֿט, צו וועלכער ער איז ניט געוואוינט, אי פֿון דערמאָנען זיך די אַלע מעלות טובות פֿונעם נפֿטר, צו וועלקן ער האָט איצט טאַקע ניט געזען קיין גלייכן אין זיין דור.
— אַבידה שאינה חוזרת — האָט צוגעגעבן אַ צווייטער מיט אַן אָפּגע-דרייטן קאָפּ פֿון נישט קאָנען קוקן אין די אויגן די מיטשטייענדיקע אינעם זעלבן רעדל.
— אַ וועלט אויסצופֿאָרן!— האָט אין זעלבן טאָן אַ זאָג געטאָן אַ דריטער
— און אַ פֿערטער, אַ פֿינפֿטער איז גרייט געווען ווייטער פֿאַרצוזעצן אויסרעכענען די שבחים פֿון דעם, וואָס אויסער אים האָבן זיי ניט געזען, ווער ס׳זאָל איצט זיין אַזוי באַשאָנקען.?
אַזוי האָבן געשמועסט די רואיקע, מיושבע. אַנדערע אָבער, מער היציקערע, וואָס האָבן זיך צו יענעם רעדל צוגעשטעלט, ד״ה, אַזוינע, וואָס האָבן געוואָלט אַריינכאַפּן אַ פֿרום פֿאַרדינסטל פֿון ר׳ דודיס פּטירה, אויסנוצנדיק זי צוליב קריגערישע, כּלומרשט גאָטספֿאָרכטיקע צילן, האָבן זיך צעפֿלאַקערט פֿון גרויס קנאות און זיינען אַרויס מיט ווערטער, וואָס האָבן ביי זיי אין מויל געקלונגען אַן ערך אַזיי *
— אויב צעדער־בוימער קראָכן און ריטל־בוימלעך בלייבן, איז דאַרף מען דאָך דערפֿון עפּעס אָפּלערנען...
אַז וואָס: — האָט מען ביי זיי אַ פֿרעג געטאָן.
אַז עפּעס איז ביי אונדז גיט אַלץ כשורה, און אַז עפּעס קוקט מען זיך ביי אונדז ווייניק וואָס אַרום — האָבן אָפּגעענטפֿערט די, וואָס דאָס קנאות איז זיי צום גאָרגל צוגעטראָטן; און כּדי קלאָר צו מאַכן, פֿאַר וואָס זייער אויפֿגעבראַכטקייט איז אַזוי גרויס, האָבן זיי גענומען דערמאָנען צוערשט אַ יאָסעלע מגפֿה, דעם באַוואוסטן פֿורץ גדר, וואָס איז געפֿערלעך ווי די פֿעסט . דערנאָך די מעשה מיכל בוקיער, וואָס — ימח שמו — האָבן זיי געזאָגט — דער, וואָס איז היינטיקן . ווינטער איין מאָל אַ שבת געקומען צו ר׳ דודין, האָט פֿאַר אים דעם טלית אַוועקגעלייגט, און געזאָגט, אַז מ׳זאָל אים פֿאַררעכענען פֿאַר אַ יצא מכּלל ישראלן היינט ווידער, אַ לוזי מאַשבער, וואָס אויך פֿון אים קומט די פֿאַרשפּרייטונג פֿון צרעת... און דאָס אַלץ צוזאַמען — האָבן די צעהיצטע פֿאָרגעזעצט — האָט אַוודאי אַ ר׳ דודין קיין נחת ניט פֿאַרשאַפֿט און האָט מיטגעהאָלפֿן צו זיין קיצור ימים.
— קיצור־ימים בעסער אויף זיין — האָט זיך מיט אַמאָל דערהערט אַ שטים פֿון איינעם, אויף וועמען מען האָט זיך ניט געריכט, ווייל פֿון גרויס אַפֿשיי צו די פֿון פֿריער דאָרט שטייענדיקע, איז אויב אַזאַ איינער האָט זיך אַפֿילו יאָ אַהין צוגעשטעלט, האָט ער זיך געמוזט האַלטן פֿון הינטן, ביי אַ זייט...
— בעסער אויף זיי דער קיצור־ימים; — האָט זיך יענער נאָך אַמאָל אָפֿן און גראָב אויסגעשאָלטן.
— ווער „זיי”? — האָבן די בכּבודיקע רעדל־פּאַרשוינען די קעפּ אויסגעדרייט צו דעם פֿון דער אומגעריכטער שטים און האָבן באַוואונדערט זיין שעלטונג.
— אָט \ האָט יענער געענטפֿערט, אגווייזנדיק אויף איין זייט אין „פֿעלד”, וואו מ׳האָט געקאָנט זען שטיין יאָסעלע מגפֿה מיט זיין קאָמפּאַניע, און אויף דער צווייטער זייט — לוזי מאַשבער מיט די זייניקע.
דער שעלטער און אָנווייזער האָט זיך אַרויסגעוויזן צו זיין יונה שענקער, וועלכער האָט געהאַט לעבן זיך אויך זיין באַשטענדיקן מיטמענטשן זכריהן, און וואָס ביידע זיי, אי ווי אַלע שטאָט־איינוואוינער דעמאָלט, אי דערצו נאָך ווי אַזוינע, וואָס וועלן געוויס אַזאַ געלעגנהייט, ווי אַ ר׳ דודיס פּטירה, ניט דורכלאָזן, האָבן אויך, נאַטירלעך, אויפֿן „פֿעלד” און ביי דער לוויה ניט אויסגעפֿעלט. און ניט גאָר סתם ניט געפֿעלט, נאָר זיי האָבן א£ילו טרערן פֿאַרגאָסן... צוערשט יונה, וואָס אַז ער איז געשטאַנען לעבן ר׳ דודיס קבר און האָט צוגעזען, וואָס מ׳טוט מיט אַזאַ, וואָס גאַנצע שטאָט האַלט אים פֿאַר איר קרוין, האָט ער זיך דאָס ערשטע מאָל, מעגלעך, אין זיין לעבן באַדענקט און זיך אַ מוסר אַראָפּגענומען, וואָס ס׳ווערט פֿון אַ מענטשן, אַפֿילו פֿון אַזאַ, ווי אַ ר׳ דודי, היינט וואָס וועט שוין פֿון אים, פֿון אַ יונהן, ווערן... ער האָט געוויינט און געגאָסן ווי אַ צעלעכצטע פֿאַס — מעגלעך טאַקע, ווי ↰ 415 געזאָגט, פֿון מוסר, און מעגלעך אויך פֿון עפּעס אַנדערש — פֿון די פֿיל אַרבע־פֿוסות, וואָס ער האָט אי פֿון ערג פֿסח, אי פֿון פֿסח, אי ביי זיך, אי ביי אַנדערע געהאַט אויסצוטרינקען... אויך זכריה האָט אים מיטגעהאָלפֿן וויינען. זכריה — זיין צווייטע העלפֿט אין אַלע זיינע אונטערנעמונגען ביי קהל, ביי קלפֿי און אַנדערע, וואָס געפֿינט זיך אַלע מאָל מיט אים צוזאַמען ביי יעדער גניה און ביי יעדער סיפּאַקישן משא־ומתן — האָט ניט אַזוי געגאָסן, ווי יונה, נאָר האָט אַלע מאָל מיט אַן איבערגעקערטער דלאָניע אַ שטי־ לע, טרוקענע טרער פֿון אַן אַנדער ווינקל אויג אָפּגעווישט.
זיי, אָט די ביידע, האָבן זיך צוערשט געטראָפֿן אונטער דעם פֿאַרנעמען רבנים־רעדל מיט אַ שטיל־געצוימטן דרך־ארץ, ווי זייטיקע. אָבער אַז זיי האָבן דערהערט, ווי אייניקע, שטאַרק־צעפֿלאַמטע, וואָס גאָטס קריוודע האָט זיי אין קאָפּ אַ שלאָג געטאָן, האָבן גענומען זוכן די סיכות פֿון ר׳ דודיס טויט ניט אינעם דרך הטבע, נאָר אין דער שולד און פֿאַראורזאַכט פֿון געוויסע מענטשן, וועלכע זיי האָבן דערמאָנט, גיט וויסנדיק, אַז די זעלבע געפֿינען זיך אין זייער גאעגטקייט, אָט דאָ, אויפֿן „פֿעלד” טאַקע: אָט דעמאָלט האָבן יונה און זכריה, וועלכע האָבן יאָ דערפֿון געוואוסט און האָבן יענע אין אויג געהאַלטן, ווי פֿאַראינטערעסירטע, זיך אויף פֿארנט אַרויסגערוקט און האָבן זיך אַפֿילו דערלויבט אָפֿן און גראָב אויסשעלטן אויפֿן חשבון פֿון די, אויף וועלכע זיי האָבן איצט מיט אַ פֿינגער אָנגעוויזן!
— אָט זיינען זיי דאָס — יאָסעלע מיט דער קאָמפּאַניע, פֿון איין זייט, און לוזי מיט די זייניקע — פֿון דער צווייטער.
ווייל יאָ, ווייל אויב די לעצטע צוויי, יאָסעלע און לוזי, האָבן אין דער לוויה אָנטיילגענומען. יאָסעלע דערפֿאַר, ווייל אַזוי ווי ס׳איז חול־המוער, ווען מ׳אַרבעט במילא ניט, און אַזוי ווי דער וועטער איז אַ גוטער און גאַנץ שטאָט גייט באַלייטן אירן אַ מת, איז פֿאַר וואָס ניט מיטגיין, האָבנדיק, אגב, נאָך דערביי אַן אויסבאַהאַלטענעם, אַפּיקורסישן גקמה־מיין, צו וועלן זען, ווי מיט איינעם אַ שטאַרק פֿאַרביסענעם קעגנער זיינעם איז געוואָרן ווייניקער... אַזוי יאָסעלע, מחמת דעם טעם, און לוזי — מחמת אַנדערע אַ ווייל — אמת, מחלוקת איז מחלוקת, און אַ צד שכנגד איז כנגד, אָבער דאָ, ווען ס׳האַנדלט זיך וועגן ר׳ דודין, וועגן מרא דאתרא, וועגן גרעסטן רב פֿון שטאָט, וועמען אַלע זיינען מחויב ערלעך האַלטן מחמת כבוד התּורה, איז ווי נעמט מין זיך אַרויס, ווי שטייט מען אָפּ אים ניט צו באַערן... אַזוי, אַז אַלע זיינען געקומען און אַלע האָבן נאָך דער קכורה, מחמת ווי געזאָגט, דעם גוטן וועטער, אוי6ן בית־עולם זיך פֿארהאַלטן, כּדי צווישן אייגענע אַ ביסל לענגער צו פֿאַרברענגען.
— אָט זיינען זיי, יאָסעלע... וואָס זעם אויס, ווי ער וואָלט זיך געפֿונען אויף אַ חתונה... און אויך, אויף יענע, אויף די לוזי־לייט איז ניט צו
מערקן, זיי זאָלן טרויערן מיט דער שטאָט... פֿאַרקערט! מ׳זעט, ווי ס׳וואָלט זיי הנאה געטאָן, וואָס ס׳איז אַוועקגענומען געוואָרן דער, וואָס האָט זיי אין אויג געהאַט און וואָס סוף־בל־סוף וואָלט ער זיך צו זיי מיט זיין שטראָפֿנדיקער האַנט דערקליבן...
אָט אַזוי האָט יונה שענקער די נישט־ווייט־שטייענדיקע יאָסעלען מיט לוזין פֿאַרן רבנים־רעדל פֿאָרגעשטעלט און פֿאַרמסדט. דערביי האָט זיך אים דאָס פּנים פֿון פֿעס צעפֿלאַמט, און מ׳האָט געזען, אַז ווען מע גיט אים רשות, וואָלט ער זיך נישט באַנוגנט בלויז מיט ווערטער, נאָר ער וואָלט תוך־ פֿרי־דיבור, אויך גרייט געווען איבערגיין צו מעשים — נישט געקוקט אויפֿן הייליקן אָרט, נישט געקוקט אויך אויף דעם, וואָס דער, וועמעס קריוודע ער האָט זיך איצט געוואָלט אָננעמען, איז אָקאָרשט ערשט דאָך אונטערן פֿרייען בערגל ערד געגליכן, און אַז דאָס, וואָס ער מיינט פֿירנעמען אין יענעמס כבוד, וואָלט אים לחלוטין קיין כבוד ניט פֿאַרשאַפֿט.
— אָט שטייען זיי — האָט זיך אויך ביים אויפֿגעבראַכטן זכריהן אַ ריס געטאָן אַ וואָרט צו הילף זיין פֿירשפּרעכער יונתן — דעם, וועמען ער קוקט אַלע מאָל אין מויל, ווי אַ גרויסן בר־סמכא, און וועמען ער איז אַלע מאָל גרייט אונטערצוהאַלטן און זיין יעדער באַגער צו טאָן, און מ׳האָט געזען, ווי ביי זכריהן בויגן זיך שוין דער קאָפּ ווי ביי אַ בופֿלאַקס, גרייט צו דודס זיין וועמען מ׳וועט נאָר הייסן.
— אי. נו ו... הלילה: — האָבן די חשובע רעדל־לייט יונהס און זכריהס מיין פֿאַרשטאַנען און האָבן זיך אָפּגעשאָקלט פֿון צו מסכּים זיין מיט דעם, וואָס פֿון זייערע ווערטער איז געווען צו הערן און פֿון זייערע פּנימער אַראָפּ־ צולייענען — די גרייטקייט אַריינצוטרעטן אין אַ באַלדיקן קריג מיט יענע, אויף וועלכע זיי האָבן אָקאָרשט אָנגעוויזן.
—..חלילה; — האָבן זיך די בכּבודיקע רעדל־לייט אָפּגעשאָקלט פֿון צו וועלן זיין שותּפֿים צו יענער אונטערנעמונג, וואָס אויב אַפֿילו די אונטערנעמער וואָלטן אין תוך זיין גערעכט, איז אָבער דאָך ניט דאָ דאָס אָרט און גיט איצט די צייט פֿאַר אַזוינס, וואָס וואָלט געקאָנט ברענגען, אַז גאָט ווייסט וואָס, צו חילול־השם, צו חילול־המקום אאַז״וו.
און אָט אַזוי איז מען זיך צעגאַנגען, נאָכן קורצווייליקן פֿאַרברענגען אויפֿן „פֿעלד” — ווער מיט וועמען; און קומענדיק אין שטאָט, וואו ס׳איז נאָך גרויסער טאָג געווען, האָט מען געקאָנט זען, ווי דער שטאָט איז עפּעס געמינערט געוואָרן מיטן אַוועקנעמען פֿון ר׳ דודין, און ווי אַפֿילו ביי די קינדער, וועלכע מ׳האָט אויף צוריקוועגס באַגעגנט, איז, נישט געקוקט אויף זייער קורצן, קינדערשן זכרון, דאָך נאָך אין די פּנימער געגליכן עפּעס רעשטלעך פֿון יענער נייגעריקער מורא פֿון דער לוויה, ווען זיי האָבן געזען, ווי דער עולם שטופּט זיך, ווי אַן ענגע סטאַדע שאָף, נאָזונדערס דאָרט, וואו ↰ 417 די הויך אַרויפֿגעהויבענע לאַטעס און דרענגלעך דאַאבן אָנגעוויזן מ׳זאָל זיך ניט שטופּן.
און שוין — און אַזוי איז אויך ר׳ דודי ניט געוואָרן... און אַזוי ווי חול־המוער איז חול־המוער, און נאָך חול־המוער גייט ווידער יום־טוב, ווען ס׳איז ניט קיין צייט אויף הספֿרים צו מאַכן, האָט מען דערום דעם הוב, וואָס מ׳איז שולדיק געווען ר׳ דודין, אָפּגעלייגט אויף שפּעטער, אויף נאָך יום־טוב...
גרויסע טרויער־אסיפֿות זיינען דעמאָלט אויפֿגערופֿן געוואָרן, צוערשט דורך קול־קוראם, וואָס זיינען צעקלעפּט געוואָרן אויף טיר און טויער פֿון אַלע שטאָטישע שולן און כתי־מדרשים, ווי אויך דורך ספּעציעל אַרויסגע-שיקסע שמשים, וואָס האָבן זיך געלאָזט פֿון גאַס צו גאַס צו מעלדן אויף אַ קול, אַז דעם און דעם טאָג וועט אָפּגעהאַלטן ווערן אַ הספֿד אויף ר׳ דודין און אַז ווער ס׳האָט צו קלאָגן אויף דער קלאָג, זאָל קומען הערן דעם און דעם רב, יענעם און יענעם מגיד.
אויף די באַלעמערס, אָדער פֿארן אָרון־קודש פֿון יענע שולן און כתי־ מדרשים, האָבן זיך געוויזן, אין טליתים אָנגעטאָן, סיי הי־שטאָטישע מגידים, סיי פֿון דער פֿרעמד־אָנגעפֿארענע, מיי אויך ניט קיין מגידים, נאָר סתם פֿרוטע לייט, וועמען ר׳ דודיס טויט האָט אָנגערירט. די לעצטע האָבן גלייך אָנגעהויבן פֿון געבראָכענעם געוויין, וואָס האָט דעם גאַנצן עולם, מענער
— אין דער מענערשער שול, און ווייבער — אין דער ווייבערשער, דערשיטערט. און די פֿאָכמענערישע מגידים האָבן צוערשט לויטן סקאַרבאַווען נוסח זיך גענומען שטעלן אויף אַן אומפֿארשטענדלעכן פּסוק, וואָס לאָזט זיך שווער דערקלערן, סיידן מיט אַ משל, און אויב ס׳איז ווייניק איינער, האָבן זיי גלייך אונטער דער האַנט אַ צווייטן, כּדי, סוף־כּל־סוף, צוקומען צום געמיינטן עיקר, צו וועלכן זיי האָבן געצילט אין משך פֿון דער לאַנגער דרשה, אויסשרייענדיק:
— אוי, וויי, מורי ורבותי: הצדיק נאַסף ואין איש שם על לב — דער צדיק שטאַרבט און קיינער טוט קיין טראַכט ניט, אַז מפֿני הרער: נאַסף הצדיק
— אַז גיט איבער דעם, ווייל ס׳איז זיין צייט געקומען איבערגיין פֿון עולם השפֿל אין עלמא דקשוט, נאָר איבער דער שולד פֿון די זינדיקע פֿונעם דור? און דערום — האָבן זיי, לסוף, צום עיקר־עיקר דערלאַנגט — איז אויב מ׳זעט, אַז אַזאַ עמוד התּורה, אַזאַ ליכטיקער זייל, ווי אַ ר׳ דודי ז״ל, איינער פֿון די אשלי רברבא — איינער פֿון יענע, אויף וועמען די וועלט מיט אירע זכיות האַלט זיך — אויב מ׳זעט, אַז אַזאַ זייל פֿאַלט און קראַכט, דאַרף מען ככל מאַמצי כּוח זען מפֿשפֿש במעשים זיין, ד״ה נאָכזוכן, נאָכקוקן און אויסגעפֿונען די מיכה, פֿון וואַנען, פֿון וועמען און פֿון וואָס פֿאַר אַ זייט ס׳קומט די פֿאַר־ דאָרבונג... יעדער איינער דאָרף דאָס דורכמאַכן, פֿאר אַלעמען, מיט זיך אַליין; אויסגעפֿינען דעם חטא און נעמען אויף זיך דעם עונש... און אויב ער ↰ 418 האָט זיך אַליין גוט־גוט כודק געווען און ניט געגנען, איז זאָל ער זוכן צווישן אייגענע, נאָענטע, אין זיין שכנות, אין זיין שטאָט, און וואו נאָר ער טרעפֿט אַן אַזוינס, דאַרף ער זיך נישט אָפּשטעלן אַפֿילו פֿון פֿארגיסן כלום, ווי די בני־לווי, וואָס משה רבינו האָט זיי כאפֿוילוי אַרויסציען די שווערד קעגן די קינדער פֿון ישראל, כּדי איבער די זינד פֿון די איינצלנע זאָל גאָט ברוך הוא, הלילה, אויף דער גאַנצער עדה ניט צערענען...
— וויי: — האָבן ווייכהאַרציקע ווייבער, וועמען די מגידימס רייד האָבן טיף דערלאַנגט, וואָרט אין וואָרט זיי פֿרום נאָכגעזאָגט מיט הסכמה, און אויך מאַנצבילן פֿון זעלבן מין זיינען ניט אָפּגעשטאַנען פֿון איינשטימען און פֿיל פֿון צווישן די טרערן פֿון תּשובה און חרטה, צו וועלכע די מגידים, ,די אויפֿ־ זעער אויף פֿרומע פֿאָלקס־זיטן, האָבן זיי אויפֿגערופֿן.
— אַוודאי וויי: — האָבן זיך שוין דאָ גענומען אַריינמישן אויך ניט קיין ווייכהאַרציקע, נאָר געוויסע, פֿאראינטערעסירטע לייט, וועלכע האָבן איצט געפֿונען אַ שעת־הכושר אויסצונוצן די דרשות פֿון די מגידים, כּדי אָנצו־ רייצן דעם אוי6גערודערטן עולם צוהערער אויף די, וועמען זיי האָבן שוין לאַנג אין אויג געהאַלטן אויף מיט זיי זיך ווען ניט ווען אָפּצורעכענען.
אָט די בייזוויליקע קריגס־לייט האָבן איצט געפֿונען די גינסטיקע גע. לעגנהייט זיך אַריינצולאָזן מיט גרויס אויפֿגעהעצטן אימפּעט צווישן די מחנות צוהערער, כּדי אָנצורופֿן ביי די נעמען די כּלומרשט שולדיקע אין רי דודים טויט און אין נאָך טויטן, און כּדי צו דערוועקן די הערצער, אָנצונעמען געהעריקע מיטלען קעגן זיי.
זיי האָבן אויך געפֿונען רעכטפֿאָרכטיקע אויערן און גרייט־געבויגטן ווילן פֿאַר זייער העצע קעגן יענע, וועלכע מיר ווילן איצט ניט אָנרו6ן, מחמת מיר האָבן דאָס שוין נישט איין מאָל געטאָן, און וואָס אויך ניט אָנרופֿנדיק, ווייסט מען, וועמען זיי האָבן געמיינט.
און יאָ, זאָגן מיר דאָ צוליב קיצור, און דאָס, וואָס ס׳האָט זיך אָט די בייזוויליקע פֿאַראינטערעסירטע לייט פֿריער, בעת זייערע פֿאַרשיידענע פּרואוון, ניט איינגעגעבן, איז זיי איצט, ביי אָט דער לעצטער געלעגנהייט, יאָ געלונגען, ווי מ׳וועט זיך פֿונעם באַלד ווייטער־קומענדיקן איבערצייגן.
אין איינעם אַן אָוונט נאָך דעם אויבן־דערציילטן האָט זיך אונדזער אַלט־ באַקאַנטער שמואַלעקל שלעגער צו לוזין אין שטוב אַריינגעשטעלט. דאָס איינע בעלמעוואַטע אויג זיינס האָט געקוקט האַרט און מיט גזלן, און דאָס צווייטע, דאָס זעענדיקע, האָט אויסגעזען גוטמוטיק און ווי מיט אַ שיכּורלעך פֿעטס געשמירט. ער איז געקומען, ווייזט אויס, פֿם שענק.
אַז ער איז אַריין אין פֿאָדער־צימער און האָט געטראָפֿן סרולי גאָל ביי דער גאָרניט מעגערשער אַרבעט — ביים פֿאַרריכטן די טאָרבע, וועלכע ער האָט די לעצטע צייט שוין נישט איין מאָל אין די הענט געהאַלטן צו אויספֿאַרריכטן — איז ער אים פֿאַרבייגעגאַנגען, ווי נישט אים מיינט ער מיט זיין אַהערקומען, און האָט זיך גלייך צו דער שוועל פֿון לוזיס אַלקער געלאָזט. ער האָט צוערשט אַריינגעטאָן דעם קאָפּ און דאָס זעענדיקע אויג אַהין, דערנאָך האָט ער די שוועל אַריבערגעשפּאַנט.
. לוזי האָט אים באַגעגנט אַ שווייגנדיקער, ווי אַלע מאָל, ווען שמואַלעקל פֿלעגט זיך ווייזן, און לוזי, נישט פֿרעגנדיק ביי אים, וואָס ער דאַרף, האָט אים דערלויבט אָפּזיצן און פֿאַרברענגען, וויפֿל יענער האָט געפֿונען פֿאַר נויטיק...
שמואַלעקל איז אַלע מאָל גרויס דאַנקבאַר געווען פֿאַר אָט דעם הכנסת־ אורחים, וואָס האָט אים געגעבן די מעגלעכקייט צו אָטעמען מיט לייטישער לופֿט, אין וועלכער ער, שמואַלעקל, האָט זיך פֿון צייט צו צייט געבויטיקט, וועלנדיק זיך אויסטאָן און זיטלעך זיך לייטערן פֿון זיינע שלעגערש׳ע עסקים, וועלכע האָבן אים, געוויס, אָפֿט דערעסן, וויסנדיק, אַז פֿון אַזאַ „מלאכה”, ווי די זייניקע, האָט מען ניט קיין איבעריק כבוד אויף דער וועלט און אויך אויף יענער ווערט מען פֿאַר איר ניט איבעריק באַלוינט און געשאַנעוועט.
אויך דאָס מאָל, ווען לוזי האָט אים דערזען אויף דער שוועל אַרויפֿטרעטן און מיטן איינעם זעענדיקן אויג צו אים אין אַלקער אַריינקוקן, האָט ער אים אָן ווערטער אויף אינעווייניק איינגעלאַדן: זאָל ער, הייסט עס, אַריין, אויב ער וויל און האָט עפּעס צו זאָגן, און אויב ניט, מאַכט אויך ניט אויס... נישקשה.
שמואַלעקל האָט געפֿאָלגט. לוזי האָט אויך נאָך דעם ווי שמואַלעקל איז אַריין און האָט זיך אַוועקגעזעצט אויף אַ בענקל, אויף וועלכן ס׳איז אים אָנגעוויזן געוואָרן — פֿאָרגעזעצט צו טאָן, וואָס ער האָט געטאָן ביז שמואַלעקלס אָנקומען — דהיינו, פֿון וואַנט צו וואַנט זיך אַרומדרייען אַ 8אָרטראַכטער, ווי זיין שטייגער, און מיט די הענט אין די ביידע הינטערשטע קעשענעס פֿון דער קאַפּאָטע פֿאַרשטעקט.
שמואַלעקל האָט די גאַנצע צייט לוזין אין גאַנג נאָכגעקוקט און מיטן קאָפּ און מיטן זעענדיקן אויג זיך אים נאָכגעדרייט טא הין, טא הער... ער האָט דאָס אַזוי לאַנג געטאָן, ביז ער איז לסוף, מיד געוואָרן פֿון קוקן, ווי אויך פֿונעם געטראַנק, וואָס ער האָט פֿון שענק מיטגעבראַכט, און ער האָט שוין שיר־שיר די אויגן ניט געזאָלט שליסן, דעם קאָפּ אויף דער ברוסט אַראָפּלאָזן און, כראָפֿנדיק, אָדער שטילערהייט איינשלאָפֿן, ווי ס׳פֿלעגט אָפֿט מיט אים טרעפֿן, זיצנדיק אַזוי ביי לוזין אָן שום באַשעפֿטיקונג.
דאָס מאָל אָבער האָט ער זיך געשטאַרקט. ער האָט זיך פּלוצליפּ אויפֿגעריסן פֿון שלאָף, וועלכער האָט אים שוין אָט־אָט געזאָלט באַהערשן, און ווענדנדיק זיך צו לוזין< וואָס האָט געהאַלטן אין מיטן גאַנג, אַ זאָג געטאָן אי ווי אַ שיכּורער, אומגעריבט, אי ווי ער וואָלט פֿון פֿריער גיכטער באַטראַכט אַזוי צו זאָגןן
— הא... ער וואָלט געעצהט לוזין, ווען יענער וואָלט ביי אים געפֿרעגט, ער זאָל וואָס גיכער די שטאָט פֿאַרלאָזן און זיך אַרויסמאַכן פֿון דאָ צו בלייבן... ס׳וואַרטן אויף אים גרויסע בזיוגות — האָט ער פֿאָרגעזעצט — ניין, ערגער — האָט ער זיך פֿאַרכאַפּט, וועלנדיק אַרויסקומען מיט אַ וואָרט, וואָס ער וואָלט דאָס פֿאַרן מויל ניט געוואָלט ברענגען, אויף וויפֿל דאָס האָט אַ שייכות צו לוזין — מ׳שטעלט שוין דאָ אָן מענטשן... מ׳דינגט שוין שלעגערס פֿאַר אים... ער שטעלט זיך פֿאָר וואָס דאָס הייסט? — האָט זיך ביי שמואַלעקלען דער צונג צעבונדן, וועלנדיק געבן לוזין צו פֿאַרשטיין, ווי ס׳וועט אויסזען, ווען אַזוינע געדונגענע וועלן אויף אים אָנפֿאַלן... אָט, ווי ער, שמואַלעקל, מיט אַזוינע מינים הענט, צום ביישפּיל...
און דאָ האָט שמואַלעקל אַ ווייז געטאָן איינע זיינע אַ שטאַרק־פֿאַרהאַרטעוועטע האַנט, מיט וועלכער ער טוט זיין שלאָג־מלאכה, און אין איין וועגס האָט ער, קוקנדיק אויף איר, זי שוין אָפּגעשאַצט מעשה מייסטער — איר גרויס, גרעב און מאַכטהאָביקייט, בעת ער דערלאַנגט מיט איר, ווי ס׳געהער צו זיין.
— אַ סברה — האָט דאָ שמואַלעקל, האַלטנדיק שוין אין מיטן ריידן, אָפֿנהאַרציק אויך צוגעגעבן — אַז מ׳האָט זיך געווענדט מיט אַזאַ מין פֿאָרשלאָג טאַקע צו אים צו שמואַלעקלען... מ׳האָט אים איינגערעדט, מיט אים איינגעטענהט, און אויך צוגעזאָגט אַ זייער גוטע באַלוינונג, וואָס וועט באַשטיין פֿון אַן אָדערויף איידער ער וועט זיך נעמען פֿאַר דער זאַך, און אַוודאי וועט ער רעכט באַצאָלט באַקומען דערנאָך, ווען ער וועט שוין האָבן אויסגעפֿילט, וואָס מ׳פֿאָדערט פֿון אים...
— מאָל דיר... אין זייער טאַטנס טאַטן... האָט זיך ביי שמואַלעקלען אַרויסגעכאַפּט אַן אומאַנשטענדיק וואָרט אין לוזיס אָנוועזנהייט, אַזאַ, וואָס ער דערלויבט זיך קיין מאָל ניט פֿאַר אים — מאָל דיר, זיי האָבן ניט געטראָפֿן דאָס אָרט... ניט דערלעבט און ניט דערהאָרן וועלן דאָס די, וועלכע האָבן דאָס אים פֿאָרגעלייגט... בעסער זאָלן אים די הענט אָפּדאָרן... יאָ, — האָט ער פֿאָרגעזעצט — מיט אים, שמואַלעקלען, זיינען זייערע רייד געווען איבעריק און אַרויסגעוואָרפֿן. ער איז אָבער ניט ערב, אַז זיי וועלן ניט געפֿינען קיין אַנדערע בעלנים, וועלכע וועלן יאָ איינגיין דערויף, זיי וועלן געוויס געפֿינען... און דעמאָלט וועט ער, שמואַלעקל, ביי זיין בעסטן ווילן, און ווי לוזי זאָל אים ניט זיין טייער, גאָרניט ניט קאָנען העלפֿן... יענע ↰ 421 וועלן זיין מער און שטאַרקער פֿון אים... און דערום וואַרנט ער, אַז ווי גאָט איז לוזין ליג און דאָס לעבן ניט הפֿקר, זאָל ער זען אויסמיידן די געפֿאַר, וואָס דראָט אים.
— ס׳געוויס אַ געפֿאָרן — האָט ער ווייטער געזאָגט, און דאָס זאָגנדיק, האָט זיין זעענדיק אויג אויסגעזען אַזוי ניכטער און קלאָרזיניק, ווי גיי יעדן איינעם, ווען ער האָט פֿאַר זיך אַ צווייטן, וועמען ער וויל פֿון עפּעס אַ כייז פֿארהיטן.
לוזי האָט אויסגעהערט און די גאַנצע צייט שטיל און עטוואָס אומגלויביק געקוקט אויף שמואַלעקלען, וועלנדיק דערגיין, צי רעדט פֿון יענעם בלויז דאָס געטראַנק, וואָס ער האָט פֿון ערגעץ מיטגעבראַכט, צי וואַרהאפֿ־ טיקער ערנסט. ער האָט זיך אינערצייגט אינעם לעצטן, און דעמאָלט, האָט געדאַכט, האָט לוזי געוואָלט אָפּענטפֿערן, אָפּדאַנקען, אָדער זיך דערפֿרעגן אייניקע פּרטים וועגן דעם נאָר־וואָס געהערטן.
אָבער פּלוצלים, ווי נאָר לוזי האָט אָט־אָט שוין געהאַלטן דערביי, און ווי שמואַלעקל, וואָס איז אַנטקעגן אים אויף אַ בענקל געזעסן, איז אָנגע־ גרייט געווען אים אויסצוהערן, אַזוי האָט זיך אויף דער שוועל באַוויזן סרולי, פֿון צווייטן צימער אַריינקומענדיק, און אויף זיין פּנים איז געווען צו מערקן אַזאַ מינע, ווי גלייך דאָס נאָר־וואָס געזאָגטע פֿון שמואַלעקלען איז געווען געווענדט ניט נאָר צו לוזיס געהער, נאָר אויך צו אים, וואָס האָט, ווייזט אויס, פֿון יענער זייט וואַנט, אַלץ אַזוי קלאָר פֿאַרנומען, ווי גלייך ער וואָלט בייזיין פֿון דער זייט וואַנט.
דעמאָלט האָט שוין לוזי. פֿארשפּאָרט זיין וואָרט אַרויסברענגען, ווייל אָנשטאָט אים האָט דאָס וואָרט גענומען סרולי, און געווענדט האָט ער זיך ניט צו שמואַלעקלען, כּדי ביי אים זיך עטוואָס מער צו דערפֿרעגן, נאָר דווקא גאָר צו לוזין אָנשטאָט יענעם.
— ער וויל וויסן — האָט ער אַ פֿרעג געטאָן ביי לוזין, נישט קוקנדיק אויף שמואַלעקלען — צי האָט ער גוט געהערט, וואָס מ׳האָט דאָ איבערגעגעבן, און צי דענקט ער, ווי ביז אַהער, נאָך אַלץ צו וואַרטן, אַז דער חלף, וואָס הענגט איבער זיין קאָפּ — אָט־אָט אַראָפּצופֿאַלן, וועט נאָך אַלץ אַזוי בלייבן הענגען בנס... ער וויל וויסן צי מיינט לוזי נאָך לענגער אויספּרואוון די השגחה, וואָס פֿאַרבאָט דאָס צו טאָן און הייסט פֿירנעמען אין אָאל פֿון סכנה, וואָס דער געזונטער מענטשלעכער פֿאַרשטאַנד פֿאָדערט, און אין דעם פֿאַל: פֿאלגן, וואָס מ׳האָט דאָ אָקאָרשט געעצהט, ניט זאַמען, ניט אָפּלייגן און וואָס גיכער אויספֿירן, וואָס איז שוין לאַנג פֿון אים אַליין באַשלאָסן.
— יא — האָט לוזי אַ פֿאָרטראַכטלעכן זאָג געטאָן, מיט אַ טאָן, אין וועלכן ס׳האָט זיך געפֿילט אַ ביסל חרטה פֿאַר זיין ביז אַהעריקער נאָכ↤ 422
לעסיקער און קאַלטלעכער באַציאונג צו די וואַרנונגען, וואָס ער האָט שוין פֿריער פֿון סרולין געקראָגן בנוגע דעם ענין.
— איז גוט — האָט סרולי אַ בורטשע געטאָן, אַ צופֿרידענער פֿונעם דערפֿאָלג פֿון שמואַלעקלס שליחות, וואָס ער האָט עס, מעגלעך, פֿירגענומען אַליין, פֿון אייגענעם געוויסן, אָדער, מעגלעך, אַז ס׳איז אויך סרוליס אויסבאַהאַלטענע האַנט געווען דערביי, וואָס האָט אים אונטערגעשטויסן דערצו אויף אַזאַ אָדער אַנדער אופֿן.
אויף שמואַלעקלען אַליין אָבער האָט סרולי אויך איצט, ווי בעת זיין אַריינקומען אין אַלקער ניט געקוקט, גלייך יענער וואָלט דאָ ניט געווען דערביי, גלייך דאָס בענקל, אויף וועלכן ער איז געזעסן, וואָלט דאָ ניט געשטאַנען, און גלייך, ווידער, די ווערטער, וואָס שמואַלעקל האָט ערשט פֿאַר לוזין אַרויסגעבראַכט, וואָלטן ניט פֿון איפּ, נאָר ווי פֿון די ווענט געקומען...
ער האָט געוואוסט, סרולי, אַז שמואַלעקל איז איצט פֿאַרטראַסקעט, און אַז נאָך דעם, ווי ער האָט האַלב ניכטער לוזין אָפּגעליימערט וואָס געדאַרפֿט וועט אים שוין מער קיין שטאָף ניט קלעקן אויף צו גלייכן וואָך, און ער וועט באַלד דעם קאָפּ פֿאַרלירן און שיכּורלעך איינשלאָפֿן, ווי זיין שטייגער.
און אַזוי איז טאַקע געשען: שמואַלעקלען איז מער אין קאָפּ קיין געדאַנק ניט געבליבן און אין שוים — קיין געפֿילן, ער זאָל מיט אָפֿענע אויגן נאָך קאָנען פֿאַרזעצן קוקן אויף דעם, וואָס ס׳קומט פֿאַר צווישן סרולין און לוזין, און ער האָט טאַקע באַלד דעם קאָפּ פֿאַרלוירן, איינשלאָפֿנדיק, און פֿון צייט צו צייט בלויז האָט ער זיך אַ כאַפּ אויף געטאָן מיט אַ שיכּורלעכן אויסגעשריי, אָדער מיט אַ שטאַמלענדיק זידל־וואָרט, אַז „ניט דערלעכן און ניט דערהאָרן וועלן יענע, וואָס האָבן אים געמיינט אגרייצן און אויף זייער צד אַריבערציען...”
סרולי, ווידער, זעענדיק, ווי שמואַלעקל שלאָפֿט, און אַז קיינער שטערט נישט, און אַז לוזי האַלט שוין טאַקע ביי נעמען אויספֿירן דאָס, וואָס, איידער שמואַלעקל האָט אים באַזוכט, האָט ער עפּ אין דער לאַנגער באַגק געהאַט אָפּגעלייגט, האָט איצט אויסגעגוצט דעם מאָמענט פֿון לוזיס באַדענקלעכקייט און חרטה און האָט אַ פֿרעג געטאָן האַלב שטיל און גיט דערזאָגנדיק:
— איז ווען? ...
— ווען ער, סרולי, וועט וועלן... אָן אים, לוזין, איז קיין מניעה ניט
— האָט לוזי אַ נאָכגיכנדיקן זאָג געטאָן, און דערמיט האָט ער איבערגעגעבן די ברירה אויף אויסצופֿירן זיינע און סרוליס אונטערנעמונג אין די הענט פֿון סרולין שוין אָן שום דערווידערונג און אָפּלייגן אויף שפּעטער.
און גוט, זאָגן מיר, וואָס ער האָט אַזוי געטאָן, ווייל ס׳איז שוין די ריכטיקע צייט געווען דערויף...
און זאָלן דאָ, אגב, נאָך אַ פּאָר ווערטער צוגעגעבן ווערן ניט אַזוי צוליב דער עצם דערציילונג, ווי צוליבן לירישן רוטל, אַזוי צו זאָגן.
יענער אויבנדערמאָנטער אויפֿדערנאַכט, ווען שמואַלעקל שלעגער האָט זיך צו לוזין באַוויזן, איז שוין געווען אַן אמת־פֿריליננדיקער — איינער פֿון יענע, וואָס אָדער שוין נאָך דעם ערשטן זומערדיקן דונער, ווען די ערד עפֿנט זיך, אָדער ערב אים, ווען היינט־מאָרגן וועט מען אים פֿון צעשפּילטע, יונג־צעפּאָלאָכעטע, בליציק־אייליקע, פֿרישע רעגךכמאַרעס אַראָפּדערהערן.
אין שטאָט זיינען שוין אין אַלע הייזער די טאָפּלטע פֿענצטער געווען אַרויסגענומען און אויך די איינצלנע — אויפֿגעקלעפּט און צעעפֿנט. אויך לוזיס פֿענצטער אויפֿגעקלעפּט... שמואַלעקל איז אַזוי לאַנג געזעסן מיטן אַראָפּגעלאָזטן קאָפּ אין שלאָף פֿאַרזונקען, ביז ער האָט זיך מיט אַמאָל אַ שטאַרק דערשראָקענעם כאַפּ־אויף געטאָן, זיך צעבערקעט און דערזען, אַז ס׳איז שוין צייט אים אַהיים צו גיין. דעמאָלט איז ער, כּמעט אָן אַ גוטע נאַכט צו זאָגן, אַזוי שטיל אַרויס פֿון לוזיס אַלקער, אַזוי ווי ער איז פֿריער אַהין אַריין...
דעמאָלט איז לוזי אַליין געבליבן. דעמאָלט אויך איז ער צוגעגאַנגען צום אָפֿענעם פֿענצטער, און פֿאַר דער גאַנצער שוין־איינשלאָפֿנדיקער שטאָט גענומען אַרויפֿקוקן אין הויכן הימל, וואָס איז אין אַלע עקן און ברעגעס באַזעצט געווען מיט זילבערנע שטערן־שפּרענקעלעך און מיט אייניקע אויך גאָלדיק־פֿינקלענדיקע; און אַזוי־א, שטייענדיק אין דער שעה פֿון התבודדות אין אָנגעזיכט פֿונעם שטיל־ליגנדיקן הימל־געוועלב, האָט לוזי אויסגעזען אַזוי, ווי גלייך ער וואָלט לחלוטין־ לחלוטין פֿון קאָפּ אַרויסגעלאָזט די אָקאָרשט־ אויסגעהערטע וואָרענונג פֿון שמואליקלען, וועלכע האָט געזאָגט, אַז שטאָט דענקט זיך צו באַגיין שלעכט, אויסערגעוויינלעך שלעכט מיט אים.
קוקנדיק אויף אים, ווי ער שטייט איצט אונטער זיין אייגענעם, שטיבל-דיקן דאָך פֿאַרן פֿענצטער, און מיטן בליק צו דער וואַרעם־לינדער, פֿריליננדיקער, ווייטער נאַכט אַרויפֿגעווענדט, אַזוי וואָלט מען אויך געזען, אַז די מיכה פֿון זיין אָקאָרשט אָנגענומענעם באַשלוס די שטאָט צו פֿאַרלאָזן איז ניט אַזוי, באמת, דאָס מחלוקת מיט שטאָט און די מורא פֿאַר שלעכט אָפּשניידן פֿון דעם מחלוקת; נאָר אַז די מיכה איז דאָ אַן אַנדערע, גאָר אַן אַנדערע — אַ מין איינגעבוירענע גאָרונג צו ווייט־ליגנדיקע הימל־ראַנדן, ווי ביי אַלע ווען אַמאָל געוועזענע וואַנדערער, וועמען ס׳האָט געצויגן פֿון זייער היימישן רשות אין די ווייטסטע מרחקים, נישט קאָנענדיק גלייכן אין די פֿאַרקמצנטע פֿיר איילן שטייגער־ און יאָר־יעריקער געוואוינטשאַפֿט...
יאָ, מ׳מעג נאָך שווערן, אַז האָבנדיק איצט פֿאַר זיין גייסטיק אויג אָט די אויבנדערמאָנטע וואַנדערער, האָט לוזי צווישן זיי אויך אַפֿילו זיין אייגע־ נעם פֿאַרשריגענעם זיידן געזען — דעם, וואָס ווי מ׳האָט אין זיין טאַטנס הויז ↰ 424 דערציילט, איז ער איין מאָל, אין אַ זומערדיקן פֿאַרנאַכט, פֿאַר זיין לעצטן, אָפּטריניקן שפּאַן, פֿאַרפֿאָלגט געוואָרן, ניט געגליכן... ער איז אַרויס פֿון שטוב נישט אין שיך, נאָר אין פֿאַנטאַסל... און אַז מ׳האָט זיך אַרומגעקוקט, אַז ער איז ניטאָ, איז מען דאָס גאַנצע שטעטל אויסגעלאָפֿן, געקומען אויך צום טייך, מיינענדיק, אַז טאָמער האָט מיט אים עפּעס ביים גאַרן זיך געטראָפֿן, ביז מ׳האָט זיך מיישב געווען און זיך אינערצייגט, אַז ס׳איז אומזיסט דאָס זוכן, ווי,ס׳האָט זיך דערנאָך טאַקע אַרויסגעשטעלט... געוויסע, נאָגלויבטע מענטשן האָבן דערנאָך אים געזען — צוערשט אין פּאָדאָליען, דערנאָך אין מאָלדאַוויען און וואָלאכיען, און צום סוף אויך אין סטאַמנול, שוין האַלב־יידיש, האַלב־טערקיש געקליידט, ווי אַלע צו דער ”פֿת” געהעריקע...
ווי לוזי האָט ניט געטאָרט טראַכטן אין דער גוטער ריכטונג וועגן זיין אָפּטריניקן זיידן, האָט ער דאָס דאָך, דאַכט אונדז, איצט יאָ געטאָן, אַליין נאָר דערפֿאַר, ווייל יענער האָט געקערט צו די, וואָס? זיינען מסוגל רייסן מיט אַ היים, מיט ווייב און קינד, מיט שטאָט און ישוב און זיך אַוועקלאָזן אין פֿאַנטאַסל אויף דער וועלט.
שטייענדיק איצט ביים פֿענצטער פֿאַרן פֿריליננדיקן הימל, און האַננדיק אַלע יענע אויננדערמאָנטע וואַנדערער אין זינען, האָט ער צווישן זיי אויך געזען זיין זיידן, וואָס האָט אויך, זיכער, איידער ער האָט זיין באַשלוס אָנגענומען, אין איינער אַ נאַכט אַ דעמאָלטיקער, פֿאַרן פֿענצטער זיך אוועלר געשטעלט, און מיט גרויס גאָרונג געקוקט צו יענע ווייט־אויסגעשטערנטע הימל־ראַנדן, ווי לוזי איצט, ערג דעם, איידער ער גייט טאָן דאָס זעלבע און אַליין ווערן גלייך ווי יענע...
יאָ, לוזי איז שוין גרייט געשטאַנען מיט זיין באַשלוס אין שויס, ביי זיך אין אַלקער, פֿאַרן אָפּענעם פֿענצטער, אין זומערדיקן דרויסן אַרויסקוקנדיק, און סרולי איז דעמאָלט אין צווייטן צימער געזעסן, און וויסנדיק, אַז לוזי מאַכט איצט זיין שטילן חשבון־הנפֿש אין אָנגעזיכט פֿון די שטערן, האָט ער אים געלאָזט אַליין און געוואַרט ביז ער וועט ענדיקן. און דערפֿאַר, אַז לוזי האָט געענדיקט, און נאָך לאַנג שטיין און אַרויסקוקן אין דרויסן, צוערשט זיך אויסגעקערעוועט מיטן פּנים צום אַלקער, און דערנאָך די שוועל פֿון צווייטן צימער אַריגערגעשפּאַנט, וואו ער האָט געטראָפֿן סרולין ביי זיין שטאַרק־באַליבטער מלאכה פֿון דער לעצטער צייט — גייט אויספֿאַרריכטן די טאָרנע, האָט לוזי מיט פֿאַרזשמורעטע אויגן, און מיט אַ פֿאַרגעניגטן שמייכל, אַזאַ קוק געטאָן אויף סרולין און אויף זיין טאָרנע, ווי גלייך ער וואָלט זיי דערפֿילט פֿאַר שותּפֿים און פֿאַר גאָר־גאָר נאָענטע שייכות־האַננדיקע צו דער נאָר וואָס געזעענער שטערן־שיץ...
און שוין דעמאָלט האָט לוזי גענומען פֿאַרענדיקן זיינע לעצטע ענינים אין דער שטאָט. ער האָט זיך גענומען געזעגענען.
מיט וועמען?
פֿאַר אַלעמען — מיט די זייניקע, וואָס פֿאַר יעדן איינעם האָט ער אויסגעפֿונען צייט זיך מיט אים אָפּצוזונדערן און פֿאַרברענגען, אַזוי פֿיל וויפֿל ס׳פֿאָדערט זיך, אַז דער, וואָס זיצט, אָדער שטייט פֿאַר אים, זאָל צוערשט נעמען זיך קלאָגן אויף די שוועריקייטן, וואָס באַגעגענען זיך אים אויפֿן וועג פֿון השלמה, ד״ה, ווען ער גייט זיך דערנעענטערן צום בורא־עולם, ווי יעדן יידן, און באַזונדערס אַ בראצלאווער, איז געכאָטן... צווייטנס, און אויסער דעם, האָט יעדערער נאָך געהאַט אויך אויף אַנדערע זאַכן זיך צו קלאָגן, ווי אויף מאַנגל אין פּרנסה.און פֿדומה, וואָס העלפֿן אויך ניט מיט צו האָבן פֿרייען זין און די נויטיקע הרחבה אויף צו קאָנען קומען צו דעם, צו וואָס מ׳וויל דערגרייכן אין מידות און אין עבודה... מ׳האָט אַזוי לאַנג פֿאַרבראַכט אָפּגעזונדערט, ביז ביי יעדן איינעם, וואָס האָט געעפֿנט אַלע פֿאַרבאָרגענע זאָרג שלעסער פֿאַר לוזין, האָבן זיך געוויזן טרערן אין די אויגן, און ביז ביי לוזין אַליין, וואָס האָט יענע אויסגעהערט — אויך דאָס זעלבע.
אַז לוזי האָט פֿאַרענדיקט מיט די „אנשי־שלומו”, האָט ער גענומען גיין אָפֿט, כּמעט טאָג נאָך טאָג, צו זיין ברודער משהס קינדער זיך געזעגענען. ער האָט דאָס געטאָן — ערשטנס, ווייל ער האָט פֿאַרגעדענקט די צוואה פֿונעם ברודער, וועלכער האָט אים געבעטן, ער זאָל ניט אָפּטאָן די השגחה פֿון זיין הויז־געזינד, און באַזונדערס האָט ער עס געטאָן איצט ווען ער האָט געוואוסט, אַז מיט זיין פֿאַרלאָזן די שטאָט וועט ער שוין מער נישט פֿיר האָבן אויסצופֿילן די צוואה...
ער האָט זיך צוערשט געווענדט צו יהודיתן, צו זיין ברודערס עלטערער טאָכטער, וואָס זי, אַלס אָנפֿירערין און הויפּט־כאַזאָרגערין פֿון דער שטוב, האָט די לעצטע צייט אַממערסטן געהאַט צו ליידן אי פֿון די איינגעשרומפּענע מיטלען אויף אויסהאַלטן די שטוב, אי פֿון שלאַפֿקייטן און טויטן פֿון די עלטערן, וועלנדיק זי טרייסטן, מוטיקן און איר די הענט שטאַרקן, אויף וויפֿל ער איז ביכולת.
— אוי, פֿעטער . — האָט יהודית דערהערנדיק, אַז לוזי, איר אייגנסטער, נאָענטסטער, ווערט איר צוגענומען, אַ פֿאַרצאַפּלטן זאָג געטאָן: — אוי, פֿעטער, אויף וועמען לאָזט איר אונדז איבער??
לוזי האָט איר דאָס האַרץ אויסגערעדט און זי אויפֿגעפֿאָדערט, זי זאָל דעם כטחון גיט פֿאַרלירן, אַזוי ווי יעדערער איז מחויב, ווען אַפֿילו די שאַרפֿע שווערד ליגט שוין אויפֿן האַלדז, זיך ניט צו מייאש זיין פֿון רחמים; בפֿדננ ↰ 426 דא, אין איר פֿאַל, ווען דער הימל איז אַוודאי ניט ביי דער ערד, און מ׳טאָר אַוודאי ניט פֿאַרצווייפֿלען.
— זי, יהודית, ווי אַ יידיש קינד בכלל, ובפֿרט ווי משה מאַשבערס טאַב־
טער, טאָר אַוודאי דעם בטהון ניט פֿאַרלירן, ווייל אין איר הענגט איצט אָפּ, צי די שטוב זאָל בלייבן, וואָס זי איז געווען ביז אַהער, אָדער זי זאָל ווערן אויס, זיך פֿונאַנדערפֿאַלן.
לוזי האָט זיך דעמאָלט געפּרואווט אויך ווענדן צו יהודיתעס מאַן, צו יאַנקעלע גראָדשטיין, צום געוויסן פֿרומאק און סוחרישן שליממזל, מיט שטראָף־רייד און טענות, אַז „סטייטש, ממה־נפֿשך, אָדער — אָדער; אָדער מ׳איז, וואָס מ׳איז — סוחר, אָדער ער דאַרף זיך אין גאַנצן אָפּזאָגן פֿון מסחר...”
— ווייל יאָ — האָט לוזי פֿאָרגעזעצט — ווייל אויב יאַנקעלע האָט זיך פֿריער געקאָנט דערלויבן שטיין אין אַ זייט און זיך האַלטן קאַלט צו פּרנסה־ זאַכן, איז דאָס געווען דעמאָלט, ווען ס׳איז געווען, ווער ס׳זאָל אים פֿאָר־ נייטן און זיין אָרט פֿארנעמען, און ווען יעדעס מאָל, ווען יאַנקעלע האָט עפּעס פֿארזען, פֿלעגט זיך ווייזן זיין שווער, משה מאַשבער, צום אויסבעסערן און פֿאַרריכטן, וואָס ער האָט קאַליע געמאַכט. איצט אָבער, ווען יענער איז ניטאָ, איז אויב יאַנקעלע וועט זיך ווייטער פֿירן, ווי ער האָט זיך ביז אַהער גע' פֿירט, שטייט דאָך אים, חלילה, פֿאַר צו ברענגען זיך מיט זיין ווייב און קינדער ער פֿפֿר לחם, ד״ה צו גרונט גיין...
דערגיי האָט לוזי צוגעגעבן, אַז אויף וויפֿל ער אַליין איז גאָר ווייט פֿון סוחרעריי, האָט ער דאָך פֿארשטאַנען פֿון די אונטערגעשיקטע שליחים פֿון די בעלי־חובות פֿון זיין ברודער פֿאַרן ברודערס טויט, אַז ס׳האַלט דערביי, אַז זיי, די בעלי־חובות, זיינען גרייט אויף אַלערליי הנחות אי בנוגע דעם הוג, וואָס ס׳קומט זיי, אי בנוגע אויך די זמנים, ווען די געמינערטע סומע זאָל זיי געסילוקט ווערן, אויב נאָר זיי וועלן זען, אַז ס׳איז דאָ אַ גוטער ווילן ביים ברודער און ברודערס קינדער דאָס געשעפֿט צוריק ווידער אוי8שטעלן! מחמת פֿון דעם, וואָס די בעלי־חובות האָבן געבראַכט דאָס געשעפֿט צום אונטערגאַנג, האָבן זיי איינגעזען, אַז ס׳האָבן געליטן אי די אייגנטימער פֿון געשעפֿט, וועלכע זיינען ווילד געפֿאלן, אי זיי אַליין, וועלכע האָבן קיין מינדסטע האפֿענונג כאָטש מיט אַ וואָסער ניט איז טייל חוב אַרויסקריכן.
—. אַזוי, אַז איצט — האָט לוזי געזאָגט — איז סאַמע די רעכטע צייט, מ׳זאָל זיך ווידער נעמען בויען.
אַזוי האָט לוזי איינגעטענהט מיט יאַנקעלע גראָדשטיין, מיטן עלטערן איידעם פֿון משה מאַשבער, און אַזוי אויך מיטן יינגערן, מיט נחום לענטשער, וועמען ער האָט דערוויזן, אַז זיין געדאַנק זיך אַרויסצוטיילן פֿון געשעפֿט, מיט וועלכן ער האָט זיך אַ צייט פֿריער אַרומגעטראָגן, און געוויס איצט — ↰ 427 אויך, איז, באַזונדערס איצט, אָפּגעפֿרעגט און כּלל קיין געדענק נישט, ווייל אויב פֿאַר נחומען וואָלט עס נאָך געהאַט אַ זינען פֿריער, ווען ער האָט געהאַט אויסזיכטן אַרויסצוקומען מיט אַ געוויסער צאָל מזומן, וואָס איז אים געקומען אויף זיין חלק, און ער וואָלט זיך געקאָנט ערגעץ אַנדערש די הענט צעפֿירן, איז אָבער איצט, ווען אויסער ניט־געדעקטע חובות איז גאָרנישט ניט געגליכן, און אויסער דעם שלעכטן שם פֿון אַ שלעכטן צאָלער, אַן אָנזעצער, וועט ער מיט זיך גאָרניט ניט מיטנעמען, איז ווי לוינט עס און וואָס פֿאַר אַ נוצן וועט אים ברענגען דאָס אָפּטיילן זיך: אַמער — האָט לוזי ווייטער געטענהט — איז אָנשטאָט דעם, וואָס נחום זאָל אַרויס מיט ליידיקן, און דערום מוזן זיין געצוואונגען אויסנוצן זיינע קענטענישן לטובת אַן אַנדערן, צו וועמען ער וועט דאַרפֿן אָנקומען גיט ווי קיין שותּף, מחמת ער האָט ניט וואָס אַריינצולייגן אין שותּפֿות, גאָר ווי אַ מין אָנגעשטעלטער און ווייטער פֿון זיין פֿאַך — זאָל ער געטער גלייכן ביי דעם, ביי וואָס ער איז איצט, ד״ה אין אייגן געשעפֿט, וואָס איז איינגעפֿונדעוועט, און וואָס די קונדן, וועלכע זיינען זיך צייטווייליק צעקראָכן, וועלן זיך, סוף־כּל־סוף, צוריק צונויפֿקומען, ווען זיי וועלן זען, אַז דאָס געשעפֿט איז ווידער אויף די ריכטיקע פֿיס געשטעלט, און דעמאָלט איז מהיכי־היתי, זאָל ער טאָן, ווי ער וועט וועלן — זיך יאָ אָפּטיילן, אָדער ניט, ווי ס׳וועט אים לוינען.
אגב — האָט דאָ לוזי, אין די רייד צו נחומען, צוגעגעבן — דאַרף ער דאָך אויך געדענקען, אַז אַוועקגיין פֿון געשעפֿט וואָלט געהייסן אַוועקגיין אויך פֿון שטוב, מיט וועלכער ער וואָלט זיך שוין נישט אָנגעקערט, און דאָס, לויט ווי לוזי פֿאַרשטייט, לוינט אים געוויס גיט — איצט, ווען ער איז אַ שרוי1 כלא אשה, אַן אַלמן מיט קליינע קינדער, וועלכע ער מוז אַליין גאַזאָרגן, דאָ אָבער, וואו ס׳איז דאָ יהודית, וועלכע גאציט זיך צו נחומס קינדער, וואָס נויטיקן זיך אין אויפֿזיכט, ווי צו אירע אייגענע און ווי אַ מאַמע, איז ער פֿריי פֿון זייער עול...
קומענדיק צו באַזוכן זיין ברודערס הויזגעזינד, פֿלעגט לוזי דעמאָלט פֿון צייט צו צייט אויך צו אַלטערן זיך אַריינשטעלן. און איין מאָל, ווען ער האָט אים אַ זאָג געטאָן* ווייסט, אַלטער, אַז אין גיכן פֿאַר איך פֿון דאַנען, און אַז אַזוי גיך וועלן מיר זיך שוין נישט זען — האָט אַלטער, ווי ער איז אַזוי געשטאַנען אָפּגעטראָטן פֿון לוזין, ווי מ׳שטייט אַלע מאָל פֿאַר אַ צווייטן בעת אַ געשפּרעך, אַזוי האָט ער מיט אַמאָל צו אים אַ פֿאַל געטאָן, פּונקט ווי דעמאָלט, ווי מיר געדענקען, ווען זיין ברודער משהס מיטה איז אין הויף שוין אַ גרייט־אויסגעפֿאַרטיקטע געשטאַנען, אייניקע מינוטן פֿאַרן אַוועקנעמען זי... ער האָט, צופֿאַלנדיק צו לוזין, די ערשטע מינוטן געשוויגן און כלויז
1„שאַרוי” — לעבן אָן אַ פֿרוי.
געהאַלטן דעם קאָפּ צו יענעמס שויס צוגעבויגן, נאָר שפּעטער האָט ער אים אַ הויב געטאָן, און ווי אַ מענטש, וואָס די געדענקען זיינען ביי אים אין פֿולער אָרדענונג, האָט ער פֿאַר אַ לאַנגער קרענקלעכער צייט, אַ פֿיל־באַזיניקטן זאָג געטאָן: „ואנה אָני, לחי” — וואוהין, הייסט עס, וועל איך אַהינקומען, נאָך דעם ווי משה איז שוין נישטאָ, און נאָך דעם ווי אויך דו וועסט נישט זיין? לוזי האָט פֿון פֿאַרלוירנקייט ניט געהאַט וואָס צו ענטפֿערן אַלטערן. ער האָט ניט געהאַט מיט וואָס אים אַנטקעגנצוקומען, אויסער גאָר מיט לאָזן אַלטערס קאָפּ ווידער נאָענט־נאָענט צו זיין ברוסט זיך .טוליען און אין איר זיך איינגראָבן...
— גאָט וועט דיך ניט פֿאַרלאָזן — האָט לוזי מער דעמאָלט ניט געהאַט אַרויסצוברענגען צו אַלטערס טרייסט, ווייל טרערן האָבן זיך אים אין האַלדז געשטעלט.
לוזי האָט פֿאַרן פֿאַרלאָזן די שטאָט ניט נאָר מיט זיין ברודערס הויזגעזינד זיך געזעגנט, נאָר אַפֿילו, אויב מ׳קאָן אַזוי זאָגן, מיט זיין הויז, מיט זיין הויף... וואונדערלעך, מ׳ווייסט ניט צוליב וואָס, נאָר לוזי פֿלעגט דע-מאָלט אָפֿט זיך וועלן אומדרייען אַליין און זיך ניט לאָזן באַלייטן פֿון קיינעם... ער האָט אַ לעצט מאָל אויך אַריינגעשפּאַנט אין סאָד, וואו ער האָט זיך דערמאָנט אין דער זעלטענער רו, פֿון וועלכער ער פֿלעגט געניסן, ווען ער פֿלעגט דאָ אַרומשפּאַצירן אַליין אָדער מיט עמעצן, קומנדיק צו גאַסט צום ברודער. און באַזונדערס האָט זיך אים פֿאַרגעדענקט דער פֿאל פֿון פֿאַראַיאָרן זומער, ווען ער האָט דאָ איין מאָל אין אַ סוף טאָג אומגעשפּאַצירט מיטן כרו־ דער, פֿירנדיק אַ וויכּוח מכּוח געוויסע ענינים, ווי מיר געדענקען, און ווען ביים ברודער האָבן פֿון צעהיצטקייט די אויערן געפֿלאַמט, און ער, לוזי, אַ פֿאַרגעניגטער פֿון דער געדעמפֿטער, פֿאַרנאַכטיקער סאָד־לופֿט, וואָס פֿאַר שקיעה, האָט מיט אַ גוטמוטיקן שמייכל דעם ברודערס קלעם צוגעזען, בעת יענער איז געבליבן הינטערשטעליק און געשלאָגן אין זיינע טענות.
איצט איז אין סאָד געווען פֿרילינג. אויף די ריטלדיגע בעז־בוימלעך, וואָס לעבן פּאַרקן, האָבן שוין גענומען פּיקן קלעפּיק־בלוילעכע קנאַספֿעלעך
— אָן אָנזאָג פֿון באַלדיקער בליאונג. דאָס זעלבע אויך אויף די אַרומגע-שניטענע פֿון אַ געניטער האַנט פֿרוכט־בוימער — דערווייל נאָך קוים־מערק־. באַרע וואוקס־סימנים, אָבער אויך שוין אַן אָדערויף אויף באַלד־קומענדיקן צוויט אין ווייסן און אין ראַזעווען.
די סאָד־סטעזשקעס זיינען שוין פֿון פֿאַראַיאָריקן אָפּפֿאַל געווען אָפּגערייניקט און אַרומגעקערט, און נאָר אין אייניקע ערטער איז פֿאַרדאַרט כלעטערוואַרג אין אָנגעהויפּטע בערגלעך צונויפֿגעשאַרט געלעגן, וואַרטנדיק, אַז אָדער מ׳זאָל דאָס אויפֿן מיסט אַרויסוואַרפֿן אָדער פֿאַרברענען.
דער סאָד נאָך נאַקעט־ דורכזיכטיק, און דורך די בוימער, אָן זומערדיקער קליידונג, האָט מען געקאָנט זען אי וואָס אין הויף טוט זיך, אי וואָס אין אים אַליין< אין די ווייטסטע פֿאַרשטעלטסטע עקן און ווינקלען זיינע.
מ׳האָט דעמאָלט געקאָנט זען, ווי אין אַ ווייטלעכן עק טוט וואָסילי, דער ניי־אָנגעשטעלטער הויף־היטער ביי משה מאַשבערן, זיין מלאכה, וואָס באַשטייט אַמאָל פֿון אַרויסגראָבן אַ בוימל, אַמאָל פֿון פֿאַרקערן אַ סטעזשקע, אָדער אַן אַנדערש מאָל האָט מען אים געקאָנט זען שטיין ליידיק, אָן שום מלאכה, קוקנדיק פֿארגאאָט אויף אַ פֿאַרבייפֿליענדיק פֿייגעלע, וואָס רופֿט ביי אים אַרויס תמעוואַטע אַנטציקונג און אינטערעס.
אויך ווען לוזי איז דאָס לעצטע מאָל אין סאָד אַריין, האָט ער דערזען אָט דעם וואָסילין אין אַ ווייט־פֿאררוקטן עק, אָבער נישט אַליין, נאָר צוזאמען מיט אַ קינד, וואָס האָט זיך אַרויסגעוויזן צו זיין משה מאַשבערס עלטסט אייניקל, מאירל.
לוזי האָט, שטיל אומגייענדיק דעמאָלט אין ערב־זומערדיקן סאָד, אומבאַמערקט פֿאר זיך אַליין, צו יענעם ווינקל, וואו וואָסילי האָט זיך געפֿונען, זיך גיין געלאָזט, און ווען מאירל, וואָס איז געשטאַנען אַ נישט־באַשעפֿטיקטער לעבן וואָסילין, האָט אים באַמערקט, אַן אונטערקומענדיקן, אַזוי האָט ער זיך אַ ביסל פֿארשעמט, און אָפּגייענדיק פֿון וואָסילין, מיט אַראָפּגעלאָזטע אויגן, ווי גלייך מ׳וואָלט אים געטראָפֿן ביי עפּעס פֿאַרבאָטנס, זיך צו לוזין צוגעשטעלט.
לוזי האָט דעמאָלט, ווידער אומבאמערקט פֿאַר זיך אַליין, מאירלען פֿאר אַ האַנט אָנגענומען און אים אָפּגעפֿירט פֿון דאָרט, וואו ער האָט אים אָקאָרשט געטראָפֿן. ער האָט, גייענדיק מיט מאירלען אויף צוריק, אים גאָרנישט נישט געזונט, נאָר די גאַנצע צייט געהאַלטן מאירלס האַנט אין זיינער — אַפּנים, פֿון עפּעס אַ באַזונדער קרובהשאַפֿט, וואָס ער האָט אַלע מאָל געפֿילט צו אָט דעם מאירלען, אין וועלכן ער האָט געזען אַ מין איבערנעמער און יורש פֿון אַלע זיינע גוטע משפּחה־אייגנשאפֿטן.
און פּלוצלינג האָט ער זיך אַ נויג געטאָן צו מאירלען אין גאַנג, און אומגעריכט, נישט אין קיין שום פֿאַרבינדונג מיטן פֿריערדיקן, ביי אים אַ פֿרעג געטאָן x
— האַ, צי וועט מאירל געדענקען דעם פֿעטער לוזי, ווען ער וועט אויסוואַקסן אַ גרויסער ן...
דעמאָלט האָט מאירל, אַ נאָך מער פֿארשעמטער, און אַ ביסל אויך איבערראַשט פֿון דער פֿראַגע פֿון דעם אַזוי געאַכטן פֿעטער לוזי, זיין בליק אַראָפּגעלאָזט, און זיך אָננעמענדיק מיט מוט, דאָך מיט אַ געלעגערט לשון פֿם בושה, א9געענטפֿערט! אַוודאי וועט ער געדענקען...
און אַוודאי, זאָגן מיד דאָ אויך פֿון אונדזער זייט, האָט מאירל פֿאַרגעדענקט דעם פֿעטער לוזי, און באַזונדערס טאַקע פֿון יענעם לעצטן טאָג, ווען דער סאָד האָט מיט ערב־זומערדיקער דורכזיכטיקייט געקילט, און; ווען דער פֿעטער לוזי, דער ד׳ויך־שטאַלטנער, מיט דער ווייס־קורצלעכער באָרד, האָט פֿרעמדלעך אַהין אַריינגעשפּאַנט, נישט צו דער צייט און נישט צום אָרט, אַליין און אָן שום באַלייטער — נישט ווי מאירל איז אים געוואוינט געווען דאָרט צו זען תּמיד, באַזונדערס מיט זיין זיידן ביי דער זייט...
אַוודאי האָט ער פֿאַרגעדענקט דעם פֿעטער לוזי, וואָס האָט דעמאָלט אויסגעזען, ווי אַ צופֿעליק־פֿאַרכלאַנחשעטער, אָדער טאַקע ווי איינער, וואָס באַהאַלט זיך אויס פֿון עמעצנס בליקן און קומט זיך געזעגענען מיט דעם, וואָס האָט אים אַמאָל פֿאַרשאַפֿט פֿארגעניגן און וואָס ער דענקט דאָס שוין מער נישט זען; ווי אָט, למשל, מאירלען, וועמען ער האָט פֿאַר אַ האַנט אָנגענומען, און דערנאָך, גייענדיק מיט אים צוזאַמען, אים פֿארגעבן די אומגעריכטע פֿראַגע, וואָס האָט געקאָנט קומען כלויז פֿון איינעם מיט פֿאַרטויכטע חושים, ווען ער טראַכט וועגן איינס און זאָגט עפּעס אַנדערש, און וואָס מאַכט דעם צווייטן, צו וועמען ער ווענדט זיך מיט אַזאַ־אָ פֿראַגע — זאָל זיין, אַז אַפֿילו צו אַ קינד — אַ משוגענעם קוק טאָן אויפֿן פֿרעגער, ווי גלייך פֿאַרקערט, דער פֿרענער וואָלט געווען אַ קינד.
יאָ, זאָגן מיר דאָ נאָך אַמאָל, מאירל האָט אים געוויס פֿארגעדענקט...
און נאָך ווילן מיר צוגעבן, אַז אָט דער מאירל, וועמען מיר האָבן ביז אַהער ווינציק צייט און אויפֿמערקזאַמקייט אָפּגעגעבן, מחמת דער קליינער ראָל, וואָס ער, אַלס קינד, האָט געהאַט צו שפּילן אין אונדזער דערציילונג, וועט אין די ווייטערדיקע טיילן אַ פֿיל־גרעסערע שפּילן; ווייל, פֿאַרלויפֿנדיק אפֿריער, ווילן מיר דאָ באַצייטנס אויך זאָגן, אַז אַ גרויסע שטיק שפּעטער־קומענדיקע באַשרייבונג פֿון משה מאַשבערס הויז וועט טאַקע אָט דעם מאירלען אין די הענט איבערגעגעבן ווערן, ווי דעם קינפֿטיקן כראָניקער און באַגלויבטן עדות פֿון דעם, וואָס האָט ווייטער אין יענער שטוב געטראָפֿן... און נאָך ווילן מיר באַמערקן, אַז פֿון אָט דער כראָניק האָבן מיר באַשלאָסן שוין דאָ, טאַקע באַלד, צו ברענגען אַ געוויסן אויסצוג, וועלכער האָט אַ שייכות צו דעם, וואָס מיר דאַרפֿן אַמנאָענטסטן באַריכטן, און דהיינו, וועגן לוזיס און סרולי גאָלס אָפּגיין פֿון דער שטאָט, מחמת מיר געדענקען, אַז דער נוסח פֿון מאירלס כראָניק פֿאַסט זיך פֿיל בעסער צו דעם פֿארשטייענדיקן ענין, ווי דער, וועלכן מיר כאַזיצן און וועלכן מיר האָבן ביז אַהער אויסגענוצט. יאָ, אַזוי האָבן מיר באַשלאָסן. אָבער איידער מיר טוען דאָס, מוזן מיר זיך נאָך אויף אַ קלייגער וויילע פֿאַרהאַלטן, כּדי צו ענטפֿערן אויף איינער אַ פֿראַגע, וואָס פֿאַראינטערעסירטע לייענער וועלן אונדז געוויס פֿאַרגעבן, קומענדיק צו אָט דעם אַרט אין דער דערציילונג, און נעמלעך: ↰ 431 — וואָס וואָלט געווען, ווען לוזי פֿאָלגט ניט סרולי גאַלס עצה און די וואַרגונג פֿון אַ שמואַלעקל שלעגער זיך וואָס גיכער אַרויסצומאַכן פֿון שטאָט, ד״ה, וואָס וואָלט געווען, ווען ער בלייבט נאָך עטוואָס לענגער דאָרט?
דערויף ענטפֿערן מיר מיט דעם, וואָס פֿאָלגט!
אינעם זעלבן בייטאָג פֿון יענעם גאַנץ פֿרי, ווען לוזי מיט סרולין האָבן פֿאַרלאָזט די שטאָט, ווי ס׳וועט ווייטער דערציילט ווערן, אינעם זעלבן כיי־ טאָג האָט מען אין צענטער שטאָט, אין איינער אַ הויפּט־גאַס, וואו ס׳ווימלט אַלע מאָל מיט באַשעפֿטיקטע, אַהין־און־אַהער איילנדיקע סוחרים, הענדלער, טענדלער, קונים און סתם מענטשן, געקאָנט זען אַ בילד, וואָס מ׳זעט עס גאָר זעלטן.
מ׳האָט דערזען, ווי צוויי לאָפֿאצאנעס מיט קורץ־צעטריפֿעטע הויזן, מיט באָרוועסע פֿיס, אין האַלבע שטיוול, אַן כאָליעוועס, זיינען געשטאַנען געשפּאַנט צו אַ דישעל פֿון אַ לענגלעכן מיטט־וועגעלע מיט ווענטלעך, וועלכע נעמען זיך אַראָפּ און שטעלן זיך צו בעת אַ'גייט אַרויף און מ׳וואַרפֿט אַראָפּ דאָס מיסט. איינער אַ מין תענית־בחור, אַ דאָר־קוואַרער בראַנדיע, מיטן נאָמען שאַרפֿנאָגל, וואָס האָט .זיין פֿריע יוגנט .פֿאַרבראַכט אין די שולן און קלויזן צווישן לערנער, וועמען ער פֿלעגט באַדינען און פֿאָלגן אַ גאַנג צום איינקויפֿן, זומער — קוואַס און ווינטער — פֿאַרפֿרוירענע עפֿל, נאָך וועלכע קלויזניקעס זיינען אַזוי להוט, און וואָס דערפֿאַר פֿלעגט ער אַמאָל אַריינכאַפּן אַ קליינעם כיסן פֿונעם געקויטטן, און אַן אַנדערש מאָל האָט ער זיך כאַנוגנט כלויז מיט דער הנאה פֿון קוקן, ווי אַנדערע האָבן הנאה... איצט איז ער אַ טרעגערל אין מאַרק, וואָס טויג נאָר אויף אָפּטראָגן לייכטע משא־ פּעקלעך צו היגע באַלעבאָטים אַהיים, און צו פֿרעמד־אָנגעפֿאָרענע — אויף די אכסניות, פֿאַר אַ קליין געצאָלט, מחמת אויף קיין גרעסערע משאות איז ער ניט קיין בעל־כּוח. ער איז בלוטלאָז און אויף זיין בלאַס־געשלאָסן פּנים איז ניט צו דערקענען, צי איז ער קלוג, צי נאַריש, צי איז ער פֿעאיק פֿריי-לעך זיין, צי איז זיין גרונט־געמיט טרויעריק. מערסטנטייל האָט ער געשוויגן, נאָר דערפֿאַר, אַז ער האָט זיך צערעדט, האָט ער געשאָטן מיט גראַמען, אָן אַ שיער, אַן אָפּשטעל און האָט קיין מאָל קיין מאַנגל ניט געפֿילט אין קלינגענדיקן וואָרט, ווי אַן אמתער מאָרשעליק.
דאָס איז איינער. דער צווייטער — פֿון זעלבן מין ־ אַ ניט־דערפֿאַרענער ישיבה־בחור, וואָס מחמת זיין טעמפּקייט האָט ער זיך אין לערנען ניט, אַרויפֿגעשלאָגן, נאָר דערפֿאַר אָבער האָט ער זיך דערוואַרכן אַזאַ אָפּעטיט, וואָס פֿון באַפֿרידיקן אים איז ער אויסגעוואַקסן אַ געדראָלענער לעפּאַק, 'מיט געפּאַקטע הענט, פֿיס, פּלייצעס און פּנים און אויך מיט אַ געדיכט־ברוינער באַרה ווי ביי אַ גרויס דערוואַקסענעם... כּדי צו באַפֿריריקן זיין אַפּעטיט, האָט ער זיך צוערשט געשטעלט פֿאַר אַ באַהעלפֿערל ביי אַ דרדקי־מלמד, צום ↰ 432 באָדינען דאָס קליינוואַרג, וועלכע ער האָט אין אַ קויטיק־בלאָטיקן האַרבסט־ טאָג געקאָנט טראָגן פֿון דער היים אין חדר און פֿון חדר אהייט צו פֿינף — זעקס מיט אַמאָל — צו צוויי — דריי אויאַן רוקן און צו איינס אויף ביידע הענט, דערפֿאַר האָט ער אויך נישקשה באַנומען דאָס קליינוואַרג, ווען ער פֿלעגט זיי ברענגען דעם מיטאָג פֿון די היימען און ווען פֿון יעדער טעפֿעלע פֿלעגט ער זיך אַראָפּנעמען אַמאָל העלפֿט און אַמאָל מער, ס׳געווענדט אין דעם, אויף וויפֿל דאָס מאכל איז אים געווען געפֿעלן. און נאָך איינע אַ מעלה האָט ער געקראָגן אַ אַ ציאונג צו די דינסט־מיידלעך פֿון די באַלעבאַטים, צו וועלכע ער האָט געהאַט איינגאַנג, און אייניקע פֿון אָט די דינסט־מיידלעך האָבן שוין פֿון אים געליטן, און באַלעבאַטים האָבן דערנאָך געהאַט אַן אַרבעט זיי חתונה צו מאַכן, און אים, דעם אומגעלומפּערטן לעפּאַק, אַדורכצוטרייבן... דעמאָלט איז אויך ער אַרויס אין מאַרק אָבער שוין דווקא יאָ אַ בעל־כּוח, און דערצו נאָך געקרוינט מיט אַ נאָמען, „שער־כער מיידל־מאַכער”, מ׳ווייסט ניט פֿאר וואָס, אָדער אפֿשר — אויך יאָ.
בקיצור ־ אָט דאָס אויבנדערמאָנטע פּאָרל האָט מען איצט געזען געשפּאַנט אין שלייעס, ווי פֿערד, צום מיסט־וועגעלע מיט די ווענטלעך, און דער ערשטער, שאַרפֿנאָגל האָט חוצן־שפּאַן נאָך געטראָגן אַ הויכן דראַנג, מיט אַ בעזעם אויף זיין שפּיץ — אַזאַ, וואָס מ׳טראָגט אַלע דאָנערשטיק אין שטאָט, רופֿנדיק דעם עולם אין באָד אַריין, ווען זי הייצט זיך. אויפֿן ואַ, געלע האָט מען אויך געקאָנט זען עפּעס אַ בענקל, אויף וועלכן עמעצער זיך אָדער אַליין, מיט גוטן ווילן, באַדאַרפֿט אַרויפֿזעצן, אָדער אפֿשד ניי], ניט מיט גוטן ווילן...
און מיט אַמאָל האָט שאַרפֿנאָגל אין מיטן דאָס שווייגן איבערגעריסן, u*n דאָס מויל געעפֿנט, און פֿאַרן עולם, וואָס האָט זיך שוין אַרום אים צונויפֿגעקליבן, גענומען אויסרופֿן, איינלאַדנדיק אין גראַמען יידן, ווייבער, יינגלעך, מיידלעך, ווער אין הויזן, ווער אין קליידלעך אאַז״וו און ער האָט, גראָמענדיק, פֿאַרשפּראָכן דעם וואָס מער און מער צונויפֿנעמענדיקן עולם, אַז אויב מ׳וועט אים נאָכפֿאָלגן, אים און זיין הכד, אַזוי זיינען זיי גרייט צו באַווייזן חידושים ונ5לאות, ראָבע קעץ גוזמאות, און ווי אַזוי אַ פֿרינץ מיט אַ פֿרינצעסין טוען מיט איבערגעקערטע לעפֿל עסן, און נאָך און נאָך, וואָס ער קאָן דערווייל ניט אויסזאָגן, און בעט מ׳זאָל אים גלויבן אויפֿן וואָרט...
און אַזוי אויסרופֿנדיק, האָט שארפֿנאָגל געגעבן אַ צייכן צו זיין שותּף און מיטהעלפֿער ביים דישל: „שלעפּ, שער־כער” — און יענער האָט אַ געזונטן צי געטאָן, און דאָס מיסט־וועגעלע האָט גענומען טראַסקען איבער דער שלעכט־כרוקירטער גאַס, און עולם ליידיקגייער האָט אויף שאַרפֿנאָגלס רוף גענומען נאָכלויפֿן, קוקנדיק אויפֿן דראַנג מיטן כעזעם, ווי אויך אויפֿן גענקל, ↰ 433 וואָס איז דערווייל ניט כאַזעצט, נאָר, ווי מ׳האָט פֿארשטאַנען, וואָרט עס אויף עמעצנס אַ געזעס מיט בבוד.
ס׳זיינען געלאָפֿן חברה טרעגערלעך, משרתימלעך, און וואָס ווייטער דער פּאַראַד־צוג האָט צו זיך צוגעצויגן נאָך און נאָך יונגוואַרג, אַזוי זיינען שוין שפּעטער, אין די ווייטערדיקע גאַסן קומענדיק, אויך מער עלטערע און באַשעפֿטיקטע צוגעשטאַנען, ווי באַלמעלאָכעס — שוסטערס אין פֿאַרטעכער, שניי־ רערס אין קאַמזוילן, און אויך נישט באַלמעלאָכעס, וואָס האָבן זיך גענומען ווייזן אויף טיר און טויער. און דער אונטערהעצנדיקער יצר־הרע האָט זיי געשטויסן גיט אָפּצושטיין און צו די שוין פֿון פֿריער לויפֿנדיקע זיך פֿאַראייניקן.
דער עולם אין מיטן גאָט איז שוין אַזוי גרויס אויסגעוואַקסן אַרום די צוויי געשפּאַנטע צום וועגעלע — אַרום שאַרפֿנאָגלען און שער־בער מיידל־ מאַכער, אַז איינער, דער לעצטער, האָט זיך געמוזט גרויס אָנשטרענגען אַליין דאָס וועגעלע צו שלעפּן, מחמת דער צווייטער, שאַרפֿנאָגל, האָט פֿון ווייניק כּוח אים ווייניק וואָס געהאָלפֿן, סיידן מיטן מויל; — דער עולם אין מיטן גאָט, זאָגן מיר, איז שוין אַזוי גרויס אויסגעוואָקטן, אַז באַלד איז שוין דאָרט קיין אָרט ניט געבליבן פֿאר די ניי־צוגעקומענע, וועלכע האָבן, דערהערנדיק דעם טומל, פֿון די הייזער זיך אַרויסגעשיט און האָבן זיך געוואָלט צונויפֿ־ גיסן מיטן פּאַראַד, און האָבן שוין קוים אַרט געקראָגן אויף די טראָטואַרן, וואו ס׳איז שוין אויך געווען שווער זיך דורכצושטופּן.
מ׳איז געלאָפֿן, וואַקסנדיק אין צאָל, פֿון צענטער שטאָט אַלץ ווייטער אין די ווייטער־ליגנדיקע גאַסן, און ווער פֿון די ניי־צוגעקומענע ס׳האָט געמיינט זיך דערוויסן דעם ציל פֿונעם איינגעלויף ביי די פֿריער צוגעשטאַנענע, און האָבן זיך גענומען דערפֿרעגן אַ „וואוהין און צוליב וואָס \” האָבן זיי באַלד געקראָגן אַן ענטפֿער מיט אַן אַוועקמאַכנדיקן, קרומען אַקסל, וועלכער האָט באַטייט, אַז ס׳איז קיין צייט ניטאָ, און אַז אויב מ׳האָט אינטערעס, זאָל מען, ניט פֿרעגנדיק, מיטלויפֿן, און אויפֿן ריכטיקן אַרט וועט מען שוין, באַגלייך מיט אַלע, זיך דערוויסן, מ׳וועט שוין זען פֿאַרטיקערהייט, האָט עס געהייסן...
ס׳איז קלאָר געווען, אַז דער דראַנג מיטן בעזעם, וואָס זעט זיך אַרויס איבער אַלעמענס קעפּ און דאָס מיסט־וועגעלע, וואָס זעט זיך נישט אַרויס, מחמת ס׳איז פֿון אַלע זייטן, ווי זיסקייט — פֿון פֿליגן, באַזעצט, רופֿן און פֿירן דעם עולם נישט סתם, נישט אומזיסט, נאָר אַז דאָ מיינט מען עמעצן צו „באערך מיט אַרויספֿירן פֿון שטאָט אויף אַ געוויסן אופֿן, מיט פּאַראַד און אין דער ליכער אָנוועזנהייט פֿון אַ האַלב־שטאָט ליידיקגייערישע יוגנט און אויך באַשעפֿטיקטע עלטערע, ווי מ׳טוט אַמאָל מיט אַזאַ, וואָס פֿארדינט עס, מיט אַ ליוליוקעריי און סווישטשעריי, ווי אַ מסור און ענלעכע.
און ווירקלעך! געוויסע אָנפֿירערישע הענט האָבן זיך שוין אַלע מאָל אַרויסגעהויכן איבער די קעפּ פֿון דער געדיכטער מאַסע, כּדי צו ווייזן די ריכטונג, וואוהין דער צוג זאָל ציען. די פּנימער פֿון אָט די אָנפֿירער האָבן פֿון באַשעפֿטיקטער היץ געפֿלאַמט, און זייענדיק אַליין צווישן עולם פֿאַררוקט, האָבן זיי מיט'אויסגעשרייען און מיט אַרויפֿגעהויכענע הענט דיריגירט און געפֿירט, וואו געדאַרפֿט.
און אָט האָט מען זיך דערנעענט צו דער גאַס, וואו לוזי מאַשבערס שטיבל איז געשטאַנען און האָט אומשולדיק און נישט וויסנדיק פֿון גאָרנישט, געוואַרט אויפֿן ־גורל, וואָס איז דעם באַשטימט — ניין, נישט דעם שטיבל אַליין, פֿאַרשטענדלעך, נאָר דעם, וואָס וואוינט אין דעם און צו וועמען דער גאַנצער אימפּעטיקער געדראַנג פֿון דעם אויפֿגעהעצטן המון האָט זיך איצט אַ לאָז געטאָן, באַקומענדיק די ריכטיקע אָנווייזונג פֿון די אָנפֿירער.
— אַרויס מיט אים: — האָט זיך באַלד דערהערט אַ כאַפּעלערישע שטים פֿון איינעם אַ פֿירער, ווען מ׳האָט זיך מיטן מיסט־וועגעלע און מיטן דראַנג און בעזעם צו יענער שטוב צוגעשטעלט.
— אַרויס מיטן וואָלף אין דער פֿוקסישער פֿעל, מיטן שבתי־צביניק, מיט דעם אַזוינעם און אַזוינעם — האָבן זיך באַלד דערהערט נאָך און נאָך אויסגעשרייען — און אַ היפּשער מקעט געביילטע פֿויסטן האָט זיך אַ הויב געטאָן, גרייט צו לאָזן זיך צו דעם אַרויסגעפֿאָדערטן, ווען יענער וועט גלית ברירה און פֿון מורא, דורך אַ טיר אָדער דורך אַ פֿענצטער זיך באַווייזן, זיי זאָלן אים באַגעגענען, ווי מ׳דאַרף...
— וואו איז ער, דער יענער — ער, מיט די זייניקע, וואָס האַלטן מיט אים איין האַנט, איין טריפֿהנע קאָמפּאַניע?
אייניקע איינוואוינער פֿון יענער גאַס, וועלכע האָבן גוט געקאָנט לוזיס אויפֿפֿירונג און זיין צוגעלאָזטקייט ניט נאָר צו די זייניקע, נאָר אויך צו אַלעמען, ווער ס׳האָט אַמאָל באַגערט זיין שוועל אַריבערטרעטן, אָדער גלאַט, אָדער כּדי אַ יידיש וואַרט אויסצוהערן — אַז זיי האָבן דערזען דעם המון, פֿון געוויסע לייט אַהערגעבראַכט, גאָרניט מיט קיין גוטע מיינען, און האָבן זיך געוואָלט איינשטעלן, צווישן עולם זיך אַריינרוקן און צו לוזיס פֿאַרטיי-דיקונג אַ גוט וואָרט זאָגן — זיי, אָט די איינוואוינער, האָבן באַלד, ווי נאָר זיי האָבן דעם ערשטן פּרואוו דערצו געמאַכט, גלייך פֿון די שוין פֿאַרגרייטע געמילטע פֿויסטן באַקומען אין די פּנימער פֿאַרפֿאָרן מיט אַזאַ קראַפֿט, אַז זיי האָבן זיך גלייך מיט בלוט באַוואַשן! און אַנדערע, וועלכע האָבן אויך געוואָלט דאָס זעלבע,' נאָר דערזעענדיק, וואָס מיט די ערשטע איז געשען, האָבן זיי זיך אַרויסגערוקט באַצייטנס, שוין גאָרנישט זאָגנדיק, אכי כאָטש מיט די ביינער גאַנץ.
גו, און אַז דער עולם האָט דערזען, אַז דער אויפֿגעפֿאָדערטער האָט ניט נדער: מיט גוטן ווילן אַרויסצוקומען צום משפּט, וואָס וואַרט אויף אים, און באַהאַלט זיך אויס, אַ פּנים, מיט דער האָפֿענונג, אַז א8שר וועט דער המון זיך איבערשרייען, וועט מיטן שרייען זיך באַגוגענען און דערנאָך זיך צעגיין
— זעענדיק דאָס, האָט דער עולם אין לוזיס שטוב זיך אַ דיס געטאָן, צוערשט אין פֿאָרהייזל, וואָס האָט ניט געקאָנט אַרייננעמען וויפֿל ס׳האָבן זיך אַהין אָנגעשטופּט, דערנאָך אין לוזיס ערשטן צימער, וואָס האָט אויך ניט געקלעקט פֿאַרן גרויסן געדראַנגז און נישט טרעפֿנדיק נישט דאָ, נישט דאָרט דעם, צו וועמען מ׳האָט געוואָלט דעם געבראַכטן כעס אַרויסלאָזן, האָט מען, מעשה פֿראים, גענומען אים אויסלאָזן צו שטומע, אומשולדיקע שטוב־כּלים, וועלכע האָבן זיי זיך אונטער דער האַנט געטראָפֿן: ברעכן, לאַמען, שמיצן, טישן, בענקלעך, געשיר און דאָס גלייכן, און דאָס אַלץ דורך די פֿענצטער אין דרויסן אַרויסשמייסן, כּדי אונטערצוגעבן פֿעך און דערוואַרעמען די געכליטן ביי יענע, וואָס האָבן זיך נאָך געהאַלטן ביי אַ זייט און נישט אַזוי אויפֿגעהיצט צו וועלן טאָן, וואָס די, וואָס יאָ צעהיצט.
און יאָ, טאַקע? אַריינגעקומען אין דער פֿאַסיע, האָבן אַפֿילו די זייטיקע און מער קילע שוין געכאַפּט, וואָס האָט זיך זיי געטראָפֿן און גענומען זיך באַגיין מיט דעם, ווי יענע, וואָס האָבן זיי דעם ערשטן כיישפּיל באַוויזן. ס׳האָט זיך דערהערט אַ געקלאַנג פֿון אויפֿגעריסענע פֿענצטער, פֿון אויסגעזעצטע שויכן, אַ בראָך פֿון געפֿעס, און אַ טראך פֿון מעכל, דורך אַ טיר אָדער דורך אַ פֿענצטער אין דרויסן אַרויסגעשמיסן, 'און דער אין־דרויסן-שטייענדיקער המון האָט דאָס אַרויסגעשמיסענע דורך טיר און פֿענצטער אויפֿגענומען מיט דער זעלבער אויפֿגעפּראַלטער, שאָדנפּריידיקער הנאה ווי די הנאה פֿון די, וועלכע האָבן דאָס זיי פֿון אינעווייניק מיט אַ שעדיקערישער האַנט אַרויסדערלאַנגט.
עטוואָס שפּעטער אָבער, אַז די רעדל־פֿירער האָבן זיך דערמאָנט, אַז ניט דאָך צוליב כּלים־ברעכעריי זיינען זיי אַליין געקומען און דעם עולם אַהער געבראַכט, און אַז פֿון די, צו וועמען זיי האָבן דער עיקר געצילט, איז קיין סימן נישט אין פֿאָדער־הייזל און נישט אין ערשטן צימער געווען צו געפֿינען, און זיי האָבן זיך דערום אַ לאָז געטאָן צום צווייטן צימער, צו לוזיס אַלקער, וואָס ווי מ׳האָט איצט באַמערקט, איז ער מיט פֿאַרמאַכטע טירן געשטאַנען — האָפֿנדיק, אַז אָט באַלד וועלן זיי, לסוף, דערזען יענע, וועלכע האָבן זיך דאָרט אין אַ ווינקל, אונטער אַ טיש, אונטער אַ כעס פֿאַרשטעקט און אויסבאַהאַלטן, פֿאַר מורא און ציטערניש פֿאַר דער שטראָף, וואָס וואָרט אויף זיי און אויף וועלכער זיי ריכטן זיך, דאָרט באַהאַלטן ליגנדיק.
יאָ, מ׳האָט זיך מיט אימפּעט אַ ריס געטאָן צום צווייטן צימער, אָבער...
ווי דערשטוינט און אגטוישט איז מען געוואָרן — סיי די גאָר־גרויסע פֿאַר- ↰ 436 אינטערעסירטע אָנפֿירער, סיי די געפֿירטע, וואָס האָבן זיי נאָכגעפֿאָלגט — ווי דערשטוינט און אַנטוישט איז מען געוואָרן, ווען אָנשטאָט לוזי מאַשבער מיט איינעם, אָדער מיט עטלעכע וון די זייניקע זיך דאָרט אויסבאַהאַלטנדיקע, האָט מען פּלוצלים דאָרט דערזען,צוויי פֿראַנק און פֿריי זיצנדיקע פּאַרשוינען, פּושקע מיט די צען צענערס און מיטוואָכן, מיט וועלכע מיר האָבן אין אַן אַנדער אָרט, בעת אַן אַנדער געלעגנהייט זיך שוין געהאַט די מעגלעכקייט
צו באַקענען.
זיי זיינען געזעסן איינס קעגן איינס אויף צוויי בענקלעך — די צוויי האַלב־דולע „קללה”־פּאַרשוינען: פּושקע, אָנגעפֿרענדעט אין אַ באַרג שמא-טעס, אין וועלכן ער פֿלעגט זיך רוקן, ווי אַ טשערעפּאַכע, און מיט די פֿיל צינערנע פֿינגערלעך אויף די קויטיקע, קיין מאָל ניט געוואַשענע פֿינגער
— פֿון איין זייט טיש; און אַנטקעגן אים — מיטוואָך, וואָס מיטן איינעם גרויסן עפֿל־אויג, ווי פֿון גלאָז, וואָס איז שווער געווען דערויף צו קוקן, און מיטן צווייטן, דעם נאַטירלעכן, וואָס שמייכלט שטענדיק און מאַכט אים אַראָפּ־ רינען אין מויל אַריין אַ גוטמוטיק טייכעלע געלעכטער, ווי אַ פֿליסנדיק באַרג־שטראָמעלע, וואָס ריזלט אין אַ טאַל.
זיי זיינען געזעסן פֿאַר אַ טאַפּ צימעס, אָדער איינגעמאַכטס, וואָס עמעצער האָט פֿאַר זיי אַוועקגעשטעלט, און וואָס אָן לעפֿל, אָבער אויך אומגעשטערט, האָבן זיי, ווייזט אויס, שוין פֿון לאַנג אָט די לעק־מלאכה געטאָן מיט מנוחה און וואויל־געשמאַק.
ווי קומען זיי אַהער, און ווער האָט זיי דאָ איינגעאָרדנט ביים טיש און ביים טאָפֿז
נישט אַנדערש און נישט קיינער, ווי סרולי גאָל, וואָס ווי ערנסט ער האָט נישט געזאָלט זיין יענעם טאָג, גאַנץ פֿרי, ווען ער מיט לוזין האָבן די שטוב פֿאַרלאָזט, ווי ס׳וועט באַלד ווייטער זיין געזאָגט, האָט דאָך אין אים שטילערהייט ניט אויפֿגעהערט שפּילן דער לץ, וואָס אַלע מאָל לוסט עמעצן „אָפּטאָן” און צום נאָר שטעלן; און וויסנדיק פֿון זיכערע קוועלן, אַז דעם טאָג גרייט מען זיך אָנפֿאַלן און קומען אַהער מיטן פּאַראַד, מיטן וועגעלע און מיט אַלעם איבעריקן, וועגן וועלכן מיר דערציילן דאָ, האָט ער געהאַט אין זינען איינצוארדענען אַזוי, אַז ווען די שטאַרק־פֿאַראינטערעסירטע וועלן זיך אַריינרייסן אין לוזיס שטוב, מיטן מיין מיט אים זיך אָפּצורעכענען, ווי זיי האָבן פֿאַרטראַכט, אַזוי זאָלן זיי אָנשטאָט אים, אצטרעפֿן אָט דאָס פֿאַרל
— פּושקען מיט מיטוואָכן, צו זייער בזיון און לאַנגער נאָזאַ
דאָס האָט ער געטאָן, ווי ער טוט אַלע מאָל, ווען ער פֿאַרלאָזט די שטאָט אַפֿילו אויף קליינע חדשים, און וואָס ווען ער גייט פֿון איר אָפּ אויף אַ געוויסער שטרעקע, קערעוועט ער זיך אויס און שטעלט איר אַ פֿייג, ובפֿרט ↰ 437 האָט ער דאָס געטאָן איצט, ווען ער האָט זי פֿאַרלאָזט אויף לאַנג, און ווער ווייסט אויף וויפֿל...
ער האָט די סצענע מיט פּושקען און מיט מיטוואָכן אַזוי פּיין אַרומגעשטעלט, אַז ווען דער עולם איז אין לוזיס אַלקער אַריין און מ׳האָט דערזען דאָס פּאָרל אין גרויס געמיטלעכקייט עסן פֿונעם טאַפּ זיסקייט בשוהפֿות, האָט מען צוערשט געגלויבט, אַז מ׳האָט דאָ פֿאַר זיך פֿאַרשטעלטע, איבערגעטאָנענע אין געשטאַלט פֿון ערשטן און פֿון צווייטן. שפּעטער אָבער, אַז מ׳ד״אָט זיך בעסער איינגעקוקט ־און דערזען, ווי יענע, וועלכע זיינען שוין אַ ביסל שיכּורלעך־איבערגעזעטיקט פֿונעם זיסן מאכל, פֿון וועלכן זיי ד״אכן זייער לעבן־לאַנג ניט געגעסן, קאָנען זיך דערפֿון ניט אָפּרייסן אויך איצט, נישט נאָר ווי ווען זיי זיינען געזעסן אַליין און אומגעשטערט, נאָר אויך אַפֿילו, ווען דער פֿרעמדער עולם האָט איצט די טיר פֿון אַלקער אויפֿגע. פּראַלט, זיי אַרומגעשטעלט, געשטאַנען און געקוקט זיי אין מויל אַריין — אַז מ׳האָט דאָס דערזען, זיינען די אָנפֿירער און די אַממערסטן פֿאַראינטערע־ סירטע אָפּהענטיק און אָפּגעשמיסן געבליבן, און די ווייניקער־פֿאַראינטע־ רעסירטע, די זייטיקע, וואָס זיינען כלויז מיטגעצויגן געוואָרן, האָבן זיך זייער שטאַרק צעלאַכט, צוקוקנדיק, ווי אַזוי פּושקע שטרעקט אויס די הענט און נעמט פֿונעם קלעפּיקן מאכל פּאַמעלעך, פֿויל, מיט די קויטיקע פֿינגער, און ווי אויף אים קוקנדיק, טוט אויך מיטוואָך דאָס זעלבע, מיט אַ שמייכלדיקן און זיסלעכן גענוס.
דעמאָלט האָט דער עולם, וואָס אין צווייטן צימער, דערהערנדיק, ווי אין ערשטן לאַכט מען, אָנשטאָט צו שרייען אויף דעם און אויף די, וועמען מ׳האָט געמיינט' דאָרט אָנצוטרעפֿן — צו דער שוועל זיך צוגעשטופּט און די קעפּ אין צווישן צימער אַריבערגעבויגן, און אַליין אויך דערזעענדיק וואָס די ערשטע, זיך צעלאַכט.
די ידיעה וועגן פּאָרל האָט זיך באַלד אַריבערגעטראָגן אויך אין פֿאָרהייזל, אויך צו די, וואָס האָבן קיין אָרט אין שטוב ניט געפֿונען און זיינען געבליבן אין דרויסן, ביז זי האָט, לסוף, דערגרייכט אויך צו די צוויי געשפּאַנטע אינעם וועגעלע, צו שאַרפֿנאָגלען מיט זיין הכד, וועלכע זיינען גרייט געשטאַנען, וואַרטנדיק אויף די, אויף וועמען מ׳האָט זיך געריכט זען אַרויסגעפֿירט בלאַס־געבונדן, אָדער כח בלוט צעשלאָגן, כּדי זיי אַרויפֿזעצן אויפֿן פֿיינעם בענקל ככבוד, און באַגלייט פֿונעם יובלדיקן, שעלטנדיקן און זיד־ לענדיקן עולם, זיי אַרויספֿירן נאָך מיט גרעסערן פּאַראַד, ווי ווען דאָס ווע. געלע איז אַהער .געפֿירט געוואָרן אַ ליידיקס.
דעמאָלט האָט שאַרפֿנאָגל, אויך אַן אָפּהענטיקער, גענומען אויסשרייען מיט אָפּהענטיקן גראַם אַ יידן... ווער מיט מערידן, ווער אָן מערידן... — ↰ 438 דער ב סם ר
אַהיים, אַהיים... אויף די הליבישטשעס מיט ליים... ווער־וואוהין סע וויל, ווייל געענדיקט, איז די שפּיל...
ער האָט אַרויסגעבראַכט דעם גראַם מיט באַדויערונג, זעענדיק דעם אַנווער, וואָס ער און זיין שותּף, שער־בער מיידל־מאַכער, האָבן דאָ געכאַפּט דערפֿון, וואָס זיי וועלן איצט שוין נישט קאָנען אַריינבאַקומען 5ון זייערע באַשטעלער דאָס געצאָלט, וואָס איז זיי פֿאַרשפּראַכן געוואָרן, ווען זיי וועלן אויספֿירן זייער אַרבעט, ווי ס׳געהער, און וואָס דערווייל האָבן זיי דערפֿון, ווייזט אויס, נאָר אַ קליינעם אַדערויף געקראָגן...
זיי האָבן גענומען ציען דאָס וועגעלע אויף צוריק, אַליין אָפּגעקילטע, דורכן עולם, וואָס שוין קיל... אויך דער עולם האָט זיך שוין באַלד געזאָלט צעגיין, נאָר דאָ האָט זיך פּלוצלים דערהערט אַ יאָמערדיק קול פֿון עפּעס אַ יידענע, וועלכע האָט זיך אַרויסגעוויזן צו זיין די באַלעבןןסטע פֿונעם שטיבעלע, אין וועלכן לוזי האָט געוואוינט ־.
— גזלנים, קוילער, וואָס איז אייך מיין שטוב שולדיק?...
די יידענע האָט געשריגן, שטייענדיק איבער די צעבראָכענע כּלים, וועלכע זיינען געלעגן פֿאַר איר, אַן רחמנות פֿון שטוב אויף דער גאַס אַרויסגע-שמיסענע... זי איז צום אָנהייב־אָנפֿאל, ווייזט אויס, אין דער היים ניט געווען, און איצט, אָנגעקומען פֿון ערגעץ און דערזען דעם חורבן, וואָס מ׳האָט פֿון איר אָרעם ביסל גוטס געמאַכט, האָט זי די הענט געבראָכן, ווי איבער אַ מת, אין פֿאַרצווייפֿלונג און מיט טענות:
— גוואַלד, יידן ג פֿאַר וואָס קומט מיד אַזאַ חורבן?
— גערעכט! — האָבן אייניקע פֿונעם שטיין־געבליבענעם עולם דער יידענע מיטגעהאָלפֿן, צוקוקנדיק די עוולה, צו וועלכער זיי אַליין האָבן אָקאָרשט
— ערשט געהאַט אַ שייכות, אויב ניט ווי אוממיטלבאַרע אָנטיילנעמער, איז, על־כּל־פּנים, ווי צושויער פֿון דעם, וואָס אַנדערע זיינען באַגאַנגען און זיי האָבן נישט געווערט, נישט דערווידערט.
אַנדערע אָבער פֿון די מער פֿאראינטערעסירטע, וועלכע האָבן זיך נאָך צווישן עולם אויפֿגעהאַלטן, און וואָס האָבן ניט באַוויזן אויסלאָזן דעם כעס צו די עיקר־שולדיקע, צו וועלכע זיי האָבן געצילט, האָבן כאָטש אויסגעלאָזט צו דער יידענע, איר ניט מיטפֿילנדיק, און טענהנדיק אויף צוריק:
— אַ מיצווה אויף איר: האָט זי ניט געזאָלט אַריינלאָזן צו זיך קיין שלענג... האָט זי ניט געזאָלט פֿאַדרינגען אַזעלכע, וואָס אוי לרשע ואוי לשמו, האָט זי ניט געזאָלט...
מ׳האָט די יידענע געלאָזט ביים געוויין — סיי די מיט6ילנדיקע, סיי די, וואָס ניט, און נאָך דעם, ווי מ׳האָט אַ קליין כיסעלע איר קלאָג אויסגעהערט, האָט מען זיך מיט די רוקנס אויסגעקערעוועט און זיך גענומען צעגיין.
די פֿאראינטערעסירטע האָבן מיט אַראָפּגעלאָזטע קעפּ און מיט בושת־
פּנים פֿון צווישן עולם זיך אַרויסגערוקט, אָפּגעשמיסענע פֿון דער נישטגעלונגענער אונטערנעמונג, צו וועלכער זיי האָבן מיט אַזאַ פֿלייס געשטרעבט און וואָס איצט האָבן זיי, צו זייער פֿאַרדראָס און ערגער, געמוזט צוזען, ווי דאָס אַזוי שטאַרק געגאַרטע פֿון זיי האָט זיך זיי פֿון אונטער די הענט אַרויסגעגליטשט און פֿון פֿאַר זייער נאָז פֿאַרשוואונדן.
די נישט פֿאַראינטערעסירטע אָבער, וועלכע האָבן בלויז געמיינט כיי־ צוזיין ביי דער ניט־אפֿט־צוזעענדיקער פֿאַרשטעלונג ווי אַזוי מ׳וועט אַ פֿאר־ שולדיקטן אויפֿן וועגעלע אַרויפֿזעצן און ווי דער גרויסער עולם וועט דאָס וועגעלע נישט מיט מיסט, נאָר מיט יענעם, וואָס איז געגליכן צו מיסט, כאָלייטן — זיי, אָט די נישט־פֿאַראינטערעסירטע, האָבן איצט, ווען די פֿאַרשטעלונג איז ניט צושטאַנד געקומען, כּדיעכד, נישט איבעריק באַדויערט זייער היזק, און זיינען פֿאַרקערט, מעגלעך, מיט אַ פֿיל גרינגערן געמיט זיך צע־ גאַנגען, ווי ווען ס׳טרעפֿט זיי ניס דער היזק... זיי האָבן דאָס אָקאָרשט געהערט דאָס געוויין פֿון דער אומשולדיקער יידענע, וועמען מ׳איז באַגאַנגען אַן עוולה, און זיי זיינען דערום צופֿרידן געווען, וואָס ס׳איז ניט געשען, מעגלעך, די צווייטע עוולה אויך צו אַ צווייטן, וואָס ווער ווייסט, ווער ער איז און צי האָט ער פֿאַרדינט, וואָס מ׳האָט מיט אים דאָ געמיינט דורכמאַכן... אַזוי, אַז אָט די נישט־פֿאַראינטערעסירטע זיינען איצט, אַפֿילו צופֿרידן געווען, פֿון דעם, וואָס זיי האָבן פֿאַרשפּאַרט אָנטיילנעמען אין אַ טאַט, אויף וועלכן זיי וואָלטן שפּעטער, מעגלעך, באַדאַרפֿט חרטה האָבן...
יאָ, און פֿאַרשפּאַרט האָבן זיי די חרטה אַ דאַנק דעם, וואָס יענעם פֿרימאָרגן פֿון יענעם בייטאָג, ווען אָט די עוולה האָט געזאָלט געשען, האָבן לוזי מאַשבער מיט סרולי גאָל, וועלכע וואָלטן זיכער פֿון איר געווען געליטן, פֿאַרלאָזט זייער שטיבל, וואָס איז אָקאָרשט פֿונעם אָנגעלאָפֿענעם המון כאָלאַגערט געוואָרן, און שטיל, ווען די שטאָט איז נאָך געשלאָפֿן, די טיר נאָך זיך פֿארמאַכט.
און דאָ גיכן מיר דאָס אויבן צוגעזאָגטע וואָרט דעם קינאָטיקן כראָניקער מאירלען, וואָס קומענדיק צו אָט דער שטעל אין זיין באַשרייבונג, הויבט ער אַן פֿייערלעך־געלאַסן און מיט אַ ביכליש־עפֿישן טאָן, ווי פֿון ויצא יעקב מבאר שכע וילך התה”, און זאָגט אַזוי?
...און אַרויסגעגאַנגען זיינען לוזי און סרולי אור ליום... קאיאָר פֿון דעם און דעם טאָג אין חודש אייר... ווען אויף די גאַסן איז נאָך קיין מענטשן ניט צו זען געווען.
לוזי האָט אַ קוש געטאָן די מזוזה, איידער ער האָט די שוועל אַריבערגעשפּאַנט, און סרולי האָט דעם קאָפּ אויף אין שטוב אַ קוק צו טאָן אויסגע-קערעוועט, איידער ער האָט געטאָן דאָס זעלבע.
רונד אתם, אין דריי זייטן, .׳*ט דער הימל נאָך געטונקלט, און נאָר אין איינער, אין דער מזרח־זייט, האָבן זיך שוין גענומען ווייזן ערשט־בלאַסע געכורט־סימנים פֿון דער זון, וואָס וועט שפּעטער שפּיגלדיק־רויט און שטראַליק־הייס דורך דאָרט אַרויסקומען.
די שטאָט איז נאָך אונטער פֿארמאַכטע טיר און לאָדן געשלאָסן. דער גאַסן־שטויב — איינגעלעגערט, און די לופֿט איבערן קאָפּ — גלוי, מילד און פֿאַרטאָגיק.
קיינעם האָט מען נאָך דעמאָלט גיט באַגעגנט, מ׳זאָל האָבן וועמען רעש „גוט־מאָרגך אָפּצוגעבן, אָדער פֿון וועמען אים צו הערן.
אַז לוזי מיט סרולין זיינען אַדורכגעגאַנגען יענע גאַס, וואָס האָט זיי געבראַכט צום דורכפֿאר פֿון דער אייזנבאַן, וואו די שטאָט לאָזט זיך אויס, און וואו פֿון איין זייט, רעכטס, האָבן זיי'געהאַט פֿאַר זיך דעם בית־עולם מיט די הויך־אָנצוזעענדיקע לינדן־בוימער און מיט די נידעריקלעכע ניט־ קוסטעס, און פֿון דער צווייטער זייט, לינקס — אפֿענע פֿלאָך־פֿעלדער און פֿלוינען, וואָס ציען דאָס אויג אין די מרחקים — איז אויך דאָרט ניט צו זען געווען קיינעם, אויסער זיי צוויי: — לוזין אין אַ זומערדיקן וועג־מאַנטל, ווי פֿון אַ רייזנדיקן סוחר, און סרולין — אין אַ קאַפּאָטע, ניט אויף די קנעפּ פֿארשפּיליעט — וואָס האָט געטראָגן אויפֿן רוקן אַ שווערלעכע טאָרבע, אין וועלכער ס׳האָבן זיך געפֿונען אויסער זיינע אייגענע זאַכן אויך זאַכן פֿון דעם, ווייזט אויס, וואָס איז געגאַנגען ליידיק.
אַז זיי האָבן אַ שטיק וועג פֿון שטאָט זיך דערווייטערט, האָט זיך פֿאַר ביידע באַגלייך צעעפֿנט אָנאַלצאיינער פֿרימאָרגן, מיט אַ נאָר וואָס אויפֿ־ גייענדיקער זון פֿון אונטערן ווייט־ליגנדיקן הימל־ראַנד — אַ ווילד פּאַר־ זעעניש, אַ רויט־רונדער געץ, וואָס איז ווי פֿון ערגעץ אַן אונטערערדישן, געהיימניספֿולן קאָנט אַרויסגעקומען.
יונג־דערוואַכטע פֿייגל האָבן לכּבוד דעם אויפֿגאַנג פֿון דער זון זיך ווילד און האַסטיק צעצוויטשערט, מיט געצנדינערישן דאַנק צו איר מונטערנדיקער און שטראַלנדיקער וואַרעמקייט, און כּדי זיי מיט ממשות צו כאערן, האָבן זיי גענומען אומשנאָרען, פֿליען און זוכן דערנערונג צו זייער פֿייערלעכער סעודה פֿון. אָנהייב־טאָג.
שפּעטער, אַז די זון האָט זיך העכער איבערן משופּעדיקן הימל־געוועלב אַרויפֿגערוקט, האָבן אונדזערע מידע גייער שוין דעם ערשטן שווייס דעראָילט — סרולי פֿון דער שווערלעכער מאַסע, וואָס האָט אים דעם גאַנג פֿאר־ ’שווערט, און לוזי — אַליין פֿונעם גאַנג, צו וועלכן ער איז ניט געווען געוואוינט.
נאָך שפּעטער, און נעענטער צו האַלבן טאָג, האָבן אונדזערע מידע צוויי אָנגעטראָפֿן אויף אַ פֿעלד־דיטשקע — אַ לעצטער איבערבלייב פֿון צעלאָזטן ↰ 441 שנייאַ וואָס זאַמלט זיך פֿרילינג־צייט אין טיף־טאַליקע ערטער און טריקנט ניט אויס ביז שפּעט אום זומער.
דאָרט האָבן זיי זיך פֿארהאַלטן אויף אָפּדו. סרולי האָט די טאָרבע פֿון איבער די אַקסל אַריבערגענומען און זי אויף דער ערד אַוועקגעלייגט, און ביידע, סיי ער, סיי לוזי, האָבן אין דער קלאָרער ריטשקע־וואָסער די הענט געוואַשן, טלית־און־תּפֿילין אָנגעטאָן צום דאַוונען, און נאָכן דאַוונען האָבן זיי ווידער זיך געוואַשן, און סרולי האָט אַרויסגענומען פֿון דער טאָרבע פֿון עסנוואַרג, וואָס ער האָט פֿארגרייט אין וועג.
אַז זיי האָבן אָפּגערוט, האָבן זיי זיך ווידער אַוועקגעלאָזט, לויט סרוליס אַ פֿון פֿריער באַשטימטן מאָרשרוט, מיטן אָפֿענעם פֿעלד־וועג, ביז זיי זיינען שוין שפּעט נאָך האַלבן טאָג צוגעקומען צו אַ דעמבענעם וועלדל, וואוהין זיי האָבן פֿאַרקערעוועט, און וואו ס׳האָט נאָך געשמעקט מיט קיל־קרע&טיקער קאָרע און מיט בלעטערוואַרג פֿון פֿאראיאָרן, אָבער אויך שוין מיט אַ יונג־ וואַרעמענדיקער זון, אין וועלכער ס׳פֿילט זיך דער אָט־אָט אַהערקומענדיקער זומער.
אַ וואונדערלעכע דעמבענע מנוחה האָט דאָרט געהערשט, און נאָך דעפּ, ווי זיי האָבן געמאַכט אייניקע שפּאַן אינעם שורשענדיקן בלעטער־אָפּפֿאל נאָך אָן אַ וועג, אַזוי זיינען זיי באַלד אַרויף אויף אַן אויסגעפֿארענעם דורך פּויער־ שע און באַלעגאָלישע פֿורן, וועלכע לאָזן נאָך זיך סיי ווינטער, סיי זומער טיף־פֿארקאָרבטע סימנים.
אַז זיי זיינען אויך אין יענעם וועלדל אַ שטיק וועג אָפּגעגאַנגען, האָט זיך זיי דער5ילט אַ דאָרף, אַ כוטער, אָדער אַן איינזאַם־שטייענדיקע קרעטשמע ערגעץ ניט ווייט. זיי האָבן דאָס דער6ילט פֿון אַ טויכלעך־קלינגענדיק מענטשלעך קול, וואָס לאָזט זיך שוואַך הערן פֿון צווישן בוימער; פֿון אַ היימישלעכן רעווע פֿון אַ קו, אָדער פֿון אַ כמורעדיקן קרעכץ פֿון אַ דראַנג איבער אַ קרעניצע, דורך וועלכן מ׳לאָזט אַראָפּ אַן עמער צום וואָסערשעפֿן אַ ליידיקן, און דורך וועלכן מ׳ציט אים אַרויף צוריק אַ פֿולן...
און טאַקע: באַלד האָט זיך אין סאַמע מיטן וואַלד, אויף אַ שטיק אָפּגערויטמן פּלאַץ, אַ קרעטשמע באַוויזן — אַ נידעריק־בלינדלעכע שטוב, מיט אַ צעטריפֿעטן שטרויענעם דאָך און אַ שלעכט־אַרומגעגרויזעטן הויף, וואו ס׳האָט זיך געלאָזט זען אַ שטאַל פֿאַר פֿאַרבייפֿאַרנדיקע פּויערשע פֿורן און באַלעגאָלישע כוידן, ווען זיי דאַרפֿן אַמאָל אַ טאָג אָדער אַ נאַכט דאָרט פֿאַרברענגען און איבערזיין.
די קרעטשמע האָט געקערט צו איינעם אַ יידן, יחיאָל טריעריער מיטן נאָמען, אַ נידעריק־געפּאַקטלעכער פּאַרשוין, מיט עטוואָס קאַליע אויגן, אָבער דאָך מיט זייער אַ גוטער ראיה אויף צו דערזען, ווי זיינס אַ קעלכל וויל פֿאָר־ בלאָנדזשען אין וואַלד אָדער פֿארגיין אין שאָדן; אַ ייד, וואָס טראָגט אַפֿילו ↰ 442 אום זומער וואַטעווע הויזן, אַריינגעלאָזט אין די שטיוול, און וואָס אָבער זיינע מאכלים און זיין מער האָבן געהאַט אַזאַ גוטן שם אויף דער סבינה, אַז ווער ס׳איז די קרעטשמע ניט פֿאַרבייגעפֿאָרן, האָט זיך געמוזט אין איר פֿאַרהאַלטן...
אין קרעטשמע האָט געשמעקט מיט זויערטייג, מיט פֿאַרדומפּענער קרע־ ניצע־וואַסער און מיט שטוביקע עופֿות, וואָס לייגן זיך און זיצן אויס יונג־ וואַרג אונטערן „פֿידפֿיל,.
און אָט, אין דער קרעטשמע, האָבן זיך לוזי און סרולי יענעם סוף־טאָג, שוין פֿאַרנאַכט־צו, אַריינגעשטעלט, שוין מיט עטוואָס פֿאַרבלאַסטע און מיד־ פֿאַרשטויבטע פּנימער פֿון וועג. און ווען דער קרעטשמער, יחיאָל טריעריער, האָט זיי דערזען אַזוינע, האָט ער זיי אָנגענומען נישט פֿאָר דעם געוויינלעכן מין אוו־חים, פֿון וועלכע מ׳קאָן עפּעס „האכך, נאָר פֿאַר אָרעמע לאַנרגייער, וועלכע שטעלן זיך אָפֿט אַריין, פֿאַרבייגייענדיק, אַמאָל אויף נעכטיקן און אַמאָל אויף אַ טאָג אָפּצורוען.
יחיאָל איז גראָד דעמאָלט געווען פֿאַרנומען אין אַ זייטיק קעמערל ביים איבערלייגן און דורכקוקן פּויערשע משכּנות, ווי סוויטעס, פּעלצן, וכדומה, וועלכע זיינען געלעגן אָנגעוואַלגערט בערגווייז אין דער פֿינצטער, און ער האָט רעמט די ערשטע מינוט זיך ניט אומגעקוקט אויף די אַריינקומענדיקע, מיינענדיק, אַז דאָס זיינען אַזעלכע, צוליב וועלכע ס׳איז זיך ניט כּדי צו איילן און די אַרבעט לאָזן...
שפּעטער אָבער, ווען ער האָט אַ מער בעסערן קוק געטאָן אויף די, וואָס האָבן זיין שוועל אַריבערגעשפּאַנט, און האָט דערזען דעם הויכלעכן לוזין אין וועג־מאַנטל, דערנאָך דעם צווייטן, סרולין, מיט דער טאָרבע אויף צוויי אויערן איבערן רוקן פֿאַרוואַרפֿן און וועלכער האָט אויסגעזען צו זיין אַ מין גבאי אָדער באַדינער ביים ערשטן, האָט ער שוין מער אָפּשיי געקראָגן... ער האָט ניט געוואַרט, מ׳זאָל זיך צו אים ווענדן מיט דער געוויינלעכער, אָרעמאַנישער כקשה, ער זאָל דערלויבן די נאַכט איבערזיין, נאָר פֿאַרקערט ־ איידער ער איז דאָס מאָל צוגעטראָטן אָפּצוגעבן לוזין „שלום”, ווי דער שטייגער, האָט ער אַפֿריער די הענט אין די וואַטעווע הויזן אַ וויש געטאָן פֿון דרך־ ארץ, דערנאָך האָט ער אויך סרולין דעם „שלום־עליכם” אָפּגעשטעקט. ער האָט מיט אַמאָל דערפֿילט, אַז ניט נאָר ער וועט דאָ דאַרפֿן האָדעווען און געבן נאַכטלעגער אומזיסט, ווי אַלע מאָל ס׳מאַכט זיך מיט אַזעלכע, גאָר אַז אויב ער וועט וועלן, וועט ער אַפֿילו דאָ קאָנען האָבן רווחים, ווי ביי אָאד־ מעגעלעכע.
באַלד האָט סרולי אויף אַ נאָענט־שטייענדיקער באַגק די טאָרבע אַוועקגעלייגט, און ווי נאָר יחיאָל דער שענקער האָט נאָכן אָפּגעבן דעם שלום געזאָלט אַ פֿרעג טאָן: „פֿון וואַנען גייען, פֿון וואַנען קומען יידן ן” — אַזוי ↰ 443 איז אים סרולי, פֿון זיין זייט, מיט אַן אַנדער פֿראַגע פֿאַרלאָפֿן: וואָס איז ביי אים דאָ פֿון עסן, טרינקען פֿאָרצולייגן, און צי האָט ער פֿאַר ביידע זיי, פֿאַר אים און פֿאַר לוזין, אַ באַזונדער חדר אויף איבערזיין, וויפֿל זיי וועלן זיך דאָ פֿאַרזאַמען, — ער האָט — האָט געזאָגט יחיאָל.
ס׳איז געווען פֿאַרנאַכט. דורך די קרעטשמעדיקע קליין־פּויערשע פֿענצ־ טערלעך האָבן שוין לעצט־שוואַכע אָפּשיינען פֿון דער פֿאַרגייענדיקער זון, העט־פֿאַררוקט אונטערן וואַלד, אַריינדערלאַנגט... אַן אַלט געבראָכענע באָבעניו, אַ פּויערשע דינסט, איז אָנגעקומען פֿון דרויסן מיט אַ פּאָר זיך־ הוידענדיקע עמער וואָסער אויף אַ קרום־אויסגעבויגעגער קאָראָמיסלע.
ביידע, סיי לוזי, סיי סרולי, האָבן די הענט געוואַשן פֿאַרן שטעלן זיך דאַוונען מנחה־מעריב, מ׳האָט אין שענק אַ קאָניצל אָנגעצונדן, ווייל די שיין פֿון דרויסן האָט שוין ניט געקלעקט אַפֿילו קיין מינדסט שטוב־ווינקעלע צו באַלויכטן.
דעמאָלט האָט מען פֿאַר די אָנגעקומענע אורחים דעם מיש געגרייט מיט אַ גראָב־לייוונטענעם טישטעך, מיט אַ גלעזערן זעלצערל, מיט צינערנע גאָפּל־ לעפֿל, און מ׳האָט דערלאַנגט די מאכלים, וואָס סרולי האָט באַשטעלט — שוואַרץ קאָרן־ברויט פֿון אייגן געבעק און מילכיקס פֿון דער דאָרפֿישער ווירטשאַפֿט.
דער באַלעבאָס האָט פֿריער פֿונדערווייטנס געקוקט אויף לוזין, ווי ער האָט זיך געהאַלטן ביים דאַוונען, דערנאָך ביים עסן, און זיין דרך־ארץ איז געוואַקסן... באַזונדערס נאָך האָט זיך זיין אָפּשיי געשטאַרקט, ווען ער איז פֿאַרן שלאָף אַרויס אין דרויסן און האָט דערזען לוזין פֿון יענער זייט שלעכט־ אַרומגעגרויזעטן הויף, אַ שטאַרק־פֿאַרדמיונטן, מיטן קאָפּ צום הימל געווענדט... ער האָט ניט פֿאַרשטאַנען, וואָס דער מאָדנער אורה מיינט צו זוכן און צו געפֿינען אין אַ געוויינלעך־דאָרפֿישן הימל אויף דער נאַכט.
זיין אָפּשיי האָט זיך ניט אויסגענומען אויך אויף מאָרגן, ווען לוזי האָט גאַנץ פֿרי, נאָכן דאַוונען צוזאַמען מיט סרולין זיך ווייטער גענומען קלייבן אין וועג. פֿאַרקערט: ערשט דעמאָלט האָט לוזי ביי אים אויסגענומען אַזוי פֿיל, אַז איידער ער מיט סרולין האָבן באַדאַרפֿט אַוועקגיין און סרולי האָט זיך געוואָלט צעצאָלן פֿאַרן עסן און פֿאַרן נאַכטלעגער, האָט יענער, יחיאָל, זיך אָפּגעזאָגט פֿון געצאָלטס, פּונקט ווי ער וואָלט ניט גענומען ביי אַ באַוואוסטן גוטן־ייד, וואָס וואָלט, פֿאַרבייפֿאָרנדיק, זיך אָפּגעשטעלט און געהאַלטן ביי אים סטאַנציע.
מערעראַ ער האָט פֿאַרן געזעגענען זיך געווענדט זיך צו לוזין נאָך אַ ברכה, טאַקע ווי צו אַ גוטן־יידן, אַזוי ווי ס׳טוען אַלע פֿאַרגרעכטע ישוב־ ניקעס, בעטנדיק, ,מ׳זאָל זיך מיען, אַז די קו זאָל זיך כשלום קעלבן, דאָס ↰ 444 פֿערד — ניט פֿאַלן, און אַז די שענקערישע שפֿע זאָל זייער שטוב ניט אויסמיידן.
לוזי האָט אים צוגעווינטשעוועט — צוערשט מיט אַ פּריקרער מינע, דערנאָך אָבער אויך מיט אַ גוטמוטיקן שמייכל פֿון אַ תלמיד־חכם, ווען ער האָט פֿאַר זיך אַ מיט מאָך באַוואַקסענעם ישובניק, וואָס גלויבט אין דעם, וואָס מ׳טאָר ניט, פֿון אומוויסן.
ער האָט זיך אָפּגעזעגנט, און דורכן זעלבן וואַלד, דורך וועלכן ער מיט סרולין זיינען אין אים נעכטן אַריין פֿון איין זייט, האָבן זיי זיך איצט געלאָזט אַוועקגיין דורך זיין צווייטער...
אַז זיי זיינען אַ היפּשע פּאָר שעה אין יענעם וואַלד אָפּגעגאַנגען, האָבן זיי דערגרייכט צו זיין ראַנד, וואו זיי האָבן דערזען פֿאַר זיך אַ קליין פֿאַרשלאָפֿן שטעטעלע, וואָס איז באַשטאַנען פֿון איין גאַס, מיט צוויי שורות הייזער, איינס קעגן איינס, און אַ שטילקייט האָט דאָרט געהערשט, אַ נישט קלענערע פֿון דער, וואָס אין וואַלד, פֿון וועלכן זיי זיינען ערשט אַרויס.
דאָרט האָט לוזין זיך פֿאַרוואָלט לענגער צו פֿאַרבלייבן. מ׳האָט אָפּגע-דונגען אַ סטאַנציע, און לוזי האָט אייניקע טאָג אינעם איינציק שטעטלשן בית־מדרש פֿאַרבראַכט — אין דער פֿרי ביים דאַוונען, און נאָכן דאַוונען, ווי זיין שטייגער, טלית אָנגעטאָן — ביים לערנען.
פֿון דאָרט האָט ער, אין אייניקע טעג שפּעטער, זיך געלאָזט איבער יענעם קאַנט, וואָס פֿירט פֿאַרביי די באַוואוסטע שטעטלעך נאָך פֿון דער צייט פֿון כמעלניטשינע, ווי זוויל, קאָרעץ, אָבאַפֿאַל, זאסלאוו אאַז״וו.
די גאַנצע צייט האָבן לוזין באַגלייט עפּעס אומקלאָרע קלאַנגען, וועלכע האָבן געשטאַמט פֿון דער שטאָט N ,און וואָס אייניקע האָבן זיי געטייטשט אים לטובה, און אַנדערע — נישט אַזוי... אייניקע, גאָר שטאַרק פֿרוטע פֿון יענע שטעטלעך, דורך וואַנען לוזי האָט געהאַט דורכצוגיין, האָבן זיך געהאַלטן פֿון אים פֿון ווייטן, זייענדיק אַפֿילו גערן, ער זאָל וואָס גיכער זייער מקום פֿארלאָזן, מחמת טאָמער וואָס, טאָמער ווען, טאָמער איז ער טאַקע דאָס, וואָס מ׳זאָגט אויף אים און וואָס איבער דעם האָט ער געמוזט עוקר זיין... אַנדערע אָבער, און דאָס מערסט, האָבן, קוקנדיק אויף לוזין, ניט געגלויבט די „זאָגטערס” און פֿארזיכערטע אין לוזיס גערעכט, האָבן זיי אַליין געזאָגט, אַז ס׳איז נישט מער, ווי אַז לוזין זיינען עפּעס מינים ספֿקות באַפֿאלן, וואָס ער דענקט זיי אויסלעכן, ווי אַ גלות־גייער, אין גייעריי, און וואָס אַלנפֿאלס האָט עס קיין שום שייכות ניט צו די פֿאלשע קלאַנגען, וואָס כאָלייטן אים.
אַזוי, צי אַזוי, נאָר יענעם זומער האָט זיך אין יענעם-גאַנצן קאָנט געפֿילט, אַז עפּעס איינער אַ מין פֿאַרבאָרגענער גייט דאָרט אום, און ווען לוזי פֿלעגט אַריינטרעפֿן אַפֿילו אין אַזוינע ערטער, וואו דער שלעכטער שם, וואָס האָט זיך אים נאָכגעטראָגן, האָט געפֿונען גוט־געבויגטע אויערן אים צו הערן, ↰ 445 איז אָבער ווען מ׳פֿלעגט אים דערזען — אים מיט סרולין, וועלכער האָט אים די טאָרבע נאָכגעטראָגן, ווי אַ באַדינער — איז דער דרך־ארץ צו אים אַזוי גרויס געווען, אַז קיינער, אויך פֿון די סאַמע פֿרומסטע, האָט די העזה ניט געהאַט ניט נאָר אים עפּעס אין 9נים אויסצואוואַרפֿן, נאָר אַפֿילו אַ וואָסער גיט איז באַליידיקנדיק וואָרט אונטער די אויגן וועגן אים אַ זאָג טאָן.
אַזאַ חשיבות האָט לוזי דעמאָלט אין זיין אומגייעריי זיך דערוואָרבן ניט נאָר ביי מענטשן פֿון זיין אייגענעם שטאַם, ביי יידן, נאָר אַפֿילו ביי ניט-יידן, וואָס ווען מ׳פֿלעגט זיך מיט אים באַגעגענען, פֿלעגט מען אים דעם וועג אָפּטרעטן, דערנאָך זיך נאָך אויסקערעווען און מיט אַ באַערנדיקן בליק אים באַלייטן.
אַזוי פֿלעגט טרעפֿן, ווען לוזי מיט סרולין פֿלעגן דעמאָלט אין אַ שטאַרק־ הייסן זומער־טאָג, אין דער צייט פֿון שניט, למשל, אַ דאָרף פֿאַרבייגיין, ווען אַלע פּויערים געפֿינען זיך אין פֿעלד, און אין די פֿאַרלאָזטע הייזער בלייבן בלויז געציילטע, אַלט־געבראָכענע זקנים, זקנות, און זיי פֿלעגן צו אַ הויף צוקומען און זיך בעטן אַ טרונק — אַזוי פֿלעגט מען זיי באַלד מיט כבוד אַנטקעגן טראָגן זייער פֿאַרלאַנג, און נאָכן אָפּטרינקען פֿלעגט מען זיי נאָך געטן צואוואַרטן, און אַליין פֿלעגט מען זיך אַוועקלאָזן אין אַ סאָד, אַ סעדל פֿון הינטער דער שטוב, און באַלד פֿלעגט מען זיי פֿון דאָרט אַרויסברענגען אַמאָל עפֿל, באַרן, נאָר וואָס פֿון בוים, און אַן אַנדערש מאָל זיס־פֿאַרהויב־ קעטע גלדע פֿלוימלעך אין אַ שיסל, מיט אַן אויסגעמאָלטן האָן אויפֿן דנאָ.
— צו געזונט . — פֿלעגט מען זיי צואוויגטשעווען פּויעריש־פֿאַרגינעריש, און דערביי כאַפּן אַ קוק אויף דעם פֿאַרשטויבטן און מידלעך־אויסזעענדיקן לוזין, וועלכער האָט אַרויסגערופֿן ביי די פֿרום־גלויביקע פּויערים דאָס זעלבע ערע־געפֿיל, ווי צו זייערע אייגענע גאָט־בעטנדיקע וואַנדערער, וועלכע גייען אַלעמאָל אום פֿון קלויסטער צו קלויסעטר, און פֿון איין הייליק־באַוואוסטן מאַנאַסטיר אין אַנדערן... אַזוי פֿלעגט זיך אויך מאַכן, ווען לוזי מיט סרולין פֿלעגן יענעם זומער אַמאָל פֿאַרנאַכט אָנקומען אין אַ שטעטעלע, וואו זיי האָבן דערהערט, מ׳פּראַוועט אַ חתונה, און ווי דער מנהג איז דעמאָלט געווען, פֿלעגן זיי זיך ווי ניי־דערשינענע אורחים, דאַרפֿן אַריינשטעלן אין חתונה־ הויז אָפּצוגעבן מזל־טוב חתן־כּלה און מחותנים — איז ווען דאָס זאָל ניט געווען זיין, צי פֿאַר דער חופּה, צי נאָך דער חופּה, איז ווי נאָר זיי האָבן זיך אין מיטן געריכטן חתונה־טומל באַוויזן, אַזוי פֿלעגט מען זיי גלייך באַמערקן, זיי אַנטקעגן גיין און צום טיש מיט כיבוד פֿאַרבעטן, און אַלע, סיי די שטאַרק צעפֿלאַמטע מחותנים, סיי אויך די געסט, וואָס ניט אַזוי פֿאַרטאָראראָמט, פֿלעגן אויף אַ וויילע אָנטשטילט בלייבן, און קוקנדיק אויף לוזין פֿון אַ זייט, פֿלעגט מען זיך בסוד אַ פֿרעג טאָן איינס ביים צווייטן: ווער איז ער עס, דער ייד? אַ הייזער־גייער זי ↰ 446 — חלילה! — פֿלעגט מען ב8לד צוריק אַן ענטפֿער באַקומען פֿון אַ מער־ווייסער, וואָס האָט געהערט און האָט געהאַט אַן אָנרנג וועגן געפֿרעגטן
— ס׳איז דאָך ער, לוזי מאַשבער, וואָס גייט דאָ אום אין קאָנט...
— טאַקע?
אַזוי פֿאַרנאַכט אַמאָל אין אַ שטעטל, און אַזוי אויך, פֿאַרקערט אַמאָל פֿאַרטאָג, ווען זיי פֿלעגן אין אַ פֿריער שעה זיך דאַרפֿן אַרויסלאָזן פֿון דאָרט, און דערהערנדיק שפּילן חתונה, האָבן זיי זיך ווידער צו יענער שטוב געלאָזט, כּדי אָפּגעבן דעם ערשטן „גוט מאָרגך חתן־כּלה און מחותנים, ווי ס׳פֿירט זיך — איז אויך דעמאָלט, ווען מ׳האָט דערזען לוזין אויף דער שוועל אין וועג־מאַנטל, און סרולין מיט דער טאָרבע, ווי זיין באַדינער, הינטער אים, אַזוי האָט מען זיי מיט גרויס כבוד דעם וועג צו חתן־כּלה פֿריי געמאַכט, און נאָך דעם, ווי אַלע געסט, און אַפֿילו די קלעזמער, האָבן אין מיטן שפּיל און טאַנץ זיך אָפּגעשטעלט, אַזוי האָט מען זיי געבעטן זיך זעצן צום טיש און עפּעס טועם זיין. אַז זיי פֿלעגן זיך אָפּזאָגן, מחמת זיי מוזן אַוועקגיין, פֿלעגט אַלע מאָל אַ מחותנתטע, על־כּל־פּנים, בעטן ביי סרולין, ער זאָל די טאָרבע עפֿענען, און זי פֿלעגט אַהין אַריינלייגן פֿון אַלץ, וואָס אויף אַ חתונה איז פֿאַרגרייט פֿון זיסקייט, ווי טאָרט, לעקעך, פֿלאַדן און אויך פֿון אַנדערע מינים, ווי פֿיינקוכן און געבראַטנס, וואָס האָט דערנאָך געקלעקט אויף אַ טאָג און אויף מער פֿאַר אונדזערע אין וועג זיך לאָזנדיקע.
— ווער איז ער עס, אָט דער ייד? — פֿלעגט מען זיך איינס ביים אַנדערן אַ פֿרעג טאָן.
— מ׳ווייסט ניט?... ס׳איז דאָך ער, לולי מאַשבער, וואָס גייט דאָ אום אין דער אומגעגנט... — און אַזוי זאָגנדיק, האָט מען די אויגן ניט אַוועקגענומען פֿונעם הויך־שטאַלטנעם לוזין מיט דער ווייס־קורצלעכער באָרד, וואָס מיט זיין אַריינשטעלן זיך אין שטוב איז איר ווי עפּעס אַ שטיק חשיבות צוגעקומען, און וואָס אויך נאָך זיין אַוועקגיין, האָט זיך געפֿילט, וועט אַ געוויסער טייל פֿון איר פֿאַרבלייבן.
און שוין, און דאָ נעמען מיד צוריק צו דאָס וואָרט ביי מאירלען, און וועגן ווייטער־קומענדיקן נעמען מיר זיך אונטער שוין מיט אייגענע מיטלען, און לויטן נוסח, וואָס איז אונדז אייגנטימלעך, צו באַדיכטן.
און נאָך אַמאָל שוין, און דערמיט האַלטן מיר פֿאַר פֿאַרענדיקט אונדזער ערשטן בוך.