די משפּחה מאַשבער/באַנד 1
| די משפּחה מאַשבער | |
| מחבר: | דער נסתר |
|---|---|
| באַנד: | 1 |
| אויסגאַבע: | ניו־יאָרק, 1943 |
| ערשטע אויסגאַבע: | קיעוו, 1939 |
| פאַרלאַג: | פאָלקס־פאַרלאַג |
| סקאַנירטע ווערסיע אין Internet Archive: | nybc200733 |
| די צאָל זייטן: | 440 |
| אינהאַלט: | זע אונטן |
| אַלע בענד: | |
- דאָס דאָזיקע בוך איז אַרויסגעגעבן מיט דער הילף פון דער טאַנע גורעוויטש־פאַמיליע און זיינע גוטע פריינט, אין אָנדענק פון דעם טייערן און האַרציקן טאַנע גורעוויטש, וועלכער איז פרייצייטיק געשטאָרבן אין עלטער פון 52 יאָר, יאַנואַר 28, 1943, אין זיין הייס, אינגלסאַיד, ביי שיקאַגע.
דער נסתר איז געקומען אין דער יידישער ליטעראַטור מיט עטלעכע און דרייסיק יאָר צוריק. ער איז געקומען ווי פון ערגעץ־אומבאַקאַנטע וועלטן, מיט אַ פאַרשטעלט פּנים און געבראַכט טיף־אייגנאַרטיקע און אויסטערלישע שאַפונגען. און אויך אין די ווייטערדיקע יאָרן האָט ער געהאַלטן אין איין הילן זיך אין מאַסקעס און שלייערן. ער האָט פאַרעפנטלעכט ווערק, וואָס האָבן נישט נאָר נישט אַרויסאַנטפּלעקט זיין אינעווייניקסטע וועלט, נאָר אדרבא — אַלץ מער פאַרהילט זיין שאַפעריש געזיכט און כאַראַקטער.
דער נסתר — פּסיידאָנים פון פּנחס־פּיני קאַהאַנאָוויטש — איז געבוירן אין בערדיטשעוו דעם 1טן נאָוועמבער, 1884. ער שטאַמט פון איין זייט פון למדנים, פרומע לייט, און פון דער צווייטער זייט — פון דאָרף־יידן, האָרעפּאַשניקעס. ער האָט באַקומען אַ טראַדיציאָנעלע יידישע דערציאונג, דערנאָך געגעבן לעקציעס אין העברייאיש. ער האָט דעביוטירט אין דער יידישער ליטעראַטור אין 1907 מיט אַ ביכל לידער אין פּראָזע „געדאַנקען און מאָטיוון”. זיינע שילדערונגען און מאָטיוון זיינען לחלוטין אַנדערש געווען פון די שילדערונגען און מאָטיוון פון די אַלע יונגע שרייבער, וואָס די סטיכיע פון דער רוסלענדישער רעוואָלוציע פון 1905־1906 און פון דעם באַלדיקן אָפּגאַנג און אויסערלעכער רעאַקציע פון 1907 און ווייטער האָבן געבראַכט אין דער יידישער ליטעראַטור אינעם צאַרישן רוסלאַנד.
דער נסתר און זיינע אייגנאַרטיקע שאַפונגען האָבן פון אָנהייב אָן שטאַרק גערייצט דעם יונגן עמפינדלעכן לייענער. אין דער צייט, וואָס די עלטערע, איינגעזעסענע יידישע שרייבער האָבן מבטל געווען דעם יונגן נסתר, באַצייכנט אים פאַר אַ פרעמדן און זייטיקן, — האָט דעם יונגן יידישן לייענער געצויגן צו אָט דער קינסטלערישער געשטאַלט, וואָס ברענגט אייגנאַרטיקע מעשיות און מאָטיוון. דער נסתר — אַ מערקווירדיקער נאָמען, און אויך אַזוי מערקווירדיק זיינען זיינע ווערק, וואָס ער שאַפט. זיי האָבן זיך שטאַרק אויסגעטיילט צווישן די דערציילונגען און סקיצן, מאָמענט־ און טאָג־פאָטאָגראַפיעס, וואָס האָבן דאַן, נאָך 1906־1907, פאַרפלייצט די יידישע ליטעראַטור. מערקווירדיקע מעשיות מיט אויסטערלישע פּאַרשוינען, מיט אַלעגאָרישע און סימבאָלישע שילדערונגען. און ווי פאַרפּלאָנטערט זיי זיינען נישט געווען, האָבן זיי געהאַט זייער אייגענעם קינסטלערישן סטיל און דיכטערישן אַראָמאַט.
ווער איז פאָרט געווען דער נסתר, פון וואַנען האָט ער געשטאַמט און דורך וועלכע וועגן איז ער געקומען אין דער יידישער ליטעראַטור?
דערויף איז נישט לייכט געווען צו ענטפערן דאַן, און אויך איצט, אין דער פּערספּעקטיוו פון אַ דריי צענדליק יאָר, איז נישט גרינג צו געבן אויף דעם אַ קלאָרן ענטפער. עס איז לייכט געווען אָפּצופּסקענען (דאָס האָט אַמאָל געטאָן ש. אַנסקי און אַנדערע), אַז דער נסתר איז נישט מער ווי אַ נאָכמאַכער פון רוסישע און פּוילישע דעקאַדענטן, אַז ער איז דורכאויס אַ פּראָדוקט פון פרעמדע איינפלוסן. דאָס אָבער איז געווען לחלוטין פאַלש. אַפילו אין זיינע ערשטע, ווייניק־רייפע זאַכן און מיט דעם נישט־יידישן אינהאַלט, האָט מען געקאָנט אַרויספילן דאָס עכט־יידישע. דער נסתר איז אַ קינד פון דעם יידיש־פּאַטריאָרכאַלן וואָלין, ער איז אויפגעהאָדעוועט געוואָרן אין דער יידישסטער שטאָט פונעם אַלטן רוסלענדישן יידנטום, אין בערדיטשעוו, אָט די שטאָט, וואָס איז געווען אָנגעזאַפּט מיט טיפער יידישער טראַדיציע און אמתדיקן יידישן לעבנס־שטייגער, די שטאָט, וואָס איז פאַר יידן געווען דאָס, וואָס פּאַריז פאַר פראַנצויזן, פּעטערבורג פאַר רוסן, לאָנדאָן פאַר ענגלענדער (ווי שלום עליכם האָט אַמאָל וועגן דער מערקווירדיקער שטאָט געשריבן אין אַ בריוו צו מ. ספּעקטאָר). איז דעריבער געווען פאַלש דער אורטייל, אַז דאָס אויסטערלישע, פאַנטאַסטישע, דאָס סיפּור־המעשהדיקע, וואָס איז געווען אין נסתרן, קומט פון דער פרעמד, פון געבאָרגן.
דער שאַפערישער גאַנג פון דעם נסתר איז געווען אַ שווערער, אַ זיג־זאַגישער, אָפטמאָל האָט ער זיך פאַרדרייט אין וועגן־וועגעלעך פון אייגענעם לאַבירינט.
פאַראַן שרייבער, וואָס קומען אין דער ליטעראַטור מיטן אָפענעם, ברייטן שליאַך, דורך גוט־אויסגעפלאַסטערטע וועגן. און ווען זיי קומען, באַהעפטן זיי זיך גלייך צום שאַפערישן קינסטלערישן קאָלעקטיוו. און זיי און זייערע ווערק ווערן גיך נאָענט און היימיש און אייגן. פאַראַן אָבער שרייבער, וואָס שלייכן זיך אַריין אין דער ליטעראַטור דורך ווייניק־באַטראָטענע שטעגן, זיי רוקן זיך אַריין מיט רויטלעכער בושה ביי זייטן־פּלויטן און אַזוי פאַרבלייבן זיי אַ לענגערע צייט, — אַליין און ווי פאַר זיך. זיי דאַווענען שטענדיק ביחידות, נישט בציבור. אָט־דער דיכטער מורמלט אייגענע שטילע ווערטער נישט פונעם אַלגעמיינעם סידור, נאָר אָן דער זייט, אין אַ ווינקל שעפּטשעט ער זיין אייגענעם געבעט.
דער נסתר האָט אַלע יאָרן געזוכט און גענישטערט וועלטן און היימען און אַזוי אויך געשטאַלטן. עס איז געווען אַ גיין און וואָגלען, אַ גיין און קלעטערן איבער וועגן און הויכן, געטריבן פון אומרו, געיאָגט פון בענקשאַפט און מיטגעריסן פון אַ דראַנג נאָך נייע אמתן, וואָס ער אַליין האָט געזוכט און האָט עס אויך געמאַכט פאַר דער אויפגאַבע פון זיינע פאַרשיידענע פּאַרשוינען.
אין זיינע ערשטע יוגנטלעכע שילדערונגען איז דאָ נאַאיווע פאַרגאַפונג, תמימותדיקע התפּעלות, — עס איז דאָ אַנטציקונג ביים דערזען צום ערשטן ↰ 7 מאָל אַ פּרעכטיקע לאַנדשאַפט, ביים טרעפן זיך מיט אַן אויסטערלישער וועלט, ביים אויפנעמען צאַרטע טיפע ליבע. די איינדרוקן זיינען ביי דעם נסתר געמישט מיט אייגענע געפילן, מיט אייגענער באַגייסטערונג, עס פלעכטן זיך דרויסנדיקע איינדרוקן מיט אינעווייניקסטער התפּעלות.
אַזוי זיינען זיינע ערשטע לידער אין פּראָזע, אָדער זיין פּראָזע וואָס איז ליד. לירישע אויסדרוקן פון אַן עכטן יידישן דיכטער, וואָס נעמט ערשט זוכן וואָרט, בילד און פאָרם פאַר זיינע איבערלעבענישן. אַזוי זיינען זיינע ערשטע זאַכן: „פּויליש”, „ערשטער שניי”, „פרילינג” א. אַז. וו.
אָט ווי ער מאָלט אַ בילד:
„שטיל און פאַרגאַפט שטייט די גרויסע ווייסע און הייליקע שטרעקע מיט גרויסער עלטער־קדושה אויפן פּנים, מיט פאָרכט און וואונדער אין די אויגן און מיט גרויס אהבה און שרעק פון אהבה אין האַרצן; שטייט אין בלויען הימל, אין כשרסטן טלית פון גאָלע תכלת איינגעהילט, שטייט מיט האַרץ ביי דער וועלט און מיט מחשבה ביי דעם האַר פון דער וועלט ... שטייט, קוקט, אירע קניען ציטערן, אירע קניען בויגן זיך, — ווילן פאַרן בורא־עולם קניען, ווילן פאַר זיין גרויסער, שיינער וועלט אַנידערפאַלן. שטיל און פאַרגאַפט אויפן באַרג שטיי איך, מיט מיר די גרויסע, ווייסע שטרעקע, אויף אונדזער קאָפּ דער גרויסער בלויער הימל, און אין הימל — — — שטיל און רייך דער מאָרגנשטערן. — — — שטיל און הייליק ... שטיל און הייליק ...”
די נאַטור, די התפּעלות פאַר דער נאַטור איז אַ יידישע, אין יידישע לבושים געקליידט און מיט יידישלעכער פאַרגאַפונג. מענדעלע איז געווען דער ערשטער אין דער יידישער ליטעראַטור, וואָס האָט פאַריידישלעכט די נאַטור, אָבער ביי מענדעלען איז עס געווען מער־אויסערלעכע מייסטערהאַפטע שילדערונג. ביי נסתרן האָבן מיר מער־אינעווייניקסטע התלהבות פאַר דער נאַטור מער־תפילהדיקער עקסטאַז, מער חסידישע דבקות. נישט אומזיסט האָט דער נסתר דערנאָך (אין 1912) אָנגערופן אַ באַנד לידער און פּאָעמעס מיטן נאָמען „געזאַנג און געבעט”, — אַ געזאַנג, וואָס ווערט אָפט פאַרוואַנדלט אין געבעט, אין דורכאויס־אייגענעם געבעט, וואָס האָט צו טאָן מיט ריין־סוביעקטיווע, פּערזענלעכע שטימונגען און איבערלעבענישן.
מיר טרעפן דאָ און דאָרטן די אייגנאַרטיקע מאָטיוון פון דעם וואָלינער ר׳ נחמן בראַסלאַווער, עס זיינען גילגולים פון ניגונים, וואָס האָבן זיך געטראָגן אין דער אַמאָליקער יידישער וועלט. די ר׳ נחמן בראַסלאַווער מעשה האָט געפונען אַ מאָדערנעם תיקון ביים וואָלינער דיכטער, ביי דעם נסתר.
זיין ערשט ביכל, ווי געזאָגט, האָט דער נסתר אָנגערופן „געדאַנקען און מאָטיוון”. אין דעם־אָ נאָמען איז אין אַ געוויסער מאָס דאָ דער דיכטערישער ↰ 8 מהות פונעם אָריגינעלן דיכטער. עס זיינען מאָטיוון, וואָס ווערן געפירט דורך דעם געדענק. נישט סתם־מאָטיוון, נישט סתם־אַנטציקונג, נאָר אַן אַנטציקונג, וואָס קומט פון ערגעץ און פירט צו עפּעס. נישט בלויז וועג און וועגן, נישט נאָר שטרעקעס און מרחקים, נאָר אויך שליחות, מיסיע אין דעם וואָגלען. ביי קיין שום אַנדערן יידישן דיכטער־ליריקער איז נישט געווען אַזויפיל באַוועג, אַזויפיל דינאַמיק, אַזויפיל געקלעטער. אין דעם אַלעמען איז דאָ אָן ספק עפּעס פון פּרצן, וואָס איז אויך געווען שטענדיק געטריבן פון געדאַנק, פון באַוואוסטזיין, אָבער מיט דעם אונטערשייד, וואָס ביי פּרצן איז געווען מער אויפבליץ, מער ראַשיקער צעדונערן זיך, מער האַסטיקער אימפּעט. דער נסתר איז געווען מער באַרעדעוודיקער, ער האָט זיך אָפטמאָל געלאָזט פאַרשפּילן מיט אייגענע רייד, זיך געלאָזט שפּיגלען אין דער פילקאָלירנדיקייט פון זיין שפּראַך. ער איז פאַרבלענדט געוואָרן פון די אַלע פּליטערלעך, וואָס זיין שפּראַך האָט פאַרמאָגט. אָפטמאָל האָט דעריבער די אָרנאַמענטיק פאַרנומען ביי אים מער אָרט, ווי דער תוך, ווי דער עיקר. ער האָט ליב געהאַט די שלייערן, ער האָט זיי געהאַלטן אין איין אַראָפּוואַרפן פון זיך און זיך ווייטער געהילט אין זיי. ער האָט זיך אָפט פאַרשפּילט אויף די וועגן־שטעגן און נישט באַוויזן צו דערגיין צום צוועק, צום סוף פון דער געשיכטע.
און אַזוי קלעטערנדיק איבער הויכן און נידערנדיק אין טיפענישן איז ער אַמאָל געקומען נעענטער צום אייגענעם תוך און אָפט זיך ווידער דערווייטערט, און דאַן גענומען זיך אַליין זוכן, און נישט געקאָנט זיך געפינען, האָט ער זיך ווידער געדרייט און פאַרדרייט.
אין די ווייטערדיקע ווערק ווערט דער נסתר אַלץ מער אַריינגעצויגן אין אַ מאָטיוון־ און געדאַנקען־געווירבל. אָפטמאָל איז ער געווען דער אויבערהאַר איבער זיי, און אַמאָל גאָר אַליין געפירט געווען פון זיי. ווי אַ שפּענדל איבער כוואַליעס. אָט טויכט ער אויף, שווימט מיטן אייגענעם ווילן און אָט טוט זיך אַ געדריי און ער איז שוין אינמיטן, אַ באַהערשטער, אַ באַזיגטער.
דער נסתר האָט זיך דערנאָך אַוועקגעלאָזט אין פאַנטאַסטישע וועלטן, וואו עס הערשן נישט־דאָאיקע געשטאַלטן, יענוועלטיקע פּאַרשוינען, וואָס טראָגן זיך ווי אין אַן עולם־התוהו מיט אַנדערוועלטיקע פאַרלאַנגען און השגות.
און אויך אין דעם איז געווען אַן ענלעכקייט צווישן דעם נסתר און פּרצן. ווי פּרץ האָט אויך נסתר אָפט אויפגענומען און אַרויסגעבראַכט די וועלט דורך וויזיעס, זעאונגען און פּאַרשוינען פון אַן אַנדער וועלט, פון אַ יענער וועלט. ביי פּרצן איז אָבער יענע וועלט געווען דירעקטער המשך פון דער וועלט, עס איז געווען אַ שטענדיקער הין־און־צוריק גאַנג, עס זיינען געווען באַציאונגען, צוזאַמענשטויסן און קאָנפליקטן פון די היגע מענטשן און יענוועלטיקע פּאַרשוינען. עס איז געווען ביי פּרצן אַ קלאָרע כוונה אונטערצושטרייכן עוולות ↰ 9 און ווידערשפּרוכן פון דער וועלט. ביי נסתר איז די מעשה גופא אַ זאַך פאַר זיך, און די כוונה, דער מוסר־השכל איז אָפּגערוקט ערגעץ־וואו ווייט און קוקט אויס ווי צו זיין גאָר איבעריק. האָט ער טאַקע זיינס אַ בוך (דערשינען אין 1910) אָנגערופן מיטן נאָמען „העכער פון דער ערד”, — ווייל העכער פון דער ערד איז אויך דאָ אַן אויסטערלישע וועלט מיט ברואים, וואָס עס לוינט זיך וועגן זיי צו דערציילן, — צי עס האָט יאָ אָדער נישט אַ שייכות מיט אונדזער לעבן און מיט אונדזער ווירקלעכקייט. און ווי דער סיפּור־המעשה אַזוי אויך איז די שפּראַך ביי נסתרן געוואָרן אַ נישט־ערדישע, אַ העכער־ערדישע, אַ הויך־שוועבנדיקע.
האָט טאַקע דער נסתר אָפט פאַרלוירן דעם באָדן אונטער די פיס, גענומען פאַרזען די ווירקלעכקייט, פאַרלאָזן דעם מענטש און אַלדאָס מענטשלעכע און אַלץ־ווייטער אַוועק אין אַ וועלט פון רמזים, אָנצוהערענישן, געהיימנישן און זוכענישן און טרעפענישן. האָט ער זיך געשאַפן אַן אייגן וועלטל מיט אייגענע פּאַרשוינען, — שרעטעלעך און ברואימלעך, גייערס און זוכערס, מיט אייגענע תנועות און אייגענע פאַרלאַנגען, און ער גופא איז מיטגעצויגן געוואָרן מיט זייער גיין און מיט זייער דראַנג, מיט זייער פאַרנומענקייט און זייערע שפּרוכן.
דעם נסתרס נישט־ערדישע און נישט־דאָאיקע פּאַרשוינען האָבן זיך געהאַט זייער אייגענע וועלט מיט זייערע אייגענע פירעכצן און מיט זייערע אייגענע איבערלעבענישן. זיי קאָנען קיין רו נישט געפינען. זיי זיינען געבענטשט אָדער פאַרשאָלטן נע־ונד צו זיין, זיי זיינען געטריבן פון עפּעס אַ דראַנג אויסצוזיין מרחקים און צו גיין און צו דערגיין און צו גרייכן און צו דערגרייכן עפּעס אַן אוצר, אָדער עפּעס אַן אמת. זיי האָבן אויסצושטיין שווערע נסיונות אויפן וועג צו דערפילן זייער שליחות. אָבער וואָס אַזוינס איז אָט דער אמת, וואָס איז עס פאַר אַן ענד־ציל — דאָס איז נישט קלאָר געווען, און אפשר האָט דער נסתר גופא זיינע אַלע אַמאָליקע יאָרן געוואָלט דערגיין און אַנטפּלעקן אַן אמת און נישט געקאָנט פאַר זיך אַליין קלאָר מאַכן וואָס דער אמת איז. מיט דער צייט איז אפשר דאָס זוכן אַליין געוואָרן פאַר אים אַ ציל. דאָס שטרעבן צום עיקר, צום תוך איז געוואָרן ביי אים וויכטיקער ווי דאָס דערגרייכן גופא. דער משל, דער ביישפּיל, די אַלעגאָריע האָבן זיך געצויגן לאַנג און ברייט, און צום משל איז צוגעקומען נאָך אַ משל, און עס איז געווען אַ מעשה אין אַ מעשה, און אַ מעשה וואָס איז אַרויסגעוואַקסן פון דער מעשה, און דער נמשל, דער מיין, דער מוסר־השכל איז אַלץ־מער דערווייטערט געוואָרן, געוואָרן נישט־וויכטיק, געוואָרן אָפט אַפילו איבעריק. און אַזוי איז דער נסתר אַלץ מער אַוועק פון דעם רעאַלן און ווירקלעכן לעבן.
אין איינער פון זיינע מעשיות („נע ונד”) איז דאָ אַזאַ ווענדונג צו זיינע געשטאַלטן, די גייערס, די וואָגלערס, וואָס איז גלייכצייטיק אַ כאַראַקטעריסטיק פון זיי:
- איר וואָגלערס אָן סטעזשקעס, איר שאָף איר צעשפּרייטע,
- יתומים אָן היימען, פון לעבן פאַרזייטע,
- איר קינדער פון אומרו, פון נעכט און פון בענקען,
- פון אייביק וואָגלען, פון קלערן און דענקען,
- פון אומגיין און טראַכטן פון אייביקן לעבן,
- פון אייביקן גיין, פון אייביקן שטרעבן...
אין די מעשיות און געשיכטעס האָט דער נסתר נישט איין מאָל זיך פאַרמאָסטן צו זוכן באַשייד אויף וועלט־פּראָבלעמען און אויף אַן אייגנאַרטיקן אופן געשטעלט זיינע געשטאַלטן פאַר די גרויסע פראַגן און רעטענישן פון באַשאַף, פון זיין, פון לעבן און טויט. עס איז דאָ און דאָרטן אויסגעדריקט אומרו און פּראָטעסט, וויי און צאָרן פאַר אומרעכט, פאַר פּלאָג, פאַר פּיין.
אַן אינטערעסאַנטן קער אין זיין שאַפן האָט דער נסתר געמאַכט מיט זיינע קינדער־מעשיות, וואָס ער האָט אויפגעזאַמלט אין זיין בוך „מעשהלעך אין פערזן” (פאַרעפנטלעכט אין 1918־1919). עס זיינען געווען וואונדערלעכע און טיף־אייגנאַרטיקע תמימותדיקע קינדער־מעשיות, וואָס פאַרמאָגן אַלע חנען און מעלות פון פאָלקס־שאַפן. נסתר האָט צוערשט אַריינגעבראַכט אין דער יידישער ליטעראַטור אין אַ מייסטערישער פאָרם דעם וועלטלעכן עפּאָס. זיינע מעשהלעך אין פערזן זיינען אַזוי נישט־ענלעך געווען אויף דער טראַדיציאָנעלער רעליגיעזער יידישער פאָלקס־מעשה, וואָס קומט פון די מוסר־ספרים, וואָס איז אַ פּראָדוקט פונעם קאָנווענציאָנעלן לעבן, און איז איבערגעפלאָכטן מיט גאָטס־פאָרכטיקייט, מיט נסים און נפלאות, מיט צדיקים און רשעים, מיט גן־עדן און גיהנום, מיט יצר־טוב און יצר־הרע, און מיט די אַלע יידישלעכע העלדן, וואָס די פרומע יידישע וועלט האָט געוואַרעמט און אויסגעוואַרעמט אין זיך אין איר אָפּגעבאַזונדערט־מיטלאַלטערלעך־יידיש לעבן. דער נסתר האָט געבראַכט די וועלטלעכע פאָלקס־מעשה, וואָס האָט נישט צו טאָן מיט די קאַנאָניזירטע מעשה־מאָטיוון פונעם גוט־באַקאַנטן רעליגיעזן כאַראַקטער. זיינע מעשהלעך ציען זייער יניקה פון דער קינדערשער פאַנטאַזיע, פון דעם עפּאָס, וואָס האָט צו טאָן מיט חיות און עופות. נישטאָ ביי אים קיין רב און קיין צדיק, נישטאָ קיין די וועלט און יענע. די נעמען פון די מעשהלעך אַליין גיבן אונדז אַ באַגריף וועגן דעם כאַראַקטער פון זיינע געשיכטעס: אַ מעשה מיט אַ בער, אַ חורבה, דאָס קעצל, ווינטער, דאָס ציגעלע, דאָס הינטל, אַ מעשה מיט אַ האָז, שרעטעלעך, מיזעלע־מייזעלע, דער שניי־באָק, ביים טייך פּרת, אַ מעשה מיט אַ האָן. די מעשה, די האַנדלונג וועבט זיך פון אייגענער קינדישער פאַנטאַזיע.
אָט ווי נסתר הייבט אָן איינע אַ מעשה זיינע:
- האָזל, האָזל, גיי אַרויס,
- כ׳וויל זיך מיט דיר טיילן,
- וואָס די קינדער וועגן דיר,
- טוען זיך דערציילן.
אָדער:
- כ'האָב אַליין געזען אַ קעצל,
- אין אַ וועג ווי ס׳איז געגאַנגען,
- און אַ בינטל עפּעס זאַכן
- דעם אויף העלדזל איז געהאַנגען.
אין די מעשהלעך פילט זיך דער לעבעדיקער אָטעם פון קינד, וואָס איז אַ מיט־שותף צום שאַפן. האָט דעריבער די נסתרישע קינדער־מעשהלע איינגעהיט, סיי אין בילד און סיי אין דעם אופן פון דערציילן, קינדערישע תמימות, גוטמוטיקייט און נאָענטקייט מיט די חיות. און הגם עס פעלט זיינע מעשיות דער ספּעציפישער יידישער אינהאַלט, אָבער די פאָרם, דער סטיל איז דאָך אמת־יידיש, טיף־יידישלעך, זיי זיינען אין דער פאַנטאַזיע פון אָט דעם עכט־יידישן קינסטלער פאַריידישט געוואָרן. עס איז דאָס פרומע, ווייסע יידיש־ ציגעלע, וואָס אַ צווייטער טיף־אייגנאַרטיקער יידישער קינסטלער, מאַרק שאַגאַל, האָט אַזוי עכט־דיכטעריש פאַראייביקט אין זיינע בילדער, וואָס פאַרמאָגן אויך אין זיך אַזוי פיל קינדערישע נאַאיוויטעט און זיינען אויך אַזוי עכט־פאָלקסטימלעך.
אין די ווייטערדיקע יאָרן האָט דער נסתר אַרויסגעגעבן אַ ריי אָריגינעלע און איבערגעזעצטע ביכער. אין די יאָרן 1918־1920 זעצט ער איבער מייסטעריש אַנדערסענס מעשהלעך און גיט זיי צו אַלע חנען פון זיין באַצויבערנדיקער שפּראַך. אין 1921 דרוקט ער אַ זאַמלונג געשיכטן אונטערן נאָמען „מאָטיוון”. אין 1922 פאַרעפנטלעכט ער אַ נייע סעריע מעשיות אין צוויי בענד אונטערן נאָמען „געדאַכט” (בערלין). אין סאָוועטן־פאַרבאַנד האָט דער נסתר די מעגלעכקייט זיך פאַרנעמען מיט ברייטער קולטור־שאַפערישער און קינסטלערישע אַרבעט. ס׳דערשיינט אַ ביכל מיט נייע פאַבעלן, ער גיט אַרויס אין 1934 אַ בוך פאַרצייכענישן „הויפּשטעט” — אַ נייער זשאַנר אין דעם נסתרס שאַפן. אין דעם־אָ בוך פירט דער נסתר אין אַ מייסטערישער פאָרם אַדורך די הויפּט־שטעט כאַרקאָוו, לענינגראַד און מאָסקווע, זיי און זייערע איבערוואַנדלונגען זינט דער אָקטאָבער־רעוואָלוציע. די רעדאַקציע פונעם בוך שרייבט אינעם קורצן פאָרוואָרט, אַז „דאָס דאָזיקע בוך איז דער ערשטער, דערווייל, פּרואוו אין דער יידישער ליטעראַטור צו געבן אין אַ פאָרמע פון פאַרצייכענישן ↰ 12 די סאָציאַליסטישע רעקאָנסטרוקציע פון אייניקע גרויסע שטעט ביי אונדז אין לאַנד.” און אָנווייזנדיק אויף אייניקע פעלערן, גיט די רעדאַקציע צו, אַז „מען קאָן שוין זיכער זאָגן, אַז אָט די „פאַרצייכענונגען” זיינען געוויס אַ וויכטיקער טריט פאָרויס אין נסתרס שעפערישן איבערבוי.”
דער נסתר, ווי באַקאַנט, האָט באַלאַנגט צו דער אַזוי־גערופענער קיעווער גרופּע יידישע שרייבער. זיין נאָמען איז ענג פאַרבונדן געווען אין לויף פון יאָרן מיט דוד בערגעלסאָן. דער נסתר האָט זיך זינט 1910 באַטייליקט אין די אַלע אויסגאַבעס, וואָס זיינען פאַרעפנטלעכט געוואָרן אין קיעוו. איצט, נאָך אַ דריי צענדליק יאָר, ווילט זיך פאַר זיך אַליין קלאָר מאַכן, וואָס אַזוינס האָט פאַרבונדן די עטלעכע שרייבער, וואָס האָבן אַ לענגערע צייט געלעבט און געשאַפן צוזאַמען זייערע ווערק, און בעיקר — וואָס פאַר געמיינזאַמע שטריכן און טענדענצן עס זיינען געווען צווישן די צוויי באַדייטנדיקע קינסטלער פון דער קיעווער גרופּע — דער נסתר און דוד בערגעלסאָן?
עס זיינען נישטאָ אפשר קיין מער־קעגנזעצלעכע נאַטורן און קינסטלערישע פּערזענלעכקייטן ווי דוד בערגעלסאָן און דער נסתר, און דאָך האָבן זיי אַ שטיק שאַפונגס־וועג אַדורכגעמאַכט ווי אינאיינעם. איך קען דעם נסתר פון יאָר 1910, און יאָרן און יאָרן האָב איך געהאַט די מעגלעכקייט נאָכצופאָלגן זיין לעבן און שאַפן. און נאָך מער איז פאַר מיר אָפן און אַנטפּלעקט געווען דוד בערגעלסאָנס שאַפונגס־וועלט. איך בין געווען אַן עדות און אַ מיטגייער פון זיי ביידן און צייטנווייז אויך געווען ווי אַ „מיטשאַפער” פון זייערע ווערק, וואָס זיי האָבן פאַרעפנטלעכט אין לויף פון יאָרן. פרעג איך זיך — וואָס האָט זיי פאַרבונדן? עס איז קלאָר, אַז דאָס געמיינזאַמע, דער צד־השווה ביי זיי איז געווען פריער פון אַלץ די אומצופרידנקייט, וואָס עס איז געווען ביי זיי ביידן (און ביי אונדזער גאַנצער קיעווער גרופּע!) צו דער „אָפיציעלער” יידישער ליטעראַטור, וואָס האָט זיך פּראָדוצירט דאַן אין דער טומלדיקער יידישער וואַרשע. זיי ביידע, בערגעלסאָן און נסתר, זיינען געקומען, יעדער איינער אויף זיין אופן און שטייגער, מיט רייכע אוצרות פון יידישע טראַדיציעס, שטייגערישע און גייסטיקע, זיי ביידע זיינען געווען אונטער דעם שטאַרקן איינדרוק פון דער פּראָבלעמען־רייכער און טיף־אייגנאַרטיקער רוסישער ליטעראַטור און זיי זיינען אויך געווען נאָענט באַהאַפטן מיט דעם אומרו און מיט דער שפע פון ספקות און בענקעניש, וואָס עס האָט געיוירט ביי די אינטעלעקטועל־פאַרטיפטע העברייאישע שרייבער, ווי מ. י. בערדיטשעווסקי, י. ח. ברענער, א. נ. גנעסין. אָט די ביידע אוקראַיניש־וואָלינישע דיכטער, בערגעלסאָן און דער נסתר, געקומען פון טראַדיציאָנעלע היימען, זיינען אויפגעוואַקסן אין אַ צייט און אין אַ סביבה, וואָס האָט געהאַלטן אין איין ברויזן, ↰ 13 עס איז געווען ערב און בעת און גלייך נאָך דער רוסלענדישער רעוואָלוציע פון 1905־1906, וואָס איז געווען רייך מיט פריידיק־גליקלעכע און מוראדיק־גרויזאַמע געשעענישן. די ראַשיקע פּראָצעסן אינעם לעבן האָבן דעם עמפינדלעכן מענטש און דיכטער גערייצט און אינטריגירט און עס איז געווען דער שטאַרקער ווילן צו געבן אַן אויסדרוק פון אַלדי פּאַסירונגען אין לעבן, אויפצוכאַפּן די שעמערירנדיקע ליכט און שווערע שאָטנס פון דער ווירקלעכקייט. עס איז קלאָר, אַז אָט די ביידע שטאַרק־אויסגעשפּראָכענע קינסטלער זיינען אָפּגעגאַנגען ווי אינאיינעם פון איין היים און סביבה, זיי זיינען אָפּגעגאַנגען אינאיינעם, אָבער גלייך זיך געלאָזט אויף אַנדערע שאַפונגס־וועגן, פאַרשיידנאַרטיקע און אַנדערשדיקע. דוד בערגעלסאָן איז פון זיינע ערשטע שאַפונגען געווען רעאַליסט, דער מענטש מיט אָפענע אויגן און וואַכן געהער, און דער נסתר, פאַרקערט — דער סימבאָליסט, דער וויזיאָנער, דער פאַנטאַסט. דוד גערגעלסאָן, וואָלט איך איצט געזאָגט, איז געווען דער שרייבער מער פון בייטאָג (הגם ער האָט דאַן געמאָלט מער דעם בין־השמשות!), און דער נסתר — פון נאַכט. בערגעלסאָן האָט געהאַט פאַר זיך אַ דורכאויס־רעאַלע וועלט, און דער נסתר — אַן איררעאַלע. דער ערשטער האָט אַרויסגעבראַכט ווירקלעכע געשטאַלטן, דער צווייטער — נישט־דאָאיקע.
אין דעם קיעווער „יידישן אַלמאַנאַך” (1910), — וואו מיר אַלע האָבן געמאַכט כמעט אונדזערע ערשטע ליטעראַרישע שריט, — האָט דוד בערגעלסאָן פאַרעפנטלעכט זיין שטאַרק־רעאַליסטישן „דער טויבער” און דער נסתר — זיין טיף־לירישן „פרילינג”. און אַזוי ווייטער, אין די אַלע איבעריקע אויסגאַבעס, וואָס מיר האָבן אַרויסגעגעבן אָן דער זייט פון דער אָפיציעלער ליטעראַרישער וועלט. דוד בערגעלסאָן איז גלייך, מיט זיינע ערשטע ווערק, אַריין מיט פעסטע טריט אין דער יידישער ליטעראַטור, דער נסתר איז אַלץ געבליבן אַ נסתר, אַ פרעמדער, אַ פאַררוקטער אָן אַ זייט.
און דאָס כאַראַקטעריסטישע און אייגנטימלעכע פון זייערע קינסטלערישע נאַטורן איז געווען דער אופן פון זייער שאַפן, פון זייער שרייבן. דוד בערגעלסאָן האָט געלעבט אָפן, פראַנק און פריי מיט זיינע געשטאַלטן, וואָס ער האָט געשעפּט פון אַרום. בעת דעם שרייבן האָט ער פאַרבראַכט צווישן זיי ווי צווישן לעבעדיקע, זיך געטיילט מיט יעדער פּאַסירונג און יעדער ענדערונג אין זייער לעבן. גאָר אַנדערש איז געווען דער נסתר. ער האָט תמיד זיך פאַרבאַהאַלטן מיט זיינע פּאַרשוינען, ער האָט זיך פאַרשלאָסן בחדרי־חדרים און דאָרט, אין דער שטיל און אין געהיים, אַרויסגערופן זיין געשילדערטע וועלט, וואָס איז געווען פול מיט סודות און וואונדערנישן. בערגעלסאָן איז געווען שטענדיק פאַרבונדן מיט דער צייט, מיטן אָרט, מיט דער אַרומיקער אַטמאָספער, און דער נסתר איז געווען אויסער צייט און רוים. בערגעלסאָנס שרייבערישער טיש איז געווען אַ מין אָפענע קינסטלערישע לאַבאָראַטאָריע, אויפן ↰ 14 טיש — מאַנוסקריפּטן, אָנגעהייבענע פאַרשריבענע זייטלעך, טינט און פעדער, שטיקלעך אויסגעלאָשענע פּאַפּיראָסן. און ווען מען איז אַריינגעקומען צו אים, האָט מען געטראָפן נישט נאָר אים, דעם קינסטלער, ביי דער אַרבעט, נאָר דאָס צימער איז ווי פול געווען מיט די פּאַרשוינען, וואָס ער האָט אַרויסגעבראַכט אויפן פּאַפּיר. מען האָט גערעדט וועגן די געשטאַלטן און די סיטואַציעס אין זייער לעבן ווי וועגן לעבעדיקע, רעאַלע, און נאָענט־באַקאַנטע.
גאָר אַנדערש איז געווען דער נסתר ביי זיין שאַפן. מען האָט אים קיינמאָל נישט געטראָפן ביי דער שרייבערישער אַרבעט. ער פלעגט דאַן נעלם ווערן, זיך אויסבאַהאַלטן, און מען האָט שוין געוואוסט, אַז דער נסתר האַלט „ביים האָבן”. ער האָט קיינמאָל נישט גערעדט וועגן אַ זאַך וואָס ער האָט געהאַלטן אין שרייבן. אַלץ איז געווען איינגעהילט אין טיפער געהיימניש. ער האָט דאַן געפּראַוועט התבודדות, און אַפילו זיינע שטוב־מענטשן האָבן נישט געהאַט קיין אַריינטריט אין זיין שאַפונגס־צימער. עס איז קיינמאָל אויף זיין פּשוט, הילצערן טישל קיין זכר נישט געווען פון קיין שרייב־געצייג. די נאָענטע פריינט האָבן געוואוסט, אַז זיינע כתבים, זיין טינט און פעדער, ליגן פאַרשלאָסן אונטער דעם פּשוטן שלעסל אינעם שטרויענעם קוישל, וואָס איז פאַררוקט געווען אונטערן בעטל. דאָרט, האָבן מיר געוואוסט, זיינען געלעגן די גרויסע ווייסע בויגן פּאַפּיר, וואָס דער נסתר פלעגט פון זיי דערנאָך שעמעוודיק און ווי אַ נישט־דאָאיקער פאַרלייענען פאַר זיינע נאָענטע פריינט שוין אינגאַנצן אַ פאַרטיקע, פאַרענדיקטע זאַך. און ער האָט עס געלייענט מיט אַ באַזונדערן ריטם און אייגנאַרטיקער באַטאָנונג, ווי דאָס אָנגעשריבענע גופא איז געווען — מיט אַ טיף־אייגענעם ריטם און מיט אַן אייגנאַרטיקן סטיל.
דער שאַפונגס־וועג פון דוד בערגעלסאָן איז געווען שטענדיק אַן אָפענער. און זיינע ווערק זיינען געווען ווי רינגען פון איין שאַפונגס־קייט. זיי זיינען אויסדרוקן פון די לעבנס־פּראָצעסן במשך פון דער צייט און אויך קינסטלערישער אָנוואוקס, און יעדער נייער שאַפערישער שריט איז ממילא פאַרבונדן געווען מיטן פריערדיקן.
גאָר אַנדערש איז דער נסתר אין זיינע שאַפונגען. עס איז נישטאָ, און יעדנפאַלס — עס איז נישט אַזוי גרינג, צוליב זייער אַבסטראַקטקייט, צו באַווייזן די פאַרבינדונג פון איין ווערק מיטן צווייטן, און עס איז שווער אָנצואווייזן אויף דער „נאָכפאָלגערשאַפט” אויף דעם דירעקטן המשך אין זיינע פאַרשיידנאַרטיקע שאַפונגען.
דעריבער איז נישט אַזוי גרינג אַריינצופּאַסן זיין ניי־דערשינענעם בוך אין דעם שאַפערישן גאַנג פון זיינע אַלע פריערדיקע ווערק.
און דעריבער איז „משפּחה מאַשבער”, וואָס איז דערשינען אין מאָסקווע אין 1939, געווען אַן אמתע איבערראַשונג פאַר די אַלע, וואָס קאָנען גוט דעם ↰ 15 קינסטלער. מ. דובילעט אין זיין אינטערעסאַנטן אַרטיקל איבער נסתרס „משפּחה מאַשבער” („סאָוועטישע ליטעראַטור”, קיעוו, מאַי, 1940) ברענגט אַן אויסצוג פון י. נוסינאָווס פאָרוואָרטס צו נסתרס אַ זאַמלונג פון סימבאָלישע מעשיות (דערשינען אין יאָר 1929). „נסתר — האָט י. נוסינאָוו געשריבן — איז ניט אימשטאַנד און וועט ניט קאָנען, (ס׳איז) פולשטענדיק ניט אין זיין קינסטלערישער נאַטור, צו קומען צו רעאַליסטישן שאַפן. זיין וועג פון באַגרייפן אונדזער ווירקלעכקייט גלייכט דער וועג פון סימבאָלישער אויסטייטשונג, פון אינטערפּרעטירן זי דורך סימבאָליסטישע בילדער.” און מ. דוגילעט גיט צו: „דער דאָזיקער פּראָגנאָז האָט זיך ניט באַרעכטיקט. דער נסתר האָט באַוויזן, אַז „זיין וועג פון באַגרייפן אונדזער ווירקלעכקייט” גלייכט ניט „דער וועג פון „סימבאָליסטישער אויסטייטשונג”; דער „נסתר” (דער פאַרבאָרגענער) איז געוואָרן אַ „נגלה” (אַן אַנטפּלעקטער).”
עס איז ממש נישט צום גלייכן, ווען מען הייבט אָן לייענען דאָס בוך, אַז דאָס איז געשריבן פון דעם נסתר, וואָס איז געווען די גאַנצע צייט אַזוי אומגעצוימט אין זיינע זעאונגען, וואָס איז געווען שטענדיק אַזוי ווייט פונעם רעאַלן, קאָנקרעטן לעבן. די שטוינונג און פאַרגאַפונג וואַקסט און שטייגט וואָס־מער מיר ווערן אַריינגעצויגן אין דער האַנדלונג, וואָס ווערט פאַנאַנדערגעוויקלט מיט אַזאַ פּלאַנמעסיקייט און רעאַלקייט, אויסגערעכנטקייט און געזעצמעסיקייט.
אין דעם „פאָרוואָרט” צום בוך זאָגט דער נסתר: „כ׳האָב, שרייבנדיק דאָס בוך, זיך געהאַלטן ביי יענעם מעטאָד פון קינסטלערישן רעאַליזם, וואָס באַטייט דאָס זעלבע, וואָס געטעס באַוואוסטער געבאָט: „מאָל, מאָלער, און שווייג!” — מיט דער זיכערקייט, אַז דאָס געדאַרפטע, דאָס פאַר אונדז געוואונטשענע וועט קומען במילא, אַליין פונעם עצם געטרייען מאָלן, ד. ה., פון דער אינערלעכער לאָגיק פון די גורלות פון אַזוינע פּאַרשוינען....”
און ביי אָט דעם מעטאָד האַלט זיך דער נסתר ביים אַרויסברענגען די שטאָט באַרדיטשעוו, וואָס הייסט ביי אים N.
עס איז אַ באַזונדערע און זייער אַן אינטערעסאַנטע טעמע, ווי די שטאָט באַרדיטשעוו איז געשילדערט דורך פאַרשיידענע יידישע שרייבער אין זייערע ווערק, — מענדעלע מוכר ספרים (אין זיין „די טאַקסע”), שלום עליכם (אין אַ ריי דערציילונגען: „באַרדיטשעווער טראַמוואַי”, „באַרדיטשעווער האָטעלן”, „באַרדיטשעווער טריאַטער”) און אַנדערע. אין יענע ווערק איז מער אונטערשטראָכן דאָס נעגאַטיווע, דאָס סאָציאַל־אומגערעכטע, דאָס ווידערשפּרעכנדיקע, וואָס וואַרפט זיך גלייך אין די אויגן. דער נסתר גייט־צו צו באַרדיטשעוו פון אַ געשיכטלעכער פּערספּעקטיוו מיט טיפע צוריקבליקן און ווייטע אויסבליקן. ער ברענגט אַרויס די שטאָט אין פאַרבינדונג מיט פאַרשיידענע היסטאָרישע, עקאָנאָמישע און גייסטיקע פּראָצעסן. הינטער יעדן פּאַרשוין, הינטער יעדן ↰ 16 עפּיזאָד, הינטער יעדער אינסטיטוציע ליגן וויכטיקע ווירקזאַמע כוחות און פאַקטאָרן.
די שטאָט אַליין איז ביי דעם נסתר אַ שטיק לעבעדיק באַשעפעניש, אַן אויסטערלישס, אַ מערקווירדיקס, אַ פיל־פּנימדיקס. און טאַקע אַזוי שילדערט ער זי, די שטאָט, מיט אירע שטריכן און קאָלירן אין פאַרשיידענע צושטאַנדן און סיטואַציעס. און יעדע טייל שטאָט ווערט אַרויסגעבראַכט אויספירלעך, מיט אַלע פּישטשעווקעס. די אַלע פּרטים דערגאַנצן דאָס אַלגעמיינע בילד. מיר האָבן דאָ פּראַכטפולע שטייגערישע שטריכן, טרעפלעכע עטנאָגראַפישע איינצלהייטן, וואָס האָבן אַ וויכטיקן געשיכטלעכן ווערט. עס ווערן דערביי אויך אַרויסגעבראַכט די סאָציאַל־עקאָנאָמישע פונקציעס און פאַרהעלטענישן פון אָרעם און רייך, באַלעבאָס און משרת, פּריץ און פּויער, ייד און גוי, עלטערן און קינדער. דער נסתר האַלט זיך שטרענג ביי די ריכטליניעס, וואָס ער האָט אַליין אָנגעצייכנט פאַר זיך אין זיין פאָרוואָרט: „שילדערנדיק אָט די פּאַרשוינען, שוין פיזיש און גייסטיק פאַרענדיקטע, האָב איך זיך באַמיט ניט גלאַט צו „קעמפן” קעגן זיי, ניט אויסצושרייען פאָראויס אויף זייער פאַראורטיילטקייט, נאָר זיי געלאָזט אַליין שטיל און פּאַמעלעך גיין צו זייער אָנגעצייכנטער באַשערטקייט, צו זייער געשיכטלעך־נויטווענדיקן לעצטן גאַנג — צום אָפּגרונט.” ווייל, ווי נסתר זאָגט, האָט ער עס געטאָן „צוליב געשיכטלעכער דערקענטעניש”, און נישט סתם אַ געשיכטלעכע עקסקורסיע איז עס, נאָר עס איז אַ טיף, אינטערעסאַנט און קינסטלעריש־מייסטעריש ווערק.
דער נסתר איז צוגעגאַנגען צו דער וועלט, וואָס ער שילדערט, מיט דרך־ארץ און פאַרערונג. „כ׳האָב זיי געגעבן, זאָגט נסתר, מיט זייער גאַנצן אָרעם ביסל פאַרמעגן, ניט פאַרמינערט גאָרניט פון זייערע אייגנשאַפטן.” דאָס ווערק איז דערביי געגעבן מיט אַן אויסבליק אויף ווייטער, אויף דעם קומענדיקן. „דער עיקר ציל פון מיין אַרבעט אָבער — שטרייכט אונטער דער נסתר — איז געווען ניט נאָר צו פאַרענדיקן מיט אַן אַלטן דור, וואָס האָט געשמעקט איבערן האַלדז אין מיטלאַלטערלעכע לעבנס־פאַרהעלטענישן, נאָר דער עיקר־ציל פון בוך איז ווייזן יענע פאַרבאָרגענע כוחות, וואָס זיינען דאַן געלעגן טיף דערנידעריקט אין „דריטן רינג” און וואָס זיינען אַזוי טראַגיש אומגעקומען אונטערן לאַסט פון יענעם לעבנס־יאָך.”
דאָס ווערק, דער ערשטער טייל, האָט בלויז צוועלף קאַפּיטלען, און עס ווערט אין דעם דערציילט וועגן פּאַסירונגען, וואָס דויערן בלויז אַ דריי חדשים. און הגם עס פעלט אפשר אויסערלעכע „אַקציע”, לייענט זיך דאָס ווערק מיט גרויס שפּאַנונג. עס איז דאָ אַן אינעווייניקסטע האַנדלונג, אין דעם אופן, ווי דער נסתר ברענגט אַרויס גאַסן, שיכטן, שולן, משפּחות, פּאַסירונגען און סיטואַציעס.
ווען מען זאָל וועלן רעדן וועגן ענלעכקייט מיט אַנדערע גרויסע קינסטלער, ↰ 17 וואָלט מען באַדאַרפט דערמאָנען דעם נאָמען פ. דאָסטאָיעווסקי. אַזאַ געדיכטעניש פון שילדערונג, אַזאַ אינעווייניקסטע פאַרנומענקייט פון די העלדן, אַזאַ שטענדיקע פאַראַנטווואָרטונג, אַזאַ גייסטיקע איבערגעלאָדנקייט און אַזאַ גיין און געטריבן ווערן פון עפּעס אַ גרויסער, אָפט־געהיימער שליחות. און עס איז אויך דאָ אין בוך אַ גייסטיק־קראַנקער, וואָס מיט זיין גאַנצער דערדריקטקייט איז ער ערגעץ־וואו אַ העלזעער. און אויך די נאָענטקייט און איבערגעגעבנקייט פון פאַרשיידענע געשטאַלטן, פון פאַרשיידענע נאַטורן, וואָס דערגייט אָפט ביז מסירת־נפש, ביז אויפגעלייזטקייט, ווי מיר טרעפן עס ביים געניאַלן רוסישן קינסטלער. אַוודאי איז דאָ אַ ווייטער מהלך פון דאָסטאָיעווסקיס געשילדערטער וועלט, פון זיינע ברידער קאָראָמאַזאָוו מיט די ברידער מאַשבער, אָבער עפּעס אַ גרונט־טאָן, אַ לייט־מאָטיוו שפּירט מען אין דער „משפּחה מאַשבער”, וואָס דערמאָנט אָן די דאָסטאָיעווסקישע טענער און מאָטיוון און טאַקע פון דעם ווערק „ברידער קאָראָמאַזאָוו”. ווי דאָרט אַזוי אויך ביי דעם נסתר האָבן מיר אַ ברודער וואָס איז „צו גאָט” (לוזי), אַ ברודער „צו לייט” (משה) און אויך אַ ברודער, וואָס איז גייסטיק־פיזיש קראַנק, אָבער פון אים דאַרף, ווייזט אויס, דערנאָך אויפגיין אַ שיין (אַלטער). אויך אַזוי טיף און אייגנאַרטיק ווי דאָסטאָיעווסקי נעמט־אויף דעם עכט־רוסישן פּעטערבורג, די פּעטערבורגער טעג און נעכט, דעם פּעטערבורגער אַראָמאַט, אַזוי אויך, מיט אַזאַ פאַרטיפטקייט, ברענגט דער נסתר אַרויס דעם עכט־יידישן באַרדיטשעוו, זיינע טעג און נעכט, זיין כאַראַקטער און סטיל.
„משפּחה מאַשבער” איז איינס פון די טיפסטע, גייסטרייכסטע און דערביי — יידישסטע ווערק אין דער יידישער ליטעראַטור. ווי אין דעטאַלן, אַזוי אויך אינעם גאַנצן. מיט וואָס פאַר אַ אינטערעסאַנטע שטריכן און פאַרבן דער נסתר ברענגט אַרויס, אינעם ערשטן קאַפּיטל, די אַלע באַזונדערע יידישע שולן פון דער שטאָט באַרדיטשעוו — די אָפענע שול, די היציקע, די קאַלטע, די אַלטע, און די אַלע באַלמעלאָכישע און חסידישע שולכלעך מיט זייערע דאַוונער, לערנער, מיט זייערע ליכט און שאָטן. דערביי מאָלט ער די פאַרשיידענע שיכטן פון דער יידישער באַפעלקערונג אין די 70ער יאָרן פונעם 19טן יאָרהונדערט.
און ווי אינטערעסאַנט און פאַרטיפט דער נסתר מאָל די בראַסלאַווער חסידים! ער פירט אַרויס מערקווירדיקע געשטאַלטן פון די בראַסלאַווער, שטעלט זיך אָפּ אויף פאַרשיידענע סצענעס פון זייער לעבן.
דאָס איז אַ נייס אין דער יידישער ליטעראַטור. ווי באַוואוסט, האָט פּרץ געשענקט פיל אויפמערקזאַמקייט דעם בראַסלאַווער, ער האָט אין פאַרשיידענע אופנים באַמיט זיך צו געבן דעם תמצית, די פילאָסאָפיע, די נשמה פון אָט־דעם דיכטער־רבין. אויך אַנדערע, מ. י. בערדיטשעווסקי, יהודה שטיינבערג, האָבן אַרויסגעבראַכט איינציקע געשטאַלטן פון חסידים־פאָלקס־מענטשן. שלום ↰ 18 אַש, י. אָפּאַטאָשו,י. י. זינגער האָבן (אין תהילים־ייד”, אין די „פּוילישע וועלדער”, אין „יאָשע קאַלב”) געגעבן שטיקער לעבנס פון די רביים און חסידים. די סביבה, זייער וועלט, דעם געזאַנג, דעם עקסטאַז, די פאַרשיידענע טיפּן חסידים האָט דער נסתר געגעבן מיט אַזאַ טיפקייט, אַזאַ עכטקייט און מיט אַזאַ פאַרערונג און פאַרשטענדעניש. די קאַפּיטעלעך, וואָס שילדערן די פאַרשיידענע אָרעמעלייט, וואָס לויכטן־אויף אין דער אָרעמער אָבער מערקווירדיקער חסידישער סעקטע, זיינען באמת גאָר אַ נייס אין דער נעאָ־חסידישער יידישער ליטעראַטור. און לאָמיר באַטאָנען, אַז אַזוי האָט אויפגעכאַפּט די אַמאָליקע חסידישע וועלט אַ סאָוועטישער קינסטלער און אַז דאָס ווערק איז דערשינען אין 1939 אין מאָסקווער יידישן מלוכה־פאַרלאַג.
די משפּחה מאַשבער גיט דער נסתר אין פאַרבינדונג מיט דורות און דורות אַפריער. ער פּרואווט אָנצוקניפּן פעדעם מיט דעם שטאַם, וואָס האָט אַדורכגעמאַכט גייסטיקע געשיכטלעכע פּראָצעסן. „זייער (דער משפּחה מאַשבערס — נ. מ.) שטאַם איז אַן אַלטער, נאָך פון די „גולי ספרד” (די אַרויסגעטריבענע פון שפּאַניע), פון רבנים און בעל־שם, און, לסוף, דער עלטערזיידע, דער רב ר׳ יואל (דער פאָטער פון די מאַשבערס), איז זייער יונג פון דער וועלט געגאַנגען, פון תעניתים, און די לעצטע יאָרן פאַר זיין פּטירה איז ער אויך אַ פּרוש געווען....”
דער נסתר באַמיט זיך אָנצושלאָגן שטענדיק אויף די „אונטערערדישע” קוואַלן, וואָס פון זיי ריזלען שטראָמען אין דעם ברייטן לעבנס־טייך.
לוזין (דעם עלטסטן ברודער) שענקט דער נסתר פיל ליבע און פאַרגאַפונג. ער איז דער אומרו, דער זוכער, די רייכע און באַגייסטערטע געשטאַלט, וואָס זוכט שיינקייט און דערהויבונג.
די צווייטע צענטראַלע געשטאַלט — משה מאַשבער, וואָס פירט אַ סוחריש, נגידיש לעבן מיט אַ ברייט־פאַרצווייגטער משפּחה, מיט אַ גרויסער שטוב, מיט טעכטער און איידעמס, מיט אייניקלעך, מיט מחותנים, מיט דינסטן און משרתים, משה מאַשבער — זיין אויפקום און באַנקראָט — איז אַ גלענצענדיקע געשטאַלט אין דער רייכער גאַלעריע פון נגידים־סוחרים, וואָס זיינען אַרויסגעבראַכט אין דער יידישער ליטעראַטור דורך שלום־עליכם, שלום אַש, דוד בערגעלסאָן, י. אָפּאַטאָשו, י. י. זינגער. דעם נסתר, דעם דיכטער און סימבאָליקער, איז געלונגען אַרויסצוברענגען אָט די געשטאַלט אַזוי אמתדיק און רעאַליסטיש און דערביי מיט אַלע פּרטים, מיט אַלע זיינע געשעפטן, מעקלער, משרתים, געלט־טראַנזאַקציעס און בעל־יועצים, מיט זיין וואָך און יום־טוב, מיט זיין געהויבנקייט און דערשלאָגנקייט.
דער נסתר האָט זיך נישט באַגנוגנט בלויז מיט שילדערן דאָס יידישע לעבן פון יענער צייט, די 70ער יאָרן פונעם פאָריקן יאָרהונדערט. ער האָט פאַרשטאַנען, אַז דאָס בילד וואָלט נישט געווען גאַנץ און אויסשעפּנדיק, ווען ער ↰ 19 ברענגט נישט אַרויס אויך די דערבייאיקע נישט־יידישע וועלט. אמת, דאָס דעמאָלטיקע יידישע לעבן איז געווען, צוליב אויסערלעכע און אינעווייניקסטע סיבות, אַ שיין ביסל אָפּגערוקט אָן אַ זייט, אָפּגעבאַזונדערט פון דעם נישט־יידישן לעבן אינעם אַמאָליקן צאַרישן רעכטלאָזן רוסלאַנד. אָבער דאָך זיינען געווען פיל באַריר־פּונקטן. דעם נסתר איז געגאַנגען אין דעם, אַז די צייט און דאָס לעבן פון דער יידישער עדה זאָל אַרויסקומען וואָס־פולער און וואָס־אַלזייטיקער, האָט ער ביי יעדער געלעגנהייט אויך געמאָלט די נישט־יידישע וועלט.
און דעריבער זיינען אונדז באַזונדערס אָנגעלייגט די אַלע שילדערונגען, וואָס דער נסתר גיט אין זיין ווערק פון די נישט־יידן און בעיקר — פון די פּאָליאַקן, וואָס האָבן דאַן געבילדעט אַ פיינע קאָלאָניע אין דער יידישער שטאָט. עס איז נאָך דעם פּוילישן אויפשטאַנד פון 1863, און דער נסתר איבערראַשט אונדז מיט די פּרעכטיקע בילדער און שילדערונגען פון די פאַרשיידענע טיפּן פּאָליאַקן, רייכע און האַלב־פאַרמעגלעכע, וואָס ער ברענגט אַרויס באַזונדערס אינעם 7טן קאַפּיטל „אויף פּרעטשיסטער יאַריד”, זיי זיינען גאָר אַ נייס אין דער יידישער ליטעראַטור, איבערהויפּט די, וואָס האָט צו טאָן מיטן אַמאָליקן יידישן לעבן, וואָס ווייטער פונעם „שבת־גוי” איז מען דאָס רוב נישט געגאַנגען.
דער צווייטער טייל פון „משפּחה מאַשבער” איז נאָך נישט פאַרעפנטלעכט, בלויז קאַפּיטלען פון אים זיינען אָפּגעדרוקט אין יידיש־סאָוועטישע צייטשריפטן. אין דעם צווייטן טייל האָט דער נסתר, ווי ער זאָגט צו אין זיין „פאָרוואָרט”, בדעה צו דערגיין צום ווייטערדיקן דור, וואָס זיינע טריט שפּירט ער שוין אין די 70ער יאָרן. „עס זיינען שוין דאַן געוואַקסן יענע קינדער, וועלכע האָבן שפּעטער געריסן מיט גאָר דעם אַלטן, טראָגנדיק פייער אין די פּאָלעס פאַר אַלעם דורותדיקן שימל, וואָס האָט זיך ביי זיי אָנגעקליבן. ... איז אָט, צו דעם באַהאַלטענעם פייער, וואָס אין די פּאָלעס פון יענעם יונגן דור, איז דער עיקר מיין אויג געווענדט. כ׳וויל זיך צו אָט דעם דור דערקלייבן, קינסטלעריש אים שילדערן און אים אָפּגעבן די ערע, פאַרוואונדערונג און אַכטונג, וואָס גייענדיק מיט אים האַנט אין האַנט, האָב איך אַ לעבנלאַנג געזאַמלט.”
און מיר אַלע, די מיטצייטלער פון דעם נסתר, וואַרטן אומגעדולדיק אויף דעם ווייטערדיקן טייל פון דעם ווערק „משפּחה מאַשבער”, און אויף די ווייטערדיקע געשעענישן פון די שפּעטערדיקע צייטן.
ניו־יאָרק, יולי 1943.
די וועלט, וואָס ווערט געשילדערט אין דעם דאָזיקן בוך, איז שוין שפּורלאָז פאַרשוואונדן מיט איר גאָרער עקאָנאָמישער באַזע און במילא שוין מיט אַלע אירע געזעלשאַפטלעכע און אידייאישע קאָנפליקטן און אינטערעסן.
מיר איז געווען גאַנץ שווער אויפצואוועקן, אויפצולעבן און מאַכן זיך באַוועגן יענע פּאַרשוינען, וואָס ווירקן אין דעם בוך.
איך האָב דאָס אָבער געטאָן צוליב געשיכטלעכער דערקענטעניש, כדי צו באַקענען דעם יונגן דור מיט דעם גוואַלדיקן מהלך, וואָס מיר האָבן דורכגעמאַכט פאַר אַזאַ קורצן צייט־אָפּשניט, וואָס טיילט אָפּ אונדזער ווירקלעכקייט פון יענער.
שילדערנדיק אָט די פּאַרשוינען, שוין פיזיש און גייסטיק פאַרענדיקטע, האָב איך זיך באַמיט ניט גלאַט צו „קעמפן” קעגן זיי, ניט אויסצושרייען פאָראויס אויף זייער פאַראורטיילטקייט, נאָר זיי געלאָזט אַליין שטיל און פּאַמעלעך גיין צו זייער אָנגעצייכנטער באַשערטקייט, צו זייער געשיכטלעך־נויטווענדיקן לעצטן גאַנג — צום אָפּגרונט.
כ׳האָב זיי געגעבן מיט זייער גאַנצן אָרעם ביסל פאַרמעגן, ניט פאַרמינערט גאָרניט פון זייערע אייגנשאַפטן, כדי צו באַווייזן די נעבעכדיקייט פון זייערע „בעסטע” פאָרשטייער אַפילו, וועלכע האָבן זיך אָפט געריסן פון יענער פינצטערניש כאָטש מיט אַ וואָסער־ניט־איז ביסל שיין אַרויסצוקומען.
כ׳האָב, שרייבנדיק דאָס בוך, זיך געהאַלטן ביי יענעם מעטאָד פון קינסטלערישן רעאַליזם, וואָס באַטייט דאָס זעלבע, וואָס געטעס באַוואוסטער געבאָט; „מאָל, מאָלער, און שווייג”, — מיט דער זיכערקייט, אַז דאָס געדאַרפטע, דאָס פאַר אונדז געוואונטשענע וועט קומען במילא, אַליין פונעם עצם געטרייען מאָלן, ד. ה. פון דער אינערלעכער לאָגיק פון די גורלות פון אַזוינע פּאַרשוינען...
דער עיקר־ציל פון מיין אַרבעט אָבער איז געווען ניט נאָר צו פאַרענדיקן מיט אַן אַלטן דור, וואָס האָט געשמעקט איבערן האַלדז אין מיטלאַלטערלעכע לעבנס־פאַרהעלטענישן, נאָר דער עיקר־ציל פון בוך איז ווייזן יענע פאַרבאָרגענע כחות, וואָס זיינען דאַן געלעגן טיף דערנידעריקט אין „דריטן רינג” און וואָס זיינען אַזוי טראַגיש אומגעקומען אונטערן לאַסט פון יענעם לעבנס־יאָך.
דאָס מיין איך די שוואַכע בלענדנדיקע בליצלעך, וואָס ווייזן זיך און פלאַמען אויף דערווייל אויפן נאָך ווייטן האָריזאָנט, יענע בונטאַרישע ערשטלינגען, ↰ 22 וואָס מיט זייער דערווייל נאָך שוואַכן, אָבער פון צייט צו צייט שוין אויפקנאַלנדיקן פאַרטויבטן אומרו קומען זיי באַווייזן, אַז עפּעס קלייבט זיך דאָרט הינטער יענעם האָריזאָנט, אויב ניט אויף היינט, איז אויף מאָרגן, אויף איבערמאָרגן.
ווייל עפּעס האָט שוין דאָרט און דעמאָלט דאָך געיוירט, עפּעס האָט שוין אַפילו אין אַזאַ פאַרדומפּענער סביבה ווי יענע, — ווען־ניט־ווען און וואו־ניט־וואו, — אין אַ קעלער צי אויף אַ בוידעם, — ווי אַ פאַרדעכטיק ליכטל זיך באַוויזן, האָט אי געשראָקן, אי פאַרשפּראָכן — ס׳געווענדט ווי וועמען...
ס׳האָט דאָך, ווי באַוואוסט, שוין אין יענער צייט גערייפט דער לעבנספייאיקער זוימען, וואָס פון אים זיינען זיך צעוואַקסן די אויפקלערערישע און שפּעטער די רעוואָלוציאָנערע באַוועגונג: עס האָט שוין געהאַלטן פאַרן אָנקומען פון יענע מענטשן, וואָס האָבן איבערגענומען דעם רודער און האָבן פאַרקערעוועט די געזעלשאַפטלעכע שיף אויף גאָר גאָר אַנדערע ריכטונגען און רייסן. עס זיינען שוין דאַן געוואַקסן יענע קינדער, וועלכע האָבן שפּטער געריסן מיט גאָר דעם אַלטן, טראָגנדיק פייער אין די פּאָלעס פאַר אַלעם דורותדיקן שימל, וואָס האָט זיך אָנגעקליבן ביז זיי.
איז אָט, צו דעם באַהאַלטענעם פייער, וואָס אין די פּאָלעס פון יענעם יונגן דור, איז דער עיקר מיין אויג געווענדט. כ׳וויל זיך צו אָט דעם דור דערקלייבן, קינסטלעריש אים שילדערן און אים אָפּגעבן די ערע, פאַרוואונדערונג און אַכטונג, וואָס, גייענדיק מיט אים האַנט אין האַנט, האָב איך אַ לעבנלאַנג געזאַמלט.
.1939
די שטאָט N איז געבויט אין דריי רינגען. ערשטער רינג: די סאַמע מיט, דער האַנדלס־מאַרק. צווייטער ־ די גרויסע אייגנטלעכע שטאָט, מיט די פיל הייזער, גאַסן, געסלעך, ליקלעך אַרום מאַרק, וואו דער רוב געדיכטער ישוב געפינט זיך. דריטער: פאָרשטעטלעך.
ווען אַ פרעמדער וואָלט צום ערשטן מאָל אין N זיך געטראָפן, וואָלט עס אים גלייך, — צי ווילנדיק צי קעגן זיין ווילן, — ווי מיט אַ מאַנגעט, צו דער מיט שטאָט, צום צענטער אַ צי געטאָן: דאָרט איז דער רויש, דער קאָך, דאָרט דער עיקר־עיקר, דאָס האַרץ, דער פּולס פון שטאָט.
ס׳וואָלטן אים פאַר אַלעמען באַגעגנט ריחות, און אין נאָז וואָלט אים אַ זעץ געטאָן מיט לעדער, האַלב־רויען, באַאַרבעטן, פון גראָבע און איידעלע סאָרטן; טערפּקע זיסקייטן פון באַקאַליי־ און קאָלאָניאַלע סחורות, זאַלץ פון פאַרשיידענע דורכגעטריקנטע פישן; ריחות פון נאַפט, טראָן, דזעגעכץ און פון אַלערליי קאָך־ און שמיר־איילן; פרישער שניטקראָם, פריש פּאַפּיר, דאַן אויך אַלטע און פאַרשווייסטע זאַכן און פאַרשיידענע פאַרשטויבטקייטן — שקראַבעס, בגדים, אַלט מעש, פאַרזשאַווערט אייזן — און אַלעס אַנדערע, וואָס וויל פון געברויך ניט אַרויס און מיינט דורכן האַנדל, פאַר קליינגעלט, וועמען־ס׳ניט־איז און ווי־ס׳ניט־איז, נאָך דינען.
דאָרט, אין מאַרק — אַ קלייט לעבן אַ קלייט, ענג אָנגעזעצטע, ווי קעסטעלעך אין סטעלניק. ווער ס׳האָט קיין קלייט אויבן, האָט אַ סקלאַד אונטן, ווער אויך קיין סקלאַד, איז אַ שטעלכל מיט אַ דעכעלע פאַר די קלייטן, און ווער אויך דאָס נישט, האָט פּשוט זיין סחורה אויף דער ערד ליגן אָדער שטיין — ס׳געווענדט, ווער מיט וואָס ס׳האַנדלט.
דאָרט, אין מאַרק, ווי באַשטענדיק, — יאַריד. פורן פון די נאָענטסטע און ווייטסטע ישובים פון יענער געגנט קומען אָנצונעמען סחורה, און פורן, טיליגעס פון דער באַן־סטאַנציע, פירן, ברענגען פון באַן אַלץ פרישערע, אַלץ נייע.
מע פּאַקט אויס און מע פאַרפּאַקט.
יידן — אַרענדאַרעס, קליינשטעטלדיקע הענדלער — זומער אין זומער־מאַנטלען מיט קאַפּיושאָנעס, ווינטער — אין בורקעס, פּעלצן מיט שטאַרק־אָפּגעלייגטע קעלנער — קומען אָן פון די אַנדרושיווקעס, ראַרעדעקס, יאַמפּעלעך, ↰ 24 פון ווייטן זוויל און קאָרעץ און אויך פון דער ווייטער פּאָלעסיע, — אַהער נאָך סחורה פאַר מזומן, אויף קרעדיט; אייניקע מיטן מיין ערלעך, אָרנטלעך זיך אויסצוהאַנדלען, אַנדערע — מיט אַנדערע מיינען; נעמען און „זיך שטעלן”, דערנאָך „ענדיקן” אויף געוויסע פּראָצענטן, און ווייטער נעמען, און נאָכאַמאָל „זיך שטעלן”, ד. ה. אָנזעצן.
מע קומט מיט ליידיקע פורן, און מע פאָרט אָפּ מיט פולע, געפּאַקטע און געשנורעוועטע מיט טראַנטעס, זעק, ברעזענטן, פאַרנאַכט פאָרט מען אַוועק, און אינדערפרי באַווייזן זיך נייע.
— שלום־עליכם, — גייט אַראָפּ פון די טרעפּ אַ הענדלער, צו באַגעגענען זיין באַשטענדיקן, נאָר־וואָס אָנגעפאָרענעם קונה, אים גלייך פון פור אין קלייט אַריינצורופן, כדי קיין אַנדערע זאָלן אים ניט איבערנעמען.
— שלום־עליכם, רב מלך, וואָס הערט זיך אין אַנדרושיווקע? — זאָגט ער פון היימישקייט און יוצא וועגן, און גייט באַלד איבער צו אינטערעס: איי, גוט, זאָגט ער, וואָס ער איז געקומען ,מ׳האָט פאַר אים וואָס ער דאַרף, אַן אַנטיקל, און אַזוינס, ווי אַזעלכעס.
אַנדערע הענדלער פּרואוון זיך מיט יענעמס קונה אַ שמועס פאַרפירן, אים פון זיין באַשטענדיקער קלייט אָפּציען, צו זיך אַרייננאַרן, אים ביליקערע פּרייזן און בעסערע קרעדיט־קאָנדיציעס פאָרשלאָגן.
אָפט קומט דערפון אַרויס אַ קריג. ס׳קריגן זיך הענדלער מיט הענדלער, משרתים מיט משרתים, און נאָר טרעגער, ליינערס, וואָס פאַרדינען אַמאָל ביי דעם און אַמאָל ביי יענעם, שטייען פונווייטנס, מישן זיך ניט און האַלטן קיינעמס צד ניט. ס׳קריגן זיך אַמאָל סוחרישע ווייבער — און ווייבערשע קללות הערן זיך, משרתים צווישן זיך — און פּעטש פליען.
דאָס אַלץ נאָר אין אויסגענומענע פאַלן. ס׳רוב אָבער איז יעדערער מיט זיינעם באַשעפטיקט. ס׳קלעקט קונים און פּדיון פאַר אַלע. פון גאַנץ פרי ביז פינצטער זיינען הענט פול מיט אַרבעט, די פילע איינקויפער צו באַזאָרגן. משרתים — מיט גראָבער אַרבעט, ווי וועגן, מעסטן, אַרויסנעמען, אַריינלייגן א. אַז. וו; און באַלעבאַטים אַליין — מיטן דינגען זיך, איינרעדן, איבעררעדן, די סחורה צו באַווייזן און מיטן פּרייז זיך אויסגלייכן.
ס׳איז, ווי געזאָגט, באַשטענדיקער יאַריד דאָרט. הורט־ און לאחדים־האַנדל. גרויסע קרעמער גייען און טראָגן אויפדערנאַכט אַהיים פּעקלעך הונדערטער און ת״קער, קליינשטעלעכלעך־הענדלער — מינץ אין ליינווטענע בייטלען און ווייניק פּאָזיט. אָבער דער טומל פון די שטעלעכלעך איז אַ גרעסערער, ווי ביי די גרויסע. ביי די קליינע איז קריג אַ וואָכעדיקייט. קריג גייט איבער אין קולות, ליאַרמען. מע קריגט זיך פאַר אַ גראָשן, פאַר אַ פונטל זייף, פאַר אַ ביסל־קראָכמאַל־קונה, פאַר אַ דאַר־פישל־לייזונג און מע שעלט זיך, נישט זשאַלעווענדיק, און מער, ווי פאַר אַ גראָשן:
— אַ בראַנד...
— אַ בראָך...
— מיט די פיס צו דער טיר...
— ווען זיצט מען שוין שבעה נאָך דיר...
מע בעט זיך אָבער דאָרט אויך גיך איבער: שטעלעכלעך פּאַרען און טרינקען אָפט טיי אינאיינעם, מע לויפט איינער צום אַנדערן נאָך אַ גמילת־חסד, מע לייט אַ געוויכטל, מע קויפט צוזאַמען אַ גויאישע מציאה, און מע באַלאַגורעט, און מע שרייט זיך איבער איין שטעל איבער פינף, איבער צען, און אַלע מיט אַלע.
דאָס איז אין אַלע טעג. אין ספּעציעלע מאַרק־טעג אָבער — אַ באַזונדערע ענגעניש און געדרענג פון פורן. אויסגעשפּאַנטע פערד שפּייזן זיך פון וואָגן. איינגעשפּאַנטע — פון פרעס־זעק... יונגע לאָשעקלעך שטופּן די מאָרדעלעך צווישן די שקאַפּעס פיס אַרונטער. אַן אָגער צעהירזשעט זיך און מאַכט פערדישע קולות איבערן גאַנצן מאַרק, און צווישן אָט דעם געדרענג פון פערד, מענטשן איז אַ קויט, אַ שמוץ. ווינטער — דער שניי קיין שניי, — זומער און ווינטער — קיזיק, פערדישע השתנה, היי, שטרוי, רייפן, פעסער, קעסטלעך, קאַליוזשעס קאָלירטער נאַפט, וואָס ווערט זעלטן־ווען אַמאָל בייטאָג פאַרקערט און אויפגעראַמט.
אין גרויסע מאַרק־טעג, ווי פאַסטן־צייט, פאַר ריזלעך, איז זיך דאָרט ניט דורכצושטופּן. אַ פּויעריש־געפּעלצטער עולם, אַ געמישט־פאַרביקער פון טונקל־ברוינלעכע סוויטקעס, געלע פּעלצן, מאַרינאַרקעס פון האָריקן גראָבן באָבריק; טוך, שאַלן, שאַלעכלעך, היטלען, יאָלעמס, קוטשמעס; שטיוול, פּוישטן, אָנעטשעס מיט שטריקלעך פון פּויערים, שליאַכטעס, פון מענער, פרויען.
מע קומט אין שטאָט: — ווער פאַרמעגלעך — אויף עפּעס רעכטס צו קויפן, און ווער ניט, ווער אָרעם — אַ קלייניקייט, וואָס מע וואָלט עס אויך אין דער היים געקאָנט קריגן, אָבער דער חשק צו זיין אין שטאָט איז גרויס, — דער חשק צווישן מענטשן זיך דרייען, אין פאַרשיידענע קראָמען אַ קליינווערטיקע זאַך צו דינגען, אַבי צו דינגען, אַבי וואָס מער צייט ביים קויפן פאַרברענגען און האָבן הנאה פון קויפן.
די פאַרמעגלעכע גייען מיושב, באַטראַכט, ווייסן, וואָס זיי ווילן, ווי צו זוכן, און דער קרעמער איז זיי גערן: דעם „וואַספּאַן”, דעם „כאַזיאַאין” באַגעגנט ער מיט כבוד, מע רעדט מיט אים איידל, מע רעדט אים איין און מע סטאַרעט זיך, נאָך לאַנגן דינגען זיך, ביי אים לייזן און אים ניט אַרויסלאָזן. דערפאַר די אָרעמע אָבער איז מען שוין אין טומל ניט גערן. מע דערקענט זיי גלייך, ווי זיי בלאָנדזשען פאַרלוירן מיט די אויגן איבער אַלע ווינקלען און פּאָליצעס פון דער קראָם. מע דערקענט, אַז זיי האָבן, אויסער חשק, אין ↰ 26 די מיטלען ווייניק. מע באַגעגנט זיי מיט חשד, מע טרייבט זיי און מע וויל זיי אָפט אויף זייערע קבצניש־באַשיידענע פראַגעס נישט ענטפערן, און אַז איינער זאַמט זיך לענגער צווישן איבעריקן קונים־עולם, און דער קרעמער באַמערקט עס, שרייבט ער צום משרת:
— וואָס טענהט ער מיט אים אַזוי לאַנג? ער זעט דען ניט, וואָס ער וויל, צו אַלדע רוחות און גנבים!
און גנבות קומען פאָר דעמאָלט, אין די גרויסע מאַרק־טעג, טאַקע ניט זעלטן. זעלטן גנבעט אַן אָרעמער פּויער ביים קרעמער, אָפטער אָבער דער קרעמער ביים פּויער.
באַוואוסטע ספּעציאַליסטן זיינען שוין פאַראַן, וואָס דער גאַנצער מאַרק קאָן זיי, וואָס וועגן מיט צענפונטניקעס אָנשטאָט אַ האַלבן פּוד. מע מאַכט עס שנעל. זיי וועגן פלינק, — אַ שטעל אַרויף, אַ נעם אַראָפּ, — און דער פּויער קוקט זיך אויפן אָרט ניט אַרום, נאָר ערשט שפּעטער, און ער קומט מיט טענות און מיט גוואַלדן, און די „מאַלענקע פּיוופּודניקעס”, ווי מע פלעגט זיי רופן, יענע ספּעציאַליסטן, דערקענען זיי שוין גאָר ניט. ס׳קומט אָפט צו קלעפּ, צו געשלעג, ביז דער אָרדענונג־היטער, דער געוויסער „בודאָטשניק”, דער אָנגעזויפטער, שטענדיק רויט־מאָרדעדיקער, מישט זיך אַריין, פייפט מיטן פייפל, צענעמט און פירט אַהין, וואו מען דאַרף דווקא דעם, וועמען מע דאַרף ניט אָפּפירן.
אַן אַנדערש מאָל גנבעט אַ פּויער, כאַפּט אַריין אין בוזעם אַ קלייניקייט. אַז מע כאַפּט אים, צערעמאָניעט מען זיך ניט לאַנג, נאָר מע פּראַוועט אויפן אָרט דעם משפּט. עס שלאָגט דער משרת פון קלייט, וואו דער פּויער האָט געגנבעט; אַז אַנדערע משרתים, פון די נאָענטע קלייטן, דערזעען, דערהערן און האָבן צייט, קומען זיי אויך צו הילף, יעדערער מיט וואָס ער קאָן, און יעדערער לייגט צו אַ האַנט צום שלעגערישן יד־אחת. די פּויערים שלאָגט מען אין פּנים, אין קאָפּ, אין פּאָטיליצע. אַז ס׳מאַכט זיך מיט אַ פּויערטע, סיי אַ יינגערע, סיי אַן עלטערע, שלאָגט מען ווייניקער, כמעט נישט, נאָר מע שטעלט זי צום בזיון: מע רייסט ביי איר אַראָפּ די שאַל, דאָס קאָפּטיכל. זי בלייבט אַ פאַרשעמטע און האָריק־צעפלאָכטענע — פאַרן גאַנצן מאַרק און אויף בייז־וואונדער אַן אויסשטעלונג...
דאָס אַלץ אָבער — נאָר צופעליקייטן און ווען־ניט־ווען נאָר. אָבער דער עיקר איז עיקר: קונים קויפן און זיינען פונעם קויפן צופרידן, סוחרים — פון פאַרקויפן. אַלע פּנימער זיינען אין אַזוינע טעג צעפלאַמט, אַלע הענט באַשעפטיקט. וואָס פאַר אַ וועטער ס׳זאָל אין דרויסן ניט זיין — אַ ווינט, אַ פראָסט, אַ שניי, אַ זאַווערוכע — שטערט ניט, און מע קוקט זיך אויף אים ווייניק אום: הענדלער זיינען פון אינערלעכער הנאה און פון לייזונג צעוואַרעמט.
אין אַזוינע טעג עסט מען ווייניק. ס׳גענוגנט דאָס, וואָס מע האָט אינדערפרי אין דער היים, פאַרן מאַרק־אַרויסגיין, איבערגעכאַפּט. ס׳קלעקט ביז נאַכט, ביז פינצטער, ביז מע וועט פון פראָסט און פון זאַווערוכע פאַרבלאָזענע, רויט־אָנגעדראָלענע און אָנגעהאָרעוועטע אַהיים קומען.
מע פאַרגעסט אין אַלץ. מע קוקט ניט אויף הענט, וואָס טראַסקען, אויף פּנימער, נעז, אויערן, וואָס פרירן. מע קוקט ניט, אַז מע כאַפּט אַ קלאַפּ, אַז מע פאַרשטעכט זיך: אין אָוונט, נישקשה, אין דער וואַרעם וועט מען אויסשטעכן.
דאָס אַלץ געזאָגטע קומט פאָר אויפן אַזוי־גערופענעם „גראָבן מאַרק”. דאָס זעלבע אָבער אויך אויף דער פּאַראַלעלער גאַס — אויפן „איידעלן” דעמאָלט; אויך דאָרט איז פון ענגשאַפט און פורן נישט דורכצוגיין. כאָטש קיין פּראָסטע פּויערים און, בכלל, קיין לאחדים־קונים קומען ניט אַהין, נאָר הורט.
דאָרט — די גרויסע שניטקרעמער, גרויסע צעלניקער, הענדלער פון טוך, מיט גרייט שיך־ און קליידערוואַרג און פאַרשיידענע אַנדערע סחורות פון לאָדז, וואַרשע, ביאַליסטאָק און אַנדערע שטעט פון פּוילן און פון ווייסרוסלאַנד.
דאָרט נאָר פּריצים, רייכע שליאַכטעס, פאַרמעגלעכע קליינשטעטלדיקע יידן.
דאָרט זיינען משרתים ציכטיקער אָנגעטאָן. דאָרט איז אויך דער באַנעם און דאָס באַגיין זיך מיט קונים אַנדערע.
דאָרט חנפעט מען און מע שווינדלט פיינער. דאָרט דרייען זיך ס׳רוב די באַלעבאַטים פאַר די קלייטן אין טכוירענע טולופּעס, זאַמלען זיך אין רעדלעך אויף באַלעבאַטיש־געשעפטלעכע שמועסן, און אין די קלייטן רודעווען די הויפּט־משרתים, די גרויס־געניטע, מיט די געשליפענע צינגלעך, וואָס קאָנען איינרעדן און אַזוי קונציק די סחורה באַווייזן, וואָס זעלטן, אַז ווער ס׳כאַפּט זיך צו זיי אַריין, זאָל זיך פון זיי שוין „אַרויסדרייען”.
באַלעבאַטים אין דרויסן רעדן שטענדיק פון „זמנים”, וועקסלען, אָנזעצן, רייזעס קיין לאָדז כאַרקאָוו, און פון פּרייזן, וואָס שטייגן, אָדער פאַלן אין די גרויסע האַנדלס־צענטערן. און אינעווייניק, אין די קלייטן ,אין די אַלטגעמויערטע, אָן פענצטער, וואָס שיין באַקומען זיי נאָר פון דער דרויסן־טיר, איז פינצטערלעך, אַפילו בייטאָג באַשטענדיק האַלב־שיין, און פאַר די טישן שטייען די קונים, הינטער די פאַרקויף־טישן — די משרתים, וואָס באַווייזן ווייסן שטאָפן, וואָלנס, טערנע, קאָרט, זיידנס, פון ענגלישע, דייטשישע, רוסישע פירמעס — ליגנערישע מאַרקעס, פאַלשע פּלאָמבעס — און, באַווייזנדיק, מעסט מען, און מעסטנדיק און איינרעדנדיק, טוט מען אָפט, וואָס מע דאַרף: „מע טוט אַריין ניין איילן פייוויש”, ווי ס׳הייסט אויף משרתים־לשון.
אויך דאָרט אין אַזוינע אויבן־דערמאָנטע גרויסע מאַרק־טעג זיינען הענט ↰ 28 פול אַרבעט. אויך פאַר די דאָרטיקע קראָמען יענע טעג ווערן פורן געפּאַקט און געשנורעוועט, קאַסטנס אויפגעריסן און פאַרשלאָגן. טרעגערס און משרתים באַגעגענען זיך אויף די שוועלן פון די קראָמען מיט אַריין־ און אַרויסטראָגן. פּאָליצעס ווערן אויסגעליידיקט און די קאַסעס פול. ס׳איז גוטע טעג פאַר די באַלעבאַטים, וואָס זעען זיך דעמאָלט מיט היפּש מזומן, גוטע טעג פאַר משרתים, פאַר וועלכע די קונים „לאָזן עפּעס”, און זיי באַקומען געוויסע פּראָצענטן פון יעדער קניה. גוט אויך פאַר מעקלער, נאַרייער און מנינים, וואָס ברענגען נייע קונים אָדער קומען מיט אַלטע אויף קויף־מבינות, אויף בעסערע פּרייזן אויסדינגען און האָבן דערפאַר „שפּייזן”.
אין יענע טעג געפינען זיך שוין די באַלעבאַטים, ווייבער פון באַלעבאַטים און אַפילו עלטערע קינדער אין די קראָמען. וויפיל „מענטשן” מע האָט, איז ווייניק. ס׳ווערן דערום געבראַכט די אייגענע פון דער היים: ווער ס׳האָט צו אַרבעטן און צו טאָן — טוט, און ווער נאָר צו קוקן, אַכטונג געבן, — גיט אַכטונג. אָבער אַהיים גיין, די קראָם פאַרלאָזן, פאַרלאָזט דעמאָלט קיינער, — ביז אָוונט, ביז אויפדערנאַכט, ביז שפּעט שוין, ווען די קלייטן ווערן אויף די שלעסער און קייטן געשלאָסן, לאָדנס ווערן מיט אייזן־געשריי אַראָפּגערוקט, און מידע, צופרידענע און מיט פולע קאַסעס לייזונג ווערן די באַלעבאַטים פון די משרתים און אייגענע אַהיים באַגלייט.
אַזוי דער מאַרק ערב ווינטערדיקע חגאס. ווייניקער טומלדיק — נישט פאַר חגאס, אָבער תמיד איז און בלייבט מאַרק — מאַרק, מיט זיין געשעפט — געלט־ און לייזונג־גיריקייט, צו וועלכע ער האָט זיך אינגאַנצן איבערגעגעבן. און געפינענדיק זיך אין אים, איז מען אַזוי מיט אים פאַרשלונגען, אַז קיין אַנדערע, קיין נישט איבערגעגעבענע, פאַרשטייט מען נישט, באַנעמט מען נישט, מע האָט פאַר זיי קיין צייט נישט, און אין פון אייביק איינגעשטעלטן מאַרק־סדר — קיין אָרט פאַר זיי.
אַזוי, אַז זעלטן־ווען נישט קיין מאַרק־מענטש, ווי כלי־קודש, אָדער קינדער, באַווייזן זיך אין מאַרק, סיידן נאָר פאַרביי און דורכגייענדיק, און אַז זיי ווייזן זיך יאָ, איז זייער אָנוועזנהייט ווי נישט באַרעכטיקט, און זי מערקט זיך גלייך. קינדער ווערן פון טאַטע־מאַמע אַהיים געיאָגט: „אַהיים, וואָס טוסטו דאָ?”; אַ שול־שמש, אַ חזן, אַז ער באַווייזט זיך, איז נאָר אויף צו גיין פון קלייט צו קלייט, עמעצן אין אַ יאָרצייט דערמאָנען, אָדער קרעמער באַלעבאַטים אויף אַ ברית, אַ חתונה צו רופן, אָבער ניט זיך צו פאַרזאַמען. בקיצור דאָס שליחות אָפּצוטאָן, און, אַן איבעריקער, זיך וואָס גיכער אַרויסצורוקן פון דאָרט.
הייזער־גייער אַפילו, אייניקע שלעפּער, פון שטענדיק גרויסע עזות־פּנימער, אַז זיי טרעטן די מאַרק־גרענעץ אַריבער, באַקומען זעלטן־ווען אַ נדבה געשענקט, נאָר באַשטענדיק באַגעגנט זיי אַ ברוגז־אָפּשטויסנדיקער ענטפער פון דער שוועל אַראָפּ:
— גייט, גייט געזונטערהייט. אין דער היים... אין מאַרק גיבן מיד נישט.
אויך שטאָט־משוגעים מיידן אויס דעם מאַרק, גלייך זיי פילן, אַז דאָרט איז קיין צייט ניטאָ און קיין בעלנים מיט זיי זיך צו פאַרנעמען.
ווייל מאַרק־מענטשן זיינען ערנסט. ביי ווייניק פאַרמעגלעכע דרייט זיך שטענדיק דאָס היטל פון זאָרג, וואו נעמט מען, וואו לייט מען ווייניק. ביי מער פאַרמעגלעכע — וואו נעמט מען, וואו לייט מען מערער. גרויסע געשעפט־לייט האָבן צו טאָן מיט גרויסע בעל־הלוואות, מיט פּראָמילניקעס, און דער קאָפּ דאַרט פאַר גרויסע וועקסלען צו צאָלן, קליינע — פאַר דעם רובל די וואָך דעם וואָכערניק. אָבער באַשעפטיקט און פאַרדרייט זיינען אַלע: מיט לייזען, ווען ס׳לייזט זיך, און ווען ניט — מיט „אויסדרייען זיך” און ווי אַזוי די קליינע אָדער גרויסע הוצאה אויסצושלאָגן.
ווייניק ערנסט און מער זאָרגלאָז זיינען משרתים: דער מאָרגעדיקער טאָג איז ניט זייערער, און זיי ווילן אים אויפן קאָפּ ניט נעמען. בפרט יוגנט. זיי דערלויבן זיך אַ שפּאַס אַפילו, ווען מע איז שטאַרק פאַרנומען, און באַזונדערס, ווען מע איז פריי, און מער פון אַלץ, געוויינלעך, זומער־צייט, פאַר שניט, ווען אַלץ איז שטיל־געלייגט, ווען נישט פון נאָענטע, ווער שמועסט פון ווייטע ישובים, באַווייזט זיך דעמאָלט קיינער, און גאַנצע טעג גייט מען אום ליידיק.
מע בראָט זיך דעמאָלט אויף דער זון אין דרויסן, מע קילט זיך אין די קלייטן און סקלעפּעס אינעווייניק, און אַז אומעט בלייבט אומעט, דאַנקט מען גאָט, ווען מע געפינט אַ גראָשן אין קעשענע, צו אַ נאָענט סאָדעוואַסער־קלייטעלע צוצולויפן וואַסער אויסצוטרינקען און עפּעס צו נאַשן. און אַז ס׳איז ווייטער ניט צו טאָן, דאַנקט מען, — ווען מיטאַמאָל אַ משוגענע פּריצטע, ווי די אַלעמען אין שטאָט באַוואוסטע פּאַני אַקאָטאַ, למשל, באַווייזט זיך, מיטן אַלטן מאַנטעלע פון מלך סאָבעסקעס צייטן, מיט די פיל פרענדז און טראָלדן, מיטן אַלטן היטעלע, מיט די פיל סטענגעס, קאַרעלן, שמאָכטעס און בימבערלעך באַהאַנגען.
מע לויפט איר באַלד אַנטקעגן, גלייך אַלע ווילן זי פאַר אַ קונה אין זייערע קלייטן אַריינרופן, און איינס אַ משרתל פאַרלויפט איר פאַר אַלעם דעם וועג, טוט צו איר אַ גיי אונטער און פון אַ זייט, ווי מע רופט אַ פּריץ, טוט ער ביי איר אַ פרעג, כלומרשט מיט כבוד:
— קמץ צדיק, פּאַני?
— צאָ? — פרעגט די פּאַני אָפּ מיט אַ פראַגע.
און דאָס האָבן משרתים באַדאַרפט. מע לאַכט, מע קנייפּט זיך און מע פאַרגייט זיך אין געלעכטער. און ענדיקן ענדיקט זיך די שפּיל כסדר מיט קולות, מיט קללות, מיט שעלטן יידן און גויים, מיט גרויס אָנגעלויף און ↰ 30 סקאַנדאַלן, ביז די עלעטרע משרתים, און ביז אַליין די באַלעבאַטים מישן זיך ניט אַריין.
אַן אַנדערש מאָל כאַפּט מען אַריין פון אַ נאָענט שטאָט־געסל אַ משוגענעם אויף ניצעכע, ווי, למשל, מאָנישן, דעם תם, מיטן בלאָנדן יויזל־בערדל, וואָס באַברעמט זיינע שטאַרק בלאַסע באַקן. ער איז אַ קראַנקער, רעדט שטיל, געציילטע ווערטער און צערעפּעט.
מע ברענגט אים אין אַ ווינקל, מע שטעלט אים אַרום, מע זאָגט אים צו, וואָס ער וויל, אַבי ער זאָל ענטפערן אויף דער טויזנט מאָל אים שוין געשטעלטער און פון אים פאַרענטפערטער פראַגע:
— מאָניש, אויף וואָס דאַרפסטו אַ ווייב?
— אויף דריי זאַכן, — ענטפערט ער און שמייכלט דערביי.
— אויף וואָסערע?
— אויף גל־ע־טן, קי־י־שן און קי־י־צ־לען.
— און מער ניט?
— אויף וואָ־אָ־ס דע־ען נ־אָ־אָך!...
אַזוי רוט דער מאַרק אין די נישט־לייזונג־טעג. מע עפנט דעמאָלט די קלייטן נאָר פאַר יוצא־וועגן, ווייל נישט עפענען איז ניט שייך; מע נודיעט זיך אָפּ, ווי לאַנג דער טאָג איז, און ביז די זון אויפן הימל־ראַנד פאַרגייט ניט; מע שליסט און מע גייט אַוועק, כדי אויף מאָרגן ווידער אויף פּוסטן צו קומען, אויף די שוועלן צו שטיין, אויף קיין קונה ניט אַרויסצוקוקן, ווייל — אומזיסט, און אַזוי די עטלעכע וואָכן, די גאַנצע שניט־צייט, ביז דער טויטער סעזאָן גייט ניט איבער.
היימישע, אייגענע, ד. ה. קרעמער, הענדלער, באַלעבאַטים, וואָס ציען זייער חיונה פון מאַרק, און וואָס נישט זיי אַליין, נאָר זייערע עלטערן און עלטערנס עלטערן האָבן געצויגן, האָבן קיינמאָל קיין קאָפּ און קיין צייט ניט צו טראַכטן וועגן קיום און באַשטאַנד פון מאַרק, און אין זיין באַשטענדיקייט צו צווייפלען.
פאַרקערט, מע איז זיכער: די צוגעקלאַפּטע מזוזות צו די ביישטידלעך פון די קלייטן און די פערדיש־פאַרזשאַווערטע פּידקאָוועס, צוגעשלאָגן אויף גליק צו די שוועלן פון די קראָמען פון אייניקע, פון די געמיינערע, היטן אָפּ דאָס געמיינע און דאָס ווייניק־גליק פון די אייניקע; און די פלעדערמייז, געקוילעט מיט אַ גאָלדן רענדל, באַהאַלטן אונטער די שוועלן פון אַנדערע, פון די מער גליקלעכע, היטן אָפּ דאָס מער־גליק און די שפע פון די אַנדערע. און אַזוי, מיינט מען, וועט דאָס זיין, אַזוי וועט עס בלייבן, ווייל פון אייביק אויף אייביק איז אַזוי פון גאָט און דער השגחה זיינער איינגעשטעלט, אויף דור צו דור, און טאַטעס זאָלן קינדער מאַכן ירשענען.
אַ פרעמדער אָבער, ווען ער וואָלט אַראָפּגעקומען און אַ שטיקל צייט אין מאַרק אָפּגעווען, וואָלט ער גלייך דערפילט אַ ריח פון אומבאַשטאַנד, און אַז, מעגלעך, אין אַ נאָענטער, גאָר נאָענטער צייט, וועט שוין דאָ שמעקן מיט פּגירה פונעם גאַנצן האַק־פּאַק, פונעם קויף־פאַרקויף, טאַראַראַם און שווינדל־האַנדלשן הו־האַ, און פון יענע אַלע, וואָס דרייען זיך און זיינען פאַרדרייט דאָ...
באַזונדערס, ווען ער וואָלט אַראָפּגעקומען ביינאַכט, ווען ס׳שלאָפט דער גאַנצער מאַרק מיט אַלע זיינע הויפּט־גאַסן און געסלעך, מיט די געמויערטע קלייטן און מיט די שטעלן און שטעלעכלעך, וואָס שטייען אויף דער גאַס, מיט די סקלאַדעס אין די פינצטערע רייען, אונטער שווערע, אייזערנע טירן, לאָדן, קייטן און שלעסער; און ווען ער וואָלט דערזען די זיך לאַנגוויילנדיקע שומרים ביינאַכט, וואָס אַמאָל שטייען זיי אָדער זיצן עטלעכע אינאיינעם גענעצנדיקע, און אַמאָל צו איינציקע אין פאַרשיידענע ווינקלען און גאַס־עקן, און זעען אויס, ווי טונקעלע אָנגעפּעלצטע גלגולים פונעם אַלטן פאַרוואָגלטן גאָט מערקור, וואָס האָט פון אַלטע צייטן אַהער, שוין אַ פאַרשפּעטיקטער, געטראָפן; ווען ס׳טרעפט אַ פרעמדער אַהער, און ווען ער וואָלט דאָס אַלץ זען, זאָגן מיר, און אויב ער איז קיין נביא ניט, וואָלט ער ,אמת, קיין נביא ניט געוואָרן, נאָר אויב נאָר אַ מענטש מיט עטוואָס פיינערע חושים, וואָלט זיך אים גלייך עפּעס אַ טרויער אויפן האַרצן געלייגט, און ער וואָלט דערפילט, אַז די שוועלן, אויף וועלכע די שומרים זיצן, זיינען שוין שבעה־שוועלן, אַז די פאַרחתמעטע טירן, קייטן, שלעסער וועלן שוין קיינמאָל מיט קיין נייע נישט פאַרביטן ווערן, און אַז צום אמתן רעמל און כדי דאָס בילד צו דערגאַנצן, וואָלט מען דאָ, אינמיטן מאַרק, באַדאַרפט אַוועקשטעלן אַ מתים־ליכט, אַ שטיל־ברענענדיקע און אָן דעם מאַרק שוין דערמאָנענדיקע.
דאָס איז דער מאַרק־טייל פון דער שטאָט N — דער ערשטער רינג.
דער צווייטער טיילן די שטאָט זעלבסט.
ווען אַ פרעמדער וואָלט אין זעלבן ביינאַכט, אַרויסגייענדיק פון מאַרק, זיך געווענדט צו די נאָענטע הייזער, איז דאָס ערשטע, וואָס וואָלט זיך אים געוואָרפן אין אויג, וואָלט געווען אַ סעריע איין־, צוויי־ און מער־שטאָקיקע בנינים, געבויט אויף אַן אַלטן אָרט און אופן, פון משוגענעם סטיל, אָדער, בעסער געזאָגט: קיין סטיל.
ער וואָלט גלייך דערקענט, אַז דאָס זיינען נישט קיין וואוין־הייזער, נאָר גאָר צו עפּעס אַנדערע צילן באַשטימט, און אויב אויפן ערשטן קוק וואָלט ער ניט געוואוסט, צוליב וואָס פאַר אַ ציל, איז ביים צווייטן וואָלט ער זיך שוין ↰ 32 זיכער אָנגעשטויסן: דאָס זיינען פון דער עדה פון דער שטאָט N פאַר זייער גאָט און זיינע מידות דאָ געבייען.
ער איז אַ פאַרוואָגלטער און אַ פאַרגלותטער, זייער גאָט. קיין סך פאָדערט ער ניט, קיין איבעריקע זויבערקייט, רוים ,לופטיקייט און קאָלאָנעס; קיין פּוץ און אויסערלעכקייט: נאָר דורך אַ קויטיקן, לאַנג נישט געווישטן און געוואַשענעם פענצטער, זאָל זיך ביינאַכט פון אינעווייניק פון זיין בנין אַ קליינע צאַנק־שיין פון אַ ביליקן, ווייניק־נאַפט־געברויכעדיקן, לעמפּל אַרויסזען; ס׳זאָל דאָרטן שטיל זיין, און אַ געבראָכן געמיט זאָל רוען אויף דער שוועל פונעם בנין, אויף די פענצטער און אויך אויפן דאַך. אין אייניקע בנינים זאָל אינעווייניק אַן עלנטער, נישט קיין באַווייבטער שמש שלאָפן — אויך אַ קויטיקלעכער און נישט קיין סך פאָדערנדיקער דינער צו גאָט. אין אַנדערע זאָלן גאַנצע גרופּעס היימלאָזע, בייטאָגעדיקע הייזער־גייער, בעטלער, שלעפּער אויף בערג שמאַטעס, אויף בענק, און אַליין אויך, ווי בערגלעך שמאַטעס אויסזעענדיקע, אין דער פינצטער כראָפּען. און אין אַנדערע אייניקע זאָל, פאַרקערט, דווקא אינמיטן ביינאַכט פון אַלע צוועלף פענצטער, ווי ס׳פאָדערט די טראַדיציע פון יענעם גאָט, פון זיינע בנינים, אַ גרויסע שיין אַרויסשיינען, ליכט און לאָמפּן זאָלן ברענען, ס׳זאָל זיך מערסטנטייל פון דאָרט יינגלשע, וואַרעם־זינגענדיקע קולות הערן, וואָס, לערנענדיק דעם גאָטס געזעצן און געבאָטן, דינען זיי צו אים און ווערן אים פאַררעכנט, ווי קרבנות, וואָס ער האָט אַמאָל, בשעת זיין גדולה, נאָך געהאַט, און איצט — פון לאַנג שוין אָנגעוואוירן.
אָט האָט איר אייך איינעם אַזאַ בנין.
ער איז מיטן פרונט געווענדט צו אַ ליידיקן קליינעם פּלאַץ; אַ צוויי־שטאָקיקער. אין אונטערשטן שטאָק, קיילעכיק און אַרום אים, קלייטן און אַביסל וואוינונגען, פלייש־און־גרויפּן קראָמען און אַנדערע, אויף הכנסה פאַר דעם בנין, און אויפן צווייטן שטאָק, — זי, די שול אַליין, קוקט מיט איר אַריינגאַנג־זייט, מיט אַ גרויסן פיל־פענצטערדיקן קאָרידאָר צום פּלאַץ אַרויס, און מיט די איבעריקע דריי זייטן, וואָס אין יעדערער צו דריי פענצטער, — אין פאַרשיידענע געסלעך.
„די אָפענע” רופט מען זי.
פאַרוואָס?
אין דער צוואה פון דעם, וואָס האָט זי צוריק מיט אַריבער הונדערט יאָר געבויט, איז פאַרשריבן, פאַרזאָגט, אַז איר טיר זאָל זיך קיינמאָל ניט פאַרשליסן, נישט בייטאָג, נישט ביינאַכט, נישט זומער, נישט ווינטער, נישט קיינמאָל, אַזוי לאַנג, ביז זי וועט (צו האָפן, ביז משיחס צייטן) אויף איר גרונט שטיין.
זי איז דערום באַשטענדיק אָפן, די טיר. פאַר אַלעמען; פאַר די אייגענע ↰ 33 פון שטאָט, וואָס קומען דאַוונען און לערנען, אויך פאַר די, וואָס קומען זומער זיך קילן און ווינטער זיך אָנוואַרעמען — הענדלער, קרעמער, טרעגער און אַנדערע, וואָס כאַפּן זיך אָפט אַרויס פון מאַרקישן פּוסטלעכן טומל, כדי מיט אַן אַנדער, באַרואיקנדיקער לופט אַן אָטעם טאָן; דאַן אויך פאַר פרעמדע, אָרעמעלייט, וואָס זי איז די איינציקע סטאַנציע זייערע, אַהער און קומענדיק, און וואָס אַמאָל פאַרברענגען זיי דאָרט וואָכן, אַמאָל אויך חדשים: דאָרט עסן זיי, שלאָפן, און קיינער, לויט דער צוואה האָט קיין רעכט ניט דאָס זיי צו פאַרבאָטן.
מע דאַוונט דאָרט: פון פרימאָרגן ביז שפּעט נאָכן האַלבן טאָג, גאַנצע מנינים און אויך איינצלנע. און ביינאַכט לערנט מען: אין אָוונט — מיטליאָריקע און עלטערע, וואָס נאָכן לערנען גייען זיי אַהיים שלאָפן, און ביינאַכט — מערסטנס וואַך־בלייבנדיקע יוגנט.
ס׳איז דערום זעלטן־ווען צו טרעפן „די אָפענע” אַ ליידיקע און אָן מענטשן. די טיר פאַרמאַכט זיך קיינמאָל, תמיד אַריין — אַרויס.
ס׳איז דאָרט אַ זאַמלפּונקט פאַר פאַרשיידענע אינטערעסן. דאָ שטייט מען אַ רעדל און מע רעדט פון געוויינלעכע וואָך־זאַכן, און דאָרט זיצט אָדער שטייט איינער אַ יונגער, אָדער עלטערער, און איז אין אַ טיפן שטאַרק־פאַרדרייטן לערן־ענין פאַרטאָן, וואָס האָט צו אַלעם אים אַרומרינגלענדיקן קיין שייכות.
פאַרשיידענע זיינען אויך די לערנער. אַ קליינער טייל בחורים היגע — פאַרמעגלעכע און האַלב־פאַרמעגלעכע, וועלכע די עלטערן האַלטן אויס. אָבער מערסטנס — פרמדע, אויף פרעמדן אויסהאַלט, וועלכע אַנדערע האַלטן פאַר אַ מצווה מיטן נייטיקסטן צו באַזאָרגן.
מע טרעפט דאָרט יוגנט פון די נאָענטע, אין יענער געגנט ליגנדיקע, ישובים, און אויך פון ווייט, פון וואָלינער און פּאָדאָליער גרענעצן, און אויך פון ווייטן פּוילן אַפילו — יעדערער מיט זיין אויסשפּראַך, געזאַנג, געזעמל און האַוואַיעס.
אָט דער עולם — אַ שטאַרק־אָרעמער, אַן אַרומגעריסענער. ער גייט אַרום זיך שלעכט, זאָרגט וועגן זיך ווייניק, אָבער דערפאַר איז ער דער זאַך, צוליב וועלכער ער געפינט זיך דאָ און צוליב וועלכער ער איז געקומען אַהער, איבערגעגעבן; דערפאַר אָבער איז ער אויך אַזוי באַגייסטערט, אָט דער עולם, און אַזוי ווייט פאַרטאָן און פאַרשלונגען מיטן וועלן דערגרייכן דעם ציל, אין וועלכן ער איז פאַרגלייבט, אַז דער טאָג איז אים ווייניק, און אָפט איז ער אויך אין די ביינאַכטן אויף.
דער שול־בנין איז דעמאָלט שטאַרק באַלויכטן. איבער יעדער יוגנטלעכנס קאָפּ הענגט אַראָפּ אַ לאָמפּ פון דער סטעליע אָדער פון אַ זייטן־וואַנט, ↰ 34 ביי וועלכער ער לערנט. יענע, וואָס זיצן ווייטער פון די לאָמפּן, אין אַ ווינקל פאַררוקט, האַלטן ליכט אין די הענט, זייערע ספרים צו באַלויכטן.
די שיין דערום פילט אָן ניט נאָר דעם שול־בנין, נאָר שיינט אַרויס אויך אין דרויסן, און ביי אַ פרומען דורכגייער, אָדער ביי די, וואָס קוקן פון אַנדערע, נידעריקערע הייזער, אַרויף אַהער, צום שול־בנין, און זעען אים פון אַלע זייטן אַ פול־ליכטיקן — שאַפט ער אַ געפיל פון אַ לויכטנדיקן וואַך־אינדזל אינמיטן דער שטאָט־פינצטערניש; שאַפט אַ געפיל, אַז יאָ: ס׳באַוואַכט און ס׳באַזאָרגט דער שול־אינדזל אַ גאַנצע שטאָט אַ שלאָפנדיקע מיט ליכטיקער פאָרשטייערשאַפט פאַרן הימל און הימלשן באַזאָרגער.
בפרט, אַז דער פרום־גלייביקער גייט דאָרט דורך און הערט די יונגע קולות — די שרייענדיקע, בענקענדיקע, ברומענדיקע, און די אַסקעטיש־פאַרשמאַכטע ניגונים, פון ווייטן מזרח אַהער פאַרטראָגענע, ווי פון ערגעץ אַלדי רוחישע מזרחשע מולאַ־ און דערוויש־שולן; יענע ניגונים, דורך וועלכע אָט די יוגנט, וואָס האָט זיך פרייוויליק פאַרשלאָסן אין די ענגע פיר ווענט, אָטעמט און הויכט אויס איר נישט־באַפרידיקטע קערפּערלעכקייט אין אַנטציקט־עקסטאַטישע געשרייען, — שאַפט עס, זאָגן מיר ווייטער, ביי די פרומע פאַרבייגייער אַ געפיל, גלייך זיי וואָלטן צוגעקוקט, ווי יונגע קרבנות זיינען זיך אַליין פאַר עמעצנס זינדיקייט מקריב.
דאָס איז אייך איינע אַ שול.
און אָט איז אַן אַנדערע דאָ דערביי, ווי די „היציקע”, למשל, וואָס אַזוי רופט מען זי, ווייל היציקע, האַלב־דולע, שטאַרק־פרומע חסידישע סעקטעס, ווי קאָצקער, קאַרלינער, דאַוונען דאָרטן, ווילדעווען, דראַפּען זיך אויף די ווענט, לויפן אום, און זייער אינערלעכן רעליגיעזן ברען מיט אייגענע קולות קילן זיי.
אַנטקעגן דער „היציקער” — „די קאַלטע”.
אַ בנין, וואָס אַפילו זומער, אַז איר גייט אַהין אַריין, גייט אייך דורך אַ קעלט דורך די ביינער. אויך אַ צוויי־שטאָקיקער, אויך אונטן קראָמען, אויבן — זי.
שטאַרק־אָפּגעפּאָלירטע, גלאַטע פּאָרענטשעס, פון פיל הענט, וואָס האָבן זיך יאָרן ביי זיי געהאַלטן בעתן אַרויפגאַנג, פירן דורך אַ קאַלט־סקלעפּישן פּאָליש און דורך עטלעכע טרעפּ צו איר אַרויף.
אַ הויכע געבראָכענע סטעליע, אין פינפטן געטיילט. אונטער דעם פינפטן טייל, דער מיט, מיט הויכע זיילן אונטערגעשפּאַרט, איז דער באַלעמער. פון די פיר זייטן — קאַלטע, אויף שטריק אַראָפּהענגענדיקע הענג־לייכטער, וואָס ס׳דאַכט זיך, אַז נישט דער גאַז אין די לאָמפּן, נישט די ליכט אין די רערן לויכטן נישט, וואַרעמען נישט.
קאַלטע דאַוונער, טרוקענע למדנים, ליטוואַקעס. ס׳ווייעט פון זיי, פון זייערע תפילות און ניגונים, מיט עפּעס אַ סאָרט אָפּגעלעבטקייט און פּוסטקייט.
מ׳רופט זיי „די אבן־עזראניקעס” — אויפן נאָמען פונעם פאַר־מיטלאַלטערלעכן שפּאַנישן פּאָעט און פילאָסאָף, וואָס זיין ראַציאָנאַליסטישער גייסט האָט זיך דאָ, צווישן גרויסן געריכטן שול־רומל, ווי אַן אָפּגעזונדערטע קאַלט־פאַרלאָזטע נעסט, געפונען.
ווען ניט די שול־זאַכן אינעווייניק, ווען נישט דער אָרון־קודש, באַלעמער, בענק, שטענדערס, שאַפעס, ספרים, וואָלט מען סיי אויסערלעך סיי אינערלעך אָט דעם בנין גיכער פאַר אַ מין מצבה און „מויערל”־בנין געקאָנט אָננעמען...
און אָט איז „די אַלטע”.
די עלטסטע פון אַלע.
אַז איר גייט צו איר צו, זעט איר, אַז דער וועג צו איר אַריינגאַנג איז פון דורות אומגליקלעכע און פאַרפינצטערטע אויסגעטראָטן. גייט איר אין איר אַריין, פילט איר, אַז גאַנצע יאָרהונדערטן האָבן דאָרט געלאָזט זייער פאַרצאָרנטן און פאַרוויסטעטן אָטעם.
דער וועג צו איר טיר און פאַרביי איר גאַנצן פרונט איז מיט פּלאַטשיק־גאַנצע פּליטע־שטיינער געפלאַסטערט, אויסגעריבענע, איינגעטראָטענע און שוין דינלעכע.
די טיר, ווי אַ טויער די גרייס, פון אייזן געמאַכט, מיט קיילעכיקע גרויסע קעפּ־צוועקעס באַשלאָגן. אַ לאַנגער, היפּשפונטיקער שליסל פון אַן אַלטן מייסטער, מיט קונציק אויסגעביסענע ציין, שווער אַ צווייטן אַזוינעם צו געפינען, דרייט זיך עטלעכע מאָל איבער אין שלאָס־לאָך, און קיינער, אויסער דעם שטענדיקן שול־שמש, וועט אין ריכטיקן אָרט אַהין ניט אַריינטרעפן.
נאָכן טויער קומט איר אין אַ פּאָליש, אַ פינצטערלעכן, ווייניק פון דרויסן באַלויכטן, און נאָך ווייניקער פון די אייבערשטע פאַרשיידן־קאָלירטע טאַפליעלעך, וואָס איבער דער צווייטער טויער־טיר, וועלכע פירט אין שול אַריין.
אַז מע עפנט די צווייטע טיר, און איר טרעט אַריבער די שוועל, מוזט איר גלייך דעם קאָפּ און די אויגן אַרויף ווענדן. צי איר ווילט צי ניט, נאָר אַזוי האָבן די מייסטערס, דאַכט זיך, געוואָלט און אַזאַ כוונה אין געניי אַריינגעלייגט, אַז דער גלייביקער אַריינגייער, באַזוכער, זאָל באַלד, שוין ביים שוועל־אַרויפטרעטן, גלייך דעם קאָפּ אַ הייב טאָן, אַ קוק געבן און אַ טראַכט טאָן, אַז ס׳איז עמעצער העכער פון אים פאַראַנען, איבער אים, איבער זיין מזל, און די ערשטע רעליגיעזע ציטערניש זאָל אים אַדורכגיין, אַדורכנעמען.
די סטעליע — אַ הויך־רוימיקע, און אין צענטער, אַז מע קוקט זיך איין — אַן איבערראַשונג: אַ סטעליע אויף אַ סטעליע. ס׳אַ פאַרטיפונג, וואָס אויפן ערשטן בליק איז זי ניט צו מערקן.
די שול, די מזרח־זייט, באַזונדערס דער היפּש־ברייטער און ביז דער ↰ 36 העכסטער הייך אַרויפדערלאַנגענדיקער עמוד, איז מיט גאָלד־געפאַרבטע חיות, פויגלען, מלאכים, פרוכטן, בלומען, שפּיל־אינסטרומענטן און מיט געדריידלט־געפלאָכטענע צווייגלעך באַדעקט.
די ווענט און די סטעליע — אין אייל־פאַרב, און פאָלקס־פּרימיטיווע מייסטערס האָבן, וואָס זיי האָבן געהאַט פון זייער גלייביקער קונסט, אין גרויס נאַאיווקייט און אין קינדערשער פּשטות, דאָ אָפּגעגעבן. בילדער פון מיטאָס, פון לעבן פון די אָבות, ווי אברהם, למשל, ברענגט יצחקן צו דער עקידה; משה אויפן באַרג סיני מיט די לוחות; ווי יצחק ליגט שוין אויפן האָלץ געבונדן, און אברהם האַלט שוין גרייט דאָס מעסער, און דער מלאך באַווייזט זיך און האַלט אים אָפּ פון זיין איינציקן זון צו קוילען. משה מיט די לוחות, און אַרום אים דער רויכערנדיקער באַרג מיט די פייער־שטרייפלדיקע בליצן. דאַן דער עגל, דער משכן א. אַז. וו. און אַזוי אַלע ווענט, ביז דער סטעליע אַרויף, און אויך די סטעליע אַליין מיט אַזוינע בילדער.
דאַן — די בימה און מיט וואָס מ׳גייט צו איר אַרויף דורך היפּשע טרעפּ, און זי איז פון די פיר זייטן מיט קינסטלעכע פרוכט־ביימער פאַרשטעלט, פון וועלכע קינדער קאָנען די אויגן ניט אָפּרייסן, און אויך עלטערע גלייביקע מאַכט דאָס באַלעמער־פאַרשטעלטקייט זייער האַרץ פאָכען. דאָרט, אויבן, פלעגט אַמאָל, אויף וועמען מע האָט באַדאַרפט, דער חרם אויסגערופן ווערן; פון דאָרט האָט זיך אין געוויסע צייטן דער געוויסער שופר געהערט, ווען פון הימל אַ גזר, אָדער פון מלכות אַ גזירה; דאָרט האָט מען גרויסע פאָלקס־לייט נאָך זייער טויט באַוויינט און פון דאָרט האָט מען נייע פאַראָרדענונגען און באַפעלן פון קהל און פון „קיסר — ירום הודו” אַראָפּגעלייענט.
די שול איז אין דער אמתן ניט אַזוי גרויס, נאָר ווען ס׳איז אַ פייערונג, אַ שמחה, האָט זי באַוויזן די גאַנצע שטאָט N אַריינצונעמען, און, נאַטירלעך, אַ ביסל אויך נאָך אין דרויסן געלאָזט.
אַליין דער מיטלסטער קאָרפּוס, דאַן די צוויי אַלקערס פון רעכטס און לינקס, — און דאָס פאָלק האָט זיך געקליגט און זיך אַזוי ענג געשטופּט און אַזוי יעדן מינדסטן חלל אָנגעפילט, אַז ס׳איז שוין באמת קיין שפּילקע ניט געווען וואוהין צו וואַרפן. ווענט האָבן געשוויצט, און פּאָטיאָקעס האָבן פון זייער איילפאַרביקער גלאַטקייט, פון ענגשאַפט און היציקן אָטעם, גערונען. און אָט דער אָטעם אין שול האָט זיך געפילט אַפילו ווען זי איז ליידיק געווען, — דער אָטעם פון פיל מאָל דאָ געוועזענע גרויסע מאַסן, וועלכע האָבן אויף אַ געוויסן אופן געוויסע געשעענישן דורכגעלעבט.
די שול איז פאַר מאַנצבילן באַשטימט, און פאַר ווייבער — אויף אַ שטאַרק־הויכן עטאַזש, אין אַלע דריי זייטן, גאַלערייען מיט גראַטעס, אַזוי אַז די מענער פון די פרויען זיינען שטאַרק אָפּגעטיילט.
אָבער געווען צייטן, ווען די ווייבער פלעגט אויך דערלויבט ווערן אונטן ↰ 37 אַראָפּגיין און אַן אַנדערש מאָל, נישט דערלויבט, נאָר די ווייבער האָבן זיך אַליין די דערלויבעניש גענומען: זיי זיינען אַריין, אַ צעהיצטע, ווילד־פליענדיקע מחנה, מיט היסטעריש־אויפגעפּראַלטער העזה צום אָרון־קודש צו, אים צעעפנט און אַהין מיט אַזאַ ווילדן יאָמער זיך געריסן, וואָס מאַנצבילן פאַרמאָגן ניט אַזוינעם, — ווען ווידעראַמאָל אַ גזר — רעקרוטשינע, „פּאָימעניקעס”, כאַפּערס — און ווען אויף שטאָט אַן אומגליק, אַ שלאַפקייט, אַ כאָליערע, אַ מגפה, למשל.
די שול איז נישט נאָר אויף געוויינלעכן דאַוונען. דאַוונען דאַוונט דאָרט אינדערפרי און אויפדערנאַכט נאָר אַן איינציק געציילטער מנין. לערנען לערנט מען דאָרט ניט. נעכטיקן — אוודאי ניט: מע טאָר נישט. נאָר דער עיקר איז זי פון אַלע שולן די שול, פון אַלע גאָטס הייזער אין N דאָס איינציקע גאָטס הויז, וואָס דאָס פאָלק האָט דעם אין גרונט אַ לעגענדע וועגן אירן אַ הייליקן אַוועקגעלייגט, וואָס דערפאַר, וואָס ער האָט אויף יענעם אָרט געליטן פאַר דער אמונה און גרויס גבורה און מסירת־נפש אַרויסגעוויזן, דערפאַר איז דאָס אָרט דער הויפּט־זוכה, דערפאַר מיט לעגענדע־לופט איינגעהילט, דערפאַר האָט דאָס פאָלק זי אַלע צייטן און אויף אַלע טעג פאַר אַלעמען פאַרשלאָסן און פּוסט געלאָזט, און נאָר אין פייערלעכע אויסגענומענע מאָמענטן גרייט אירע טירן פאַר יעדערן צעעפענען, און — נאָכאַמאָל — דערפאַר איז זי בייטאָג פּוסט, און ביינאַכט, לויטן גלויבן, פאַר נשמות פון געשטאָרבענע אַ זאַמלפּונקט, און דערפאַר גייט מען און מע האַלט זיך, ווער ס׳דאַרף ביינאַכט, פונדערווייטנס פון איר, און דערפאַר איז אַליין אַפילו דער שמש, איידער ער עפנט זי אויף אינדערפרי, קלאַפּט ער פריער אָן אין דער טיר, — וועמען מע דאַרף, פון די ביינאַכטיקע נשמות, וואָס קלייבן זיך אַהין, וועגן זיין אָנקומען צו וויסן געבן...
זי איז הויך, די שול, דער העכסטער בנין פון שטאָט, העכער פון איר טאָר מען, לויטן מנהג, קיינעם ניט לאָזן זיך בויען. דער איינציקער בנין, וואָס קאָנקורירט יאָ מיט איר אין הויכקייט, איז דער קלויסטער פון שטאָט, אָבער יענער איז קיין בנין, יענער גייט אין חשבון ניט אַריין, יענער איז פון פרעמדן פאָלק און פרעמדן מלכות. און אַ פרעמדן, בפרט, ווען יענער איז דער שטאַרקער, מוז מען, ווי באַוואוסט, דאָך נאָכגעבן...
דאָס איז די אַלטע שול.
דאַן קומען די שולן פון פאַרשיידענע באַלמעלאָכישע פאַכן, סוחריש־הענדלערשע בראַנזשעס, פון פרומע און וואוילטעטיקע חברות און אינסטיטוציעס — שולן פון שוסטער, שניידער, שמידן, סטעלמאַכעס, קצבים; שולן פון תבואה־הענדלער, מוכרי־פּירות, דאָנער (פאַר די, וואָס פאָרן אויפן דאָן), מאָסקווער, דאַנציקער, ביקור־חולים א. אַז. וו., פון אַנדערע חברות און חסידים־סעקטעס, — און דאָס אַלץ אויף איין אָרט, איינס לעבן אַנדערן, איינס אונטער ↰ 38 און איבער דעם אַנדערן, און איצט, ביינאַכט — איז איינער אַ שול איינע נאָר אַ ליכט לויכט זיך, אין דער אַנדערער — קיין ליכט, אין דער דריטער פיל ליכט; אין איינער קיין נאַכט־לערנער, אין דער צווייטער — איינער אָדער צוויי לערנער, און אין דער דריטער פיל לערנער, — און די אַלטע שול מיט איר הויכער פינצטערקייט, פאַרשלאָפנקייט, מיט איר געפלאַסטערטן צוגאַנג — און שטומע טירן — איבער זיי אַלע, שטייט און דעקט זיי, שטייט און דרעמלענדיק וואַכט איבער זיי.
אַ פרעמדער, זאָגן מיר, ווען ער טרעפט אַהער ביינאַכט, פון דעם מאַרק־טייל אָנקומענדיק, וואָלט גלייך דערזען די סטרוקטור און לעבנשטייגער פון דער N־ער עדה: דערזען, אַז דער מאַרק איז איר לעבנס־צענטער, און אַז איר גאָט היט איר קעשענע... זי, די עדה אַליין, וואוינט אין זייטיקע פאַררוקטע געסלעך, און זיי, די געסלעך, מיט די שלאָפנדיקע איינוואוינער אין זיי, זעען אויס, ווי ניט דער עיקר צו זיין, נאָר ווי אַ צוגאָב צום עיקר, צום מאַרק, וואָס האָט זיי נעכטן געשפּייזט און מאָרגן דאַרף ער זיי ווייטער שפּייזן. און כדי ניט צו לאָזן דעם מאַרקס נעכטיקן אומרו אינגאַנצן זיך אויסוועפּן און אים אין מאָרגעדיקן ווידער־אומרו צו דערמאָנען, האָבן זיי אים, אין די רו־שעהן, שומרים אַוועקגעשטעלט, און אויך דעם גאָט זייערן, — ער זאָל ניט שלאָפן און נישט דרעמלען — האָבן זיי די יינגסטע קינדער זייערע אין די שולן וואַך געלאָזט, זיי זאָלן אים פון אַלטקייט און צו זיין באַרוף וועקן.
און נאָך וועלן מיר צוגעבן: אַז ווען דער פרעמדער וואָלט ביי יענע שול־בנינים, זאָל זיין זומער אָדער ווינטער, די נאַכט איבערגעשטאַנען און אויף טאָג זיך דערוואַרט, וואָלט ער דערזען, אַז ווען דער טאָג דאַרף איבער יענע מקומות אַן אויג עפענען, עפנט ער, אָבער באַלד מאַכט ער עס צוריק צו... און נישט נאָר דערפאַר, ווייל ס׳איז נישט איבעריק זויבער דאָרט, און אויך נישט, ווייל צופעליק און ציגיינעריש־טאַבאָריש די הייזער דאָרט צעשטעלט. ניין, דער עיקר דערפאַר, ווייל אַ פאַראורטיילטקייט און עפּעס אַ בראָך־פאָרויסזאָג הענגט איבער יענעם אָרט, — איבערן גאַנצן, איבערן מאַרק, ובפרט אויף יענע שול־בנינים, וואָס, כלומרשט, זיינען זיי די היטער, כלומרשט — די וואַך און באַזאָרגער פון דער עדה, אָבער אין דער אמתן איז אַ ווילד רחמנות שוין היינט אויף זיי צו קוקן, און אויף מאָרגן, ווער ווייסט, — מעגלעך, אַז ס׳וועלן אויף זיי שוין פאַרזשאַווערטע געדעכעניש־שלעסער הענגען; מעגלעך, זיי וועלן אויפן אַאוקציאָן פאַרקויפט ווערן, מעגלעך (ווען קיינער וועט זיי ניט קויפן) וועלן פון אַלטקייט צעשיט ווערן, און, אין בעסטן פאַל מעגלעך, אַז אַנדערע צייטן וועלן קומען און וועלן זיי צוליב אַנדערע, גאָר אַנדערע צוועקן באַנייען...
אַלץ מעגלעך... דער טאָג אָבער, אַז ער עפנט, סוף־כל־סוף, דאָס אויג, דערזעט ער: ↰ 39 אַ גרויסע שטאָט איז דורך אַ טייך אין צוויי טיילן צעטיילט. דער טייך איז ביי די ברעגעס מיט אַלט־דורכגעפוילטע שטאַמען און מיט געדיכטע קרוינען פון וויידנביימער באַשטעלט. די ביימער — מיט די פיס אין טייך, און מיט די קעפּ דעקן אים איבער און מאַכן זיינע וואַסערן טונקל־גרינלעך — אַ באַהעלטעניש פאַר פיש, פרעש, שלענגלעך און פאַר פאַרשיידענע וואַסערגעוויקסן און אַנדערע ווידמונגען.
איינצעלנע אַלטע פישער, אויף שיפלעך אינמיטן טייך, וואַרטן גאַנצפרי אויף די נעצן אָדער אויף די ווענטקעס, וואָס זיי האָבן פאַרוואָרפן, זיי זאָלן פאַר זייער פאַרטאָגיקן פישער־געדולד מיט הי־טייכיקן קליין־פישלדיקן פאַנג־לוין באַלוינען.
הערטלעך קאַטשקעס און גענדז, יעדעס הערטל פון איינעם אַ פאָרויסשווימענדיקן קאַטשער אָדער גאָנער אָנגעפירט, שווימען שטיל די ברייט פון טייך, פון ברעג צו ברעג, אַריבער.
אייניקע וועשערינס וואַשן שוין זייער גרעט ביים ברעג, און דער אָפּהילך פון שווענקען און פּראַטשען איז אַזאַ נישטיקער, וואָס טוט אַפילו די נאָענט־שווימענדיקע פיש ניט שרעקן.
ס׳איז אַ פאַר־זון־אויפגייענדיקע שיין מיט ביימער־איבערגעבויגנקייט און נאַכט־שאָטנס איבערן טייך.
נישט ווייט פון טייך־פלאַך — באָדנדיקע לעוואַדעס, וועלכע זיינען פון פרילינגנדיקן געוויסער אויפן גאַנצן זומער ערטערווייז נאַס, פייכט פאַרבליבן: גרינע, מיט הויכן זשאַווער און מיט פיל געלע קעפּלעך פון בלאָז־בלומען באַדעקט.
אויף די לעוואַדעס איז זעלטן־ווען עמעצן אין אָט דער צייט צו זען, אויסער אַ פאַרדעכטיקע גרופּע פּאַרשוינען אַמאָל, וואָס קומען אַהער וועגן זייער אַ פאַרדעכטיק־פאַרטראַכטן ענין ווען אַרומרעדן, אָדער מיט די זאַכן פון אַ שוין דורכגעפירטע גנבה זיך צו צעטיילן.
העכער די לעוואַדעס, פון ביידע זייטן טייך, — די שטאָט, וואָס אירע ביידע טיילן זיינען פאַראייניקט אַ נידעריקער פון דער הרעבליע, וואו דער טייך איז שמאָל, מיט אַן אַלטמאָדישער „קלאַדקע”, וועדליק אויף דריי־פיר מענטשן אין דער ברייט, און העכער דער הרעבליע, וואו ס׳איז ברייט דער טייך — מיט אַ היינטצייטיקן שוין בריק, אַ הילצערנעם, אָבער שוין אַ גאַנץ ברייטן, אויף היפּשע קלעצער געבויט, מיט אַ פאָר־פּלאַץ פאַר צוויי פורן הין־און־הער, און אויך מיט זייטן־וועגן פאַר צופוסגייער ביי די פּאָרענטשעס.
דערווייל שלאָפן נאָך די ביידע בריקן, און ס׳איז אויף זיי קיינעם ניט צו מערקן. און נישט נאָר זיי, נאָר די גאַנצע שטאָט שלאָפט נאָך.
די איינציקע, צוערשט דערוואַכנדיקע, וואָס דער טאָג דערזעט אין שטאָט, זיינען:
1) דער עלטסטער רב פון שטאָט. דער גרייז־גראָער, מיטן למדניש־חריפישן פּנים, קלוג און פּאָליטיקאַניש. ער שטייט אויפן הילצערנעם גאַנעקל פון זיין צוויי־שטאָקיק הייזל, וואָס געפינט זיך אויפן פּלאַץ פון דער אָפענער שול, אויף איר קעגנאיבערדיקער זייט.
נישט ווי געוויינלעך, און נישט ווי אַנדערע פון זיין גראַד, וואָס זיינען אינדערפרי אין אַ כאַלאַט אָנגעטאָן. ניין. ער — אין דער שוואַרצער קאַפּאָטע שוין, שטאַרק זויבער, און וועדליק פאַר זיינע יאָרן, נאָך זייער טשעפּקע, *) — שטייט און תמיד פאַרשטעלט ער מיט דער רעכטער לעפל־האַנט די אויגן און דעם שטערן פאַר דער שיין.
ער פעדערט זיך דער ערשטער, — אָדער, ווי מע דאַרף רעכענען, מחמת עלטער, אָדער מחמת, ווי די שטאָט זאָגט און האַלט, מחמת זיין שאַרפן קאָפּ און לעבעדיקע געדאַנקען, וואָס לאָזן אים ניט רוען און הייבן אים תמיד פאַרפרי פון בעט אַרויס.
דאָס איז ר׳ דודי, וועלכער איז דער גאַנצער שטאָט באַוואוסט, פאַר וועלכן אַ געגנט גאַנצע האָט דרך־ארץ, און וואָס אויך אויסער זיין געגנט שמט ער שטאַרק אַלס לערנער, אַלס גרויסער בעל־חשבון און אויך אַלס בעל־מדקדק גרויסער.
ער אָטעמט מיט דער ערשטער לופט פון טאָג, ווען קיינער איז נאָך אויפן גאַס ניטאָ, ווען די זון איז נאָך אויפן הימל ניט אַרויס, ווען אַלע שלאָפן נאָך, און ווען אַפילו „די אָפענע”, פון וועלכער די גאַנצע נאַכט האָבן זיך געהערט די געוויסע קולות, איז איצט איינגעשלאָפן, ווייל אירע לערנער זיינען מיד, און זעלטן־ווען, אין אָט־דער צייט, באַווייזט זיך עמעצער אַן אַריינגייער אָדער אַרויסגייער אויף איר טיר.
2) — דער צווייטער — יאַנאָווסקי, דער פּוילישער דאָקטער.
אויך אַ זקן, מיט אַ באָבישן גאַנג און מיט אַ ליימיקן בליק שוין, מיט צוויי שטאַרק־ווייסע באַקנבאַרדן און אינמיטן פראַנץ־יאָזעפיש אויסגעגאָלט.
ער איז סטאַראָסטע אין פּויליש־קאַרמעליטישן קלויסטער, וועלכער געפינט זיך אויף דער צווייטער זייט מאַרק; פון יענעם קלויסטער, וואָס אויפן פראָנטאָן פון זיין אַריינגאַנג-טויער אויבן איז אין אַ האַלב־קיילעך דער באַרג כרמל אויסגעמאָלט, אליהו הנביא, איינגעהילט אין אַ רוימישן מאַנטל, זיצט ביי זיין צופוסנס, און פויגלען איבער זיין קאָפּ טראָגן, ברענגען אים שפּייז אין די שנאָבלען...
*) ציכטיק.
ער, יאַנאָווסקי, קומט דער ערשטער גלייביקער פאַרטאָג, די ערשטע תפילה אָפּצוריכטן אין יענעם קלויסטער, וואָס אין דער אַלטער פעסטונג, ↰ 41 וועלכע איז אַ נשאר און אַן אַלטע דערמאָנונג פון קאָזאַקישע אויפשטאַנדן פון כמעלניצקיס און גאָנטעס צייטן.
זי איז שוין אַלט, די פעסטונג, מיט משופּע, ניי־צוגעבויטע פּידמורקעס אונטערגעשפּאַרט. אויף די ווענט, סיי אויף די אַלטע, סיי אויף די נייע, וואַקסן ווערבעס. די האַרמאַטן און שאַנץ־לעכער דינען פאַר נעסטן פאַר די פויגלען. און דאָס איינציקע לעבעדיקע, וואָס איז איר פאַרבליבן, איז איר הויף, וואו דער פייערלעשער־טורעם געפינט זיך, און אויך דאָס אַלטע, רויט־דעכלדיקע קלויסטערל, פון גאָטישן סטיל, וואָס קלינגט אויף ניי־גוואַלד בעת אַ שרפה, און זיין שוואַרצער זיך־הוידענדיקער גלאָק דינט אַלס שטאָט־זייגער צו וויסן געבן דער שטאָט אירע פערטל, האַלבע און גאַנצע שעהן.
יאַנאָווסקי איז תמיד, סיי ווינטער, סיי זומער, דער ערשטער אין גאַס. נאָר צוקומענדיק צום שטענדיק אָפענעם טויער פון קלויסטער, וואָס צום גאַס אַרויס־צו, טרעפט ער זיצן ביי די ביישטידלעך, ווי נאָך פון נעכטן און אייערנעכטן פאַרגליווערטע, אַ פּאָר אַלטע פּוילישע זקנות, וואָס זעען אויס, מיט די אַריבערגעצויגענע קליידער איבער די קני, ווי סטאַטועס אין קלויסטער־נישעס; זיי זיצן אין דער באַוואוסטער קאַטויליש־קנעכטישער הכנעה, די אויגן צו דער ערד אַראָפּגעלאָזט, בעטלען, קיין וואָרט נישט אַרויסלאָזנדיק.
יאַנאָווסקי גיט עפּעס אַמאָל די בעטלערינס, אָדער גיט ניט, נאָר אַלנפאַלס איז ער תמיד דער ערשטער, פון וועמען זייער בעטלערישער אָנהייב־טאָג דערוואַרט עפּעס.
און אָט אַזוי איז יאַנאָווסקי דער ערשטער, וואָס קומט מיט זיין שווער־באָבישן גאַנג און מיט זיין ליימיקן בליק צו וועקן דעם פּוילישן גאָט פאַר דער קליינער פּוילישער עדה, וואָס אין דער שטאָט, און ר׳ דודי — דער ערשטער, וואָס דערוואַכט פאַר זיין גרויסער און כמעט הונדערט־פּראָצענטיקער שטאָט־עדה.
און באַלד דערנאָך, — נאָכן דערוואַכן און אויפשטיין פון די אויבן־דערמאָנטע, — דערוואַכט אויך די שטאָט: — מיטן גרויסן פּלאָנטער גאַסן, ליקן און ליקלעך, ניט איין און ניט אויס, וואָס ניט געקוקט דערויף, וואָס זיי האָבן (קיינער געדענקט ניט) דאָס וויפלטע מאָל שוין אָפּגעברענט, דאָך ווערן זיי פון די זעלבע איינוואוינער, פון די זעלבע באַלעבאַטים, אין זעלבער ענגשאַפט צוריק אויפגעשטעלט און באַנייט, אויף ווידער און נאָכאַמאָל, אין איינעם אַ טאָג, אָדער נאַכט, מיטן פייער אַוועקצוגיין.
זי דערוואַכט, די שטאָט — יענער טייל, דער צווייטער רינג, וואו דאָס רוב באַפעלקערונג געפינט זיך — אונטער די מערסט דראַניצענע און שינדל־דעכער און מיט ווינציק בלעך, מיט די מערסט נישט־געברוקירטע גאַסן, ווי מיט געברוקירטע, מיט די קאַרליקעוואַטע הייזלעך, נידעריקע, וואָס אַ געוויינלעך־וואוקסיקער מענטשן קאָן מיט דער אויסגעשטרעקטער האַנט צו זייער הייך ↰ 42 דערלאַנגען; מיט דער אָנגראָזיקער, אויסגעטריקנטער ערד אין די הייפלעך, וואו אַ ביימל איז אַ גאַסט, און וואו אַ סעדל — אַ זעלטנקייט; מיט די נידעריקע פּאַרקנס און פּלויטן, דורך וועלכע איין הייזל און איין הייפל־אייגנטימער קוקט פריי אַריבער צום אַנדערן, וואו באַשטענדיק קריגט זיך אַ הויף מיט אַ הויף, אַן איינוואוינער מיט אַ צווייטן, און די גאַנצע גאַס, אָדער געסל, נעמט, מחמת צו־גרויסער נאָענטקייט, אָנטייל אינעם קריג.
ס׳דערוואַכט יענער טייל, וואָס ווען מע וואָלט אַ קוק געטאָן אויף זיין קאַרטע־פּלאַן, וואָלט מען קיין הענט און קיין פיס, קיין אָנהייב און קיין סוף ניט געפונען, נאָר אַ געמיש און אַ געדריי, אַן איבערפלעכט פון שורהלעך און ווירעלעך און משוגע־מאָדנע אַראַבעסקן. און נאָר אינמיטן געדיכטעניש, ווי אין אַלע פון זעלבן מין שטעטלעך, וואָלט מען קליינע פּלעצער איינקויף־מערק, ווי דער פיש־ און פלייש־מאַרק א. אַ., געטראָפן, וואוהין ס׳לאָזט זיך גלייך דער אויפגעוואַכטער באַלעבאָסטע־עולם פון אַלע עקן — צום פלייש־מאַרק, למשל, וואו קצבים האַקן שוין אויף די קלעצער דאָס פלייש, גרייטן זיך צום טאָג־פאַרקויף, און הינט טשאַטעווען דערביי אויף באַקומען צוגעוואָרפן שטיקלעך פלייש, ביינדלעך פון די העקער.
ס׳שטעלט זיך דער טאָג מיט אַן אַלט־איינגעפונדעוועטן שטייגער: מיט געשטעלטע סאַמאָוואַרן, מיט איינגעהייצטע אויוונס, מיט רויך, וואָס איין הויף טוט אָפּלאָזן דעם אַנדערן און אים באַשמעקן...
ס׳שטעלט זיך דער טאָג טומלענדיק, מיט אויפגעפּראַלטע צעעפנטע לאָדנס, טירן, קאַמערן און שטאַלן. אָפט, פון גאַנצפרי, שוין מיט ווייבערשע קריגערייען. דאַן מיט נייס, וואָס נעכטן פאַר דער נאַכט איז זיך פאַרלאָפן — אַן אומגליק אַמאָל.. אין אַ נאָענטער שטוב, אָדער געסל, איז עמעצער, שוין פון לאַנג אַ חולה, פּלוצים געשטאָרבן: אָדער ביי עמעצן, פאַרקערט, אַ שמחה: אַ ווייב איז געלעגן געוואָרן, אַ קו האָט זיך געקעלבט. ווייבער האָבן קיין צייט ניט, אָבער מע זאַמלט זיך רעדלעך, און איילנדיק און נאָך האַלב ניט געוואַשענע, טוט מען זיך אויף גיך טיילן מיט נאַכט־נייס.
עס שטעלט זיך דער טאָג מיטן רויש פון די איינקויף־מערק, פון די פלייש־פיש־מעל־גרויפּן־הענדלער, וואָס רופן אויס הויך אויף זייערע סחורות, און פון די קונים, וואָס שטופּן זיך צום קויפן, קלייבן איבער און דינגען זיך הויך און איבערשרייעריש; פון קולות פון קליינע קינדער, וואָס ווערן אָפט פון מוטערס אין די איינקויף־מערק מיטגענומען און וואָס אין מאַרק־טומל צעוויינען זיך; פון הינט, וואָס דרייען זיך פאַר די קונימס און קויפערס פיס, — זיי כאַפּן אָפט אַ מיאוסן זעץ, אַמאָל איבער אַ פוס, אַמאָל איבערן רוקן מיט אַ שווערער זאַך, און פון ווייטיק צעקוויטשען זיי זיך; פון בעטלער קאַליקעס, וואָס אויך זיי געפינען זיך שוין פון גאַנצפרי אין מאַרק, און יעדער בעטלער קאַליקע דופט אויף זיין פעלער אויס — אַ בלינדער, אַ קרומער אָדער אַנדערע חסרונות, ↰ 43 און דערוועקט רחמנות מאַרקישן מיט קולי־קולות; פון גנבים, וואָס מאַכן אָפט אומזיסט אַ ליאַרעם, אַן ענגעניש און שטופּעריי, כדי אין געדיכטעניש צו פרעמדע בייטעלעך און קעשענעס זיך גרינגער דערקלייבן; פון משוגעים, וואָס נעכטיקן, שטענדיקן און האַלטן זיך אויף אין מאַרק, — ביינאַכט שלאָפן זיי ביי די שטעלעכלעך, און אינדערפרי, מיטן ערשטן רויש פון מאַרק, קומט אָן זיי שוין דאָס ערשטע משוגעת, און זיי געפינען די ערשטע בעלנים שוין אויף זיי צו באַדויערן און פון זיי די אַרומרינגלענדיקע רעדלעך אָפּצוטרייבן, אָדער אַנדערע — אויף זיי נאָך מער און אויפן גאַנצן טאָג צו צערייצן.
אַ פרעמדער, זאָגן מיר ווידער, ווען ער וואָלט אין אָט דעם טייל, אין צווייטן רינג פון N אָנגעקומען אין אַ פרימאָרגן, וואָלט ער געזען דאָס, וואָס האָט זיך דעמאָלט געלאָזט זען אין אַזוינע טיילן פון אַלע ענלעכע אַזוינע שטעט אַ שטופּ־ און מאַרק־טומל, גאַסן און הויפן־קויט, זעלטן אַ געסל, וואו דאָס אויג זאָל האָבן זיך אָפּצושטעלן אויף גרינס, אויף אַ בוים, אויף גראָז, אויף זויבערקייט, און דער אויער זאָל פון שטילקייט פאַרגעניגן קריגן.
ער וואָלט אויך געזען: ווי די גאַנצע אַרכיטעקטור פון שטאָט איז חוזק. וועגן די „בעסטע” בנינים האָט מען, אין בעסטן פאַל, געקאָנט זאָגן „טאַנדעט”, און ניט אין בעסטן פאַל — פיל ערגער.
אַלטע לייט וואָלטן אים אָנגעוויזן אייניקע גאַסן, געסלעך, וועלכע האָבן זיך מיט אַ נס פון די עלטסטע שרפות געראַטעוועט, און דער פרעמדער וואָלט באַמערקט, אַז די נייע גאַסן, די, וואָס פון נאָך די שרפות, שיידן זיך מיט גאָרניט אָפּ פון די אַלטע: די זעלבע פּלאַנלאָזיקייט, די זעלבע ענגשאַפט. פּיצעלעך הויפעלעך, און ווידער שטוב צו שטוב, דאַך צו דאַך, כדי זיי זאָלן איינער ביים אַנדערן, ווען די צייט וועט זיין — בעת אַ שרפה — אַמשנעלסטן קאָנען פייער אַנטלייען.
ער וואָלט אויך געזען, אַז נישט געקוקט אויף די שרפות, איז די שטאָט אין משך פון אַ געוויסער צייט דאָך שטאַרק אויסגעוואַקסן.
שטאָט־לייט וואָלטן אים אָנגעוויזן דעם אַלטן בית־עולם, וואָס געפינט זיך איצט אינמיטן שטאָט, און וואָס פריער איז ער, ווי דער מנהג איז אָרט אויף „פעלד” צו פאַרנעמען, געוויס אויסער שטאָט געווען — און דאָס וואָלט אים געדינט אַלס ערשטער באַווייז פון דער שטאָטס וואוקס. און ווען דערנאָך וואָלט ער אַליין טאַקע אויפן בית־עולם אַרויפגעקומען, וואָלט ער אין דעם קליינעם פירעקעכיקן פּלאַץ, מיטן פּאַרקן פון אַלע זייטן אַרומגענומען, געזען, אַז די שטאָט איז מיט אייניקע הונדערט יאָר צוריק באמת טאַקע זייער קליין געווען, אַזוי אַז אָט דער קליינער פּלאַץ האָט איר נאָך דעמאָלט אויף אירע ווייניקע באַגרעבעניש־באַדערפענישן גענוגנט. נישט ווי איצט, וואָס דער פּלאַץ איז אַזאַ גרויסער.
יאָ, די שטאָט איז אויסגעוואַקסן. פון די אויפשריפטן אויף די מצבות ↰ 44 אָבער, וואָס אַ גרויסער טייל פון זיי האָט זיך נאָך איינגעהיט און לאָזט זיך נאָך פריי לייענען, ווען ער וואָלט זיי פאַרגלייכט מיט די מצבה־אויפשריפטן פונעם נייעם בית־עולם, וואָלט ער געזען און אָפּגעלערנט, ווי ווייניק דאָס איצטיקע פון דעמאָלטיקן האָט זיך געביטן: דער זעלבער נוסח, די זעלבע מצבה־שפּראַך און טיטולן און אויך אַלץ־איינע, דאַכט זיך, מענטשן זיינען אויף די ביידע באַהאַלטן.
„פּ״נ” (דאָ איז באַהאַלטן) — וואָלט ער אי דאָ, אי דאָרט, מיט קליינע נאָר ענדערונגען אין די יאָרן און דאַטעס, געלייענט:
„מקובל צעיר בן כ״ג שנה”” (אַ יונגער מקובל פון דריי און צוואַנציק יאָר).
„פּ״נ” — וואָלט ער אי דאָ אי דאָרט ווייטער געלייענט — אַ באַוואוסטער רב — „אב״ד ומ״צ ששמש בכתר הרבנות שלושים שנה”... (וואָס האָט געטראָגן די רבנישע קרוין דרייסיק יאָר), א. אַז. וו.
אגב, וואָלט ער באַמערקט, אַז אויפן נייעם, ווי אויפן אַלטן — די זעלבע גרופּעס באַרג־ביימלעך, וואָס זייערע צווייגלעך שטעכן זיך, ווי דערנער; אויף די עלטסטע קברים פון די חשובסטע פון דער עדה אין דער נייער צייט — די זעלבע הויך־אַרויפגעוואַקסענע לינדנביימער, מיט די פיל קראָען־נעסטן, ווי אויף די קברים פון די חשובסטע פון דער אַלטער צייט.
אַזוי, אַז איין בית־עולם אויפן אַנדערן, אויסער אין די מאַסשטאַבן, איז אין אַלץ ענלעך, און אַזוי אויך אויסערן בית־עולם, אין דער שטאָט דער לעבעדיקער — נישטיקע גאָר ענדערונגען וואָלט ער באַמערקט...
דער דריטער דינג — דאָס איז די ראָד, וואָס רינגלט קיילעכיק אַרום די שטאָט. דאָס זיינען פאָרשטעט, ווי די פּאָפּיווקע, פּייגעריווקע, קאַטשעניווקע א. אַז. וו. — בערגיקע, טאָליקע, ליים־ און זומפּבאָדן־ערטער.
אייניקע ערטער באַזעצט מיט מענטשן, ווי מיט מאָן, אַ הייזל אויף אַ הייזל, אַ חורבה לעבן אַ צווייטער, קיין סימן פון גאַס, קיין זכר פון טראָטואַרן — קויט, שמוץ שטענדיקער, און קיין גראָז וואַקסט קיינמאָל.
אין אַנדערע — די הייזער שוין שטאַרק ווייט איינס פון אַנדערן, צווישן הויז און הויז — אַ היפּשע שטרעקע, ס׳שמעקט שוין מיט אויסער־שטאָט, מיט כוטאָר־שטילקייט.
אין דריטן רינג — די גרעסטע אָרעמקייט, וואָס מע קען זיך נאָר דענקען.
דאָס רוב הייזער האַלטן זיך מיט אַ נס: מיט קרומע, שטענדיק שימלדיקע נאַסע ווענט אינעווייניק, אויסערלעך — ניט געשמירט, דעכער — לעכערדיקע, אויף האַלב און פערטל מיט גאָרניט, אָדער שלעכט געדעקטע. דאָס רוב קינדער טראָגן קיין העמד אויפן לייב, עלטערע — טראָגן צעריסענע, צעפּיצלטע, ↰ 45 געלאַטעטע. שמוץ און קבצנות גייט דאָרט איבער בירושה, און קיינער טרוימט שוין אַפילו ניט פון אָט דער ירושה זיך צו באַפרייען.
דאָרט — אי דאָס אָרעמסטע, אי דער אָפּפאַל פון שטאָט.. לעצט־סאָרטיקע, קאַליקעוואַטע באַלמעלאָכעס לאַטוטניקעס, אַזוינע, וואָס ס׳ווערט זיי אַפילו קיין טאַנדעט־אַרבעט ניט געגעבן, וואָס זיינען פייאיק נאָר די שטאָטישע און פאָרשטאָטישע קבצנישע שיך און בגדים צו פאַרלאַטען.
דאָס איז דאָס רוב איינוואוינער דאָרט.
דאָרט אויך — שמאַטע־קלייבער, הייזער־גייער און פּראָפעסיאָנעלע שלעפּער; קאַטערינשטשיקעס, אָרעמע טרעגער, דינסט־ און אַם־מעקלער און מעקלערינס, און לסוף — פריי און הפקר־יונגען און מוידן, גנבים, טרעפערינס, קאָרטנוואַרפערס און פריילעכע נקבות.
דאָרט — דער עולם פון שטאָטישן קהל אַרויסגענומען, אָפּגעזונדערט און דערווייטערט: די מנהגים די זעלבע, אָבער געזעצן נישט די זעלבע, וואָס אין דער שטאָט.
דער גאָט פון N האָט דאָ, ווי די ווישקעס נאָכגעלאָזט; דער עולם דאָ גייט שלעכט אין פאָלקס־וואָגן געשפּאַנט, און אַ גרויסער טייל שטייט דאָ אינגאַנצן, ווי אויסערן שפּאַן.
דאָ האָט איר געקענט אין אַ מיטן העלן זומער־טאָג טרעפן אויף אַ זאַמד־פּלאַץ אַ גרופּע יונגען ליגן אָדער זיצן — שפּילן אין קאָרטן אָדער אונטערן פרייען הימל אַ סעודה פּראַווען.
דאָרט האָט אַ שטאָט־מענטש אַמאָל געקאָנט זען אַ בילד, וואָס ער וואָלט אין שטאָט אויף זיין לעבן ניט געזען: אויף אַ פּוסטן פּלאַץ אַ מאַנספּאַרשוין, ניט יידיש געקליידט, אַ קורץ רעקל, די הויזן אין לאַנגע שטיוול מיט לאַקירטע כאָליעוועס, אין אַ העמד, מיט פּויערשע קענטעלעך גענייט איבער די הויזן, אין האַנט אַן אָקסישן גיד, שטייט מיט אַ פרוי, אין אַ שאַל אַן איינגעהילטער, פון דער שאַל קוקט אַרויס אַ יונג פּנים, אַ שיינס, אָדער — אויב זי איז צו אייך מיטן רוקן געווענדט — אַקסל קיילעכיקע, פולע.
זיי שטייען פריער שטיל. האָבן צווישן זיך, ווי עפּעס וועגן וויכטיקס איבערצורעדן. דער מאַנצביל, זעט מען, האָט די פרוי פון שטוב אַהער אַרויסגערופן, ווייל דער געשפּרעך דאַרף דאָ זיין אַן ערנסטער.
זי קוקט צו דער ערד עפּעס שולדיקלעך. ער — פּאַטשט מיטן גיד זיך איבער דער כאָליעווע, קוקט אויף איר, און פון דער גרויסער אָפּגעזונדערטער שטילקייט, וואָס הערשט אַ צייט צווישן זיי ביידע, דערהערט זיך מיטאַמאָל אַ מוראדיקער קוויטש: דאָס האָט דער מאַנצביל מיטאַמאָל, מיט דער גאַנצער קראַפט, דער פרוי מיטן גיד איבערן פּנים דערלאַנגט.
נאָכן קוויטש — ווייטער שטיל... די פרוי אין גרויס הכנעה. זי האָט זיך פון ווייטיק נישט געקאָנט איינהאַלטן און האָט אויסגעשריען, אָבער באַלד ↰ 46 איז זי צום זינען געקומען, האָט זיך דערמאָנט אין איר אומבאַשיצטקייט, אַנטשוויגן געוואָרן, און די ווייטער־קומענדיקע קלעפּ איז זי שוין גרייט אויף זיך צו נעמען אין דער שטיל.
ווייל אַזוי איז דער מנהג דאָרט, און אַזוי איינגעפירט: ווען אַ יונג שלאָגט זיין אונטערטעניקע, זיין נקבה, איז ווען זי שרייט, וועט זיך קיינער ניט אָפּרופן, קיינער וועט איר צו הילף נישט אַרויס. פאַרקערט, וואָס ווייניקער מע וועט זיך פאַר איר אָננעמען און איר העלפן, וואָס ווייניקער אָנטייל פון זייטיקע און פרעמדע אין דער מחלוקת מיטן איריקן, אַלץ איז פאַר איר בעסער...
דאָרט וואוינען שלעגערס, „קייסאָרים” און גאַלאַנטאַנעס, וואָס שלאָגן, אויב מע דינגט זיי — אויף „טרוקן”, אויף „נאַס”, אויף ביינער ברעכן און אויף ביז קראַנק אַוועקלייגן.
דאָרט טרעפט איר צווישן די דינסט־ און אַם־מעקלערינס אַזאַ אויסטערליש פּאָרל אויך, ווי פּערעלע און די איליאָוועכע. זיי האָבן ביידע שותפות אין איין געשעפט, וואָס באַשטייט אין דעם, וואָס ווען אַ דינסט אין אַ נגידיש־באַלעבאַטיש הויז גליטשט זיך אויס... שוין אין הויכע חדשים... קאָן שוין מער ניט פאַרשטעלן... און די באַלעבאָסטע די נגידיתטע וויל אויסבאַהאַלטן דעם מאַנס, אָדער דעם זונס שולד פאַר לייט, ס׳זאָל צו קיין אומלייטיש גערייד און סקאַנדאַל ניט קומען, — קומט דאַן אויף דער פאַרשטעלטער סצענע אַרויף פּערעלע.
אַ געזונטע, פופציק־יאָריקע יידענע, מיט פליישיקע, טרעגערשע אַקסל; אין אַ קורץ שאַלעכל, וואָס זי האָט עס תמיד אויף די אַקסל הענגען; מיט איר געוויסן, פון טרינקען, הייזעריקלעכן מאַנצבילשן קול, מיט איר פּנים, איבערן זעלבן טעם, גערויטלט, מיטן באַוואוסטן פּיסק און קרעפטיקע ווערטער...
זי נעמט די דינסט סטראַשען און אויף איר אָנוואַרפן אַ מורא: יענע זאָל זיך ניט דערוועגן דעם נאָמען, וואָס מע דאַרף ניט, דערמאָנען. זי סטראַשעט מיט פּאָליציי, מיט כל־המיני סטראַשונקעס: זי וועט ביי איר אין טורמע פוילן, פאַר אַ בלבול און פאַר פאַלש אויסטראַכטן... ביז יענע, די דינסט, פון איר אומגליק און מורא דערשלאָגן, גייט איר שוין נאָך, גייט איין אויף אירע גוטע רייד און מוטערלעכער עצה: זי ווערט געבראַכט צו דער איליאָוועכע פאַר געצאָלטס, וואָס פּערעלע באַקומט הינטנאַרום פון דער נגידיתטע — פאַר עסן, טרינקען און אויסהאַלטן ביזן „האָבן”...
דעמאָלט טוט די איליאָוועכע דאָס קינד, דאָס „פּיטיוקל”, ווי זי און פּערעלע רופן אָן אַזוינע, אויף אַזוינע „קעסט” האַלטן, ביז דאָס קינד „טראָגט זיך אָפּ”, אָדער, אויב ס׳איז צו געזונט און איבערגעשפּאַרט, טוט מען דעם „דאָס רעכט”: מע דערוואַרגט עס... און די מוטער ווערט פון פּערעלען ווידער אין אַ נגידישער ↰ 47 שטוב פאַר אַן אַם אָפּגעגעבן, ווידער פאַר גוט געצאָלט, וואָס אַליין די אַם זעט שוין דערפון קיין גראָשן.
ס׳אַ גאָלדן בשותפות צווישן פּערעלען און איליאָוועכען: פּערעלע טרינקט, דרייט זיך אין שטאָט צווישן אַנדערע מעקלערינס און אין נגידישע הייזער, קריגט אַרויס דאָס „פּסולת” פון דאָרט און באַקומט באַצאָלט, שטעלט צו פרישע און געזונטע אַהין — און באַקומט ווייטער געצאָלטס. און איליאָוועכע זיצט אין דער היים, די סחורה ווערט איר אין שטוב צוגעשטעלט, און זי האָט די שטוב־אַרבעט: צו שפּייזן און צו וואַרגן... ביז, אגב געזאָגט, לסוף אין אַ שיינעם טאָג וועט די שטאָט דערזען ביידע שותפטעס צו איין האַנטקייט געשמידט, פון פּאָליציי געפירט, דערנאָך ווידער פריי געלאָזט און ווידער צו זייער „אַרבעט”.
דאָרט וואוינען גנבים און נביאים פון גנבים.
דאָרט איז אַן אָרט פאַר אַ פּאָר געגנבעטע פערד ביי אַ פּריץ, אָדער ביי וועמען אַנדערש, אויף איבערצושטיין ביז אַ גרויסן יאַריד; דאָרט איז אַן אָרט פאַר געגנבעטן שניטקראָם, איבערגעפאַרבט צו ווערן, אָדער אויף קליינע שטיקלעך צעשניטן ווערן און אין די „גנבישע שאַפקעלעך” דערנאָך אים צו קריגן; דאָרט געפינען זיך אויך אַ פּאָר נגידישע זילבערנע לייכטער אַן אָרט; אַהין קומט מען צו דער טרעפערין און קאָרטנוואַרפערין, און זי שיקט צום „נביא”, דער נביא הייסט זיך באַצאָלן און שיקט אָפּ אַהיים ,און די גנבה וועט שוין אַליין אין שטוב קומען.
דאָרט וואוינען יידישע שטריקל־דרייער און ניט־יידישע חזירניקעס.
דאָרט וואַקסן מוידן מיט פולע בוזעמס, און שלאַנקע טויבן־יונגען — קינפטיקע שלעסער־ברעכער, „שניפער” „מאַרעוויכער”, בייטעלעך־ און „שלענגל”־ציער.
אַהין ברענגט דער היצל די הינט אָפּצושינדן. אַהין — אַ בינדיוזשניק זיין שקאַפּע די געפאַלענע, — דאָס פלייש פאַר די הינט, און די פעל צו פאַרקויפן.
דאָרט די מערסטנטייל מפשיטים — ווייל ניט ווייט פון דאָרט איז דאָס שעכטהויז; דאָרט די נושאי־מיטהניקעס און גרעבער, ווייל פון דאָרט ניט ווייט דער בית־עולם.
דאָרט קומען פאָר אַלע שבת, סיי זומער סיי ווינטער, די באַוואוסטע געשלעגן פון די קייסער־חברות מיט זייערע עלטסטע, די „קייסאָרים”, וועלכע לעבן אויפן חשבון פון באַלעבאַטישע קינדער, וואָס גנבענען אָדער מאַנטען אויס ביי די עלטערן און צאָלן וואָך־געלט, חודש־געלט די קייסאָרים, זיי זאָלן זיי אַליין ניט שלאָגן און זיי פאַרהיטן און באַשיצן פון אַנדערע שלעגער. מע שלאָגט זיך אַלע שבת, זיך פאַרזאַמלענדיק אַהין פון פאַרשיידענע שטאָט־עקן. פריער מיט די הענט, אויף קולאַקעס, דערנאָך, אַז מע צעהיצט זיך און מע קומט אַריין אין דער „פּאַסינקע” — מיט שטיינער, מיט מיטגייערס און ↰ 48 מעסערס, און תמיד ענדיקט זיך אַזאַ געשלעג מיט געפּלעטע קעפּ און מיט עטלעכע אין שטאָטישן ביקור־חולים ברענגען — האַלבע מתים, אָדער גאַנצע קאַליקעס.
כאָטש יענע שטאָט־טיילן האָבן פיל שותפות און קרובהשאַפט מיט דער שטאָט N: — איין גאָט ביי זיי, איינע און די זעלבע מנהגים, איינע טרויער־ און פרייד־טעג און יום־טובים, דאָך איז, ווי געזאָגט, דער גאָט דאָרט ניט אַזאַ שטרענגער, און פון זיינע דינער פאָדערט ער ווייניקער, ווייל ער ווייסט אַז ס׳איז אומזיסט און ס׳איז נישטאָ פון וועמען...
יום־טובים היט מען צוליב די יום־טובדיקע מאכלים, און אין די טרויער־טעג איז מען ווייניק טרויעריק.
מע לעבט פריי און אָפּשפּעטנדיק פון דער שטאָט, פון אירע נאַרישע אין זייערע אויגן כלי־קודש — פון די „יאָלדן” און „טאַכמערס”, ווי מע רופט זיי אין יענע שטאָט־טיילן.
מע רופט זיי, ווען מע דאַרף זיי, אויף אַ ברית, אויף אַ חתונה, אָדער אין אַנדערע פאַרשיידענע מאָמענטן, ווען, ווי דער דין אָדער מנהג פאָדערט, מע נייטיקט זיך אין זיי: מע גיט זיי אָפּ זייערס, מע באַקומט ביי זיי, וואָס יענע, מישטיינסגעזאָגט, האָבן צו געבן, אָבער קיין לאַנגע שהיות מאַכט מען ניט מיט זיי: יענע פילן זיך ביי אָט די שטאָט־טיילן־לייט נישט איבעריק פריי, און באַלד נאָכן אָפּגעגעבענעם און אָפּגענומענעם, שטעלן זיי אויף די קעלנער, רוקן זיך אַרויס און טראָגן זיך אָפּ, אויף לענגער זיך ניט פאַרהאַלטן.
זיי, יענע שטאָט־טיילן־לייט, לעבן זיך אויס צווישן זיך און זיי זעען, אויסער וואָס זיי האָבן נייטיק צו דער פּרנסה, צו דער שטאָט ניט אָנקומען.
זיי האָבן זיך זייערע אייגענע שולן. אין די שולן דאַוונט מען אָפּ, אַפילו שבת און יום־טוב, פיל פריער, ווי אין שטאָט. דער עולם איז אַן אָנגעהאָרעוועטער, אַ ווייניק־עברידיקער, זאָגן לאַנג האָט ער פיינט, ער פאַרשטענדיקט זיך מיטן סידור אין זיינע תפילות אויפן וואונק, מאַכט בקיצור און איילט פון דער נאָענטקייט און אומפאַרשטענדלעכקייט פון גאָט זיך וואָס גיכער אַרויסמאַכן און אַוועק אַהיים, צו די אייגענע, צום פאַרשטענדלעכן.
דאָרט איז אַ מנהג, ווי געזאָגט, נאָך אַ מנהג, אָבער פון געזעצן האַלט מען ווייניק. חומרות, זאָגט מען דאָרט, זיינען ניט פאַר אָרעמעלייט, און פון לערנען און פון פיל תהילים זאָגן — זאָגט מען דאָרט ווייטער — ווערט מען לייזיק.
מע דאַוונט אָפּ אויף גיך, און זומער, למשל, שבת נאָכן עסן, פאַרנעמט מען זיך גאַנצע געזינדן, גאַנצע געסלעך גייען אַרויס מיט ווייבער, קינדער, מיט קישן, קאָלדרע אויף די יאַרן, אויף די גרינע פּלעצער אויסער דער שטאָט, צום „פּראָיעזד”, צו דער אייזנבאַן־ליניע.
מע לייגט זיך דאָרט אויס ציגיינעריש, ווער צום רוען, מערסטנטייל צום ↰ 49 פאַרברענגען — ווייבער מיט מאַנצבילן, יינגלעך מיט מיידלעך, — אויף אַזאַ ציגיינעריש־פרייען אופן, אַזוי הפקר, מיט הענט, מיט ווערטער און אַזוינע ווערטלעך, אַז ווען אַ שטאָט־מענטש, ווער ס׳זאָל ניט זיין, פון צווייטן רינג, ווען ער דערזעט אָדער דערהערט אַזוינס, וואָלט ער אַוועק ווי אַן אָפּגעבריטער און אַ פאַרשעמטער, דאָס פּנים פאַר בושה פאַרשטלט, און די אויערן — פאַר ניבול־פּה.
יאָ, אין דריטן רינג, ווי אויבן געזאָגט, טאַקע פיל אָפּפאַל און אויסוואורף־הייזער און מענטשן, אָבער סוף־כל־סוף זיינען זיי נאָר אַ מינדערהייט און ניט זיי דער עיקר אין רינג. דער עיקר־עיקר — די מוראדיק־אויסגעהאָרעוועטע, אָרעמע מאַסע, וואָס צווישן זיי איז, ווער ס׳האָט געהאַט אַן אויג, האָט שוין אויך די צוקונפט־זוימען אין לופט אומשוועבן געקאָנט זען.
אמת, צו יענער צייט, וועגן וועלכער מיר דערציילן דאָ, איז דער אַרבעטנדיקער עולם פון יענעם טייל, פון יענע פאָרשטעט נאָך שטאַרק פון דער שטאָט אַרויסגענומען, אָפּגעזונדערט און נאָך גאָר ווייניק געאַכטעט.
ס׳וועלן אָבער זיין צייטן, שפּעטער, פיל שפּעטער פון דער, וועגן וועלכער מיר דערציילן, ווען די שטאָט וועט דווקא צו אָט די ערטער אַן אויער צולייגן; פון דאָרט, דווקא פון אָט דעם זומפּ און אָרעמקייט, וועט אויף דער שטאָט אַן איבערקערערישער און שטאַרק־דערפרישנדיקער ווינט קומען; אַהין, צו יענע שטיבעלעך־חורבהלעך און צו יענע אָרעמסטע אַרבעט־מענטשן, באַלמעלאָכעס לאַטוטניקעס וועלן די בעסטע קינדער פון שטאָט קומען, מיט קלאַפּנדיקע הערצער, אויף ניט־געוויינלעכע ביים זיך דערוויסן און אויף געשיכטלעך־דערפרייענדיקער דערפאַרונג זיך אָנצונעמען: פאַר יענע נידעריקע טירן און שוועלן וועלן געבילדעטערע און פיל מער וויסנדיקע פון יענע הייזער־איינוואוינער די קעפּ בייגן, ווייל קומענדיק די איינוואוינער אויפקלערונג און לערנונג ברענגען, וועלן זיי אַליין פון דאָרט פאַר זיך אַ נייע לערע אַרויסטראָגן.
דאָרט וועלן זיך צוערשט קליינע קרייזלעך בילדן, וואָס אין אַ צייט אַרום וועלן זיי די ווענט צו ענג זיין, זיי וועלן שוין אונטערן פרייען הימל, אָבער נאָך אַלץ אין קליינע גרופּעס, זיך זאַמלען; דערנאָך, אַז זיי וועלן זיך אין כוח דערפילן, לייב און רייפקייט אויף זיך נעמען, וועלן זיי אין איינעם אַן אָוונט (די שטאָט וועט אים, ווי אַן ערע־אָנהייב, פאַרגעדענקען) זיך אין אַ גרויסער מאַסע צונויפקלייבן, אַ נאָך ווייניק דרייסטע, ווייל צו אַזוינע אַרויסטרעטונגען נאָך נישט געוואוינטע, אָבער אין געשלאָסענע רייען צו דער שטאָט זיך לאָזן...
אָוונט וועט זיי טונקל פאַרשטעלן, און פון פאַרשטעלעניש וועט זיך אַ געדיכטער זשום, ווי פון אַ ווייט־אָנקומענדיקן געוויסער אַרויסהערן.
רואיקע, צו דורות־געהייליקטער פוילעניש געוואוינטע, בירגער באַלעבאַטים ,אַז זיי וועלן פאַרנעמען דעם דרויסנדיקן רעש דעמאָלט, וועלן זיי אַרויס, דערזען: אַ פרעמדע מענטשן־כוואַליע, מיט געזאַנג, מיט אַ פריער נישט־געזעענער קיינמאָל פאָן פון פאָרנט, גייט, זינגט ביז אַהער נישט־געהערטע ווערטער... זיי וועלן אין גרויס דערשרעק נישט וויסן, צי אַ מגפה גייט אויף זיי, צי אַן אַנדער אָנשיקעניש פון דער ערד אָדער פון טייוול אויסגעוואַקסן; וועלן אויף גיך די אויגן פון אָט דער מאַסע אָפּקערעווען, אויף גיך צו די קינדער זייערע שרייען, ווי די קוואָטשקעס בעת סכנה, און זיי אין שטוב אַריינרופן, אויף גיך אונטער אייגענעם פליגל־דאַך, אונטער דודותדיקער סטריכע אַרונטער, די טירן נאָך זיך פאַרשליסן און פעסט זיי אויף די קייטלען פאַרהאַקן...
דאָס וועט זיין פיל שפּעטער, און שפּעטער וועלן מיר דעם־אָ גרויסן באריכות און פיל צייט אָפּגעבן. איצט אָבער איז נאָך נישט די צייט, און מיר מוזן פאָרלויפיק אויף צוריק אין דעם צווייטן שטאָט־טייל זיך אומקערן, אין איינער אַ שטוב קומען, און היפּש־לאַנג דאָרט זיך דערציילעריש פאַרהאַלטן.
מיטן נאָמען „דער פעטער לוזי” זיינען פאַרבונדן געווען די עלטסטע געדעכענישן און דער אייגנטלעכער גרויסער יחוס פון דער פאַמיליע מאַשבער.
דער פעטער לוזי איז געווען אַן עלטערער ברודער משהס, און ביידע זיי — זין פון אַ באַוואוסטן, אין זיינע צייטן, רב און דיין אין איינער אַ גרויסער וואָלינער שטאָט, וואָס אויף דער גרענעץ פון קרוין־פּוילן.
די ברידער פלעגן זיך זעלטן־ווען זען, זיי האָבן געוואוינט באַזונדער: משה — אין N, אין דער גרויסער יידישער האַנדלס־שטאָט, וואו ער האָט שטאַרק געשמט מיט זיין רייכקייט און זיין ברייטער אויפפירונג; און דער פעטער לוזי — אין אַ קליין, פאַרוואָרפן שטעטעלע ערגעץ ביי דער גרענעץ פאַררוקט, איז ניט רייך געווען, האָט ניט געשמט און צווישן מענטשן זיך ווייניק געלאָזט מערקן, און דאָך, ס׳אַראַ יחוסן און שטרייכן ס׳האָט זיך געשטרייכט און געיחוסט משה מיט זיין ברודער: זיין אַראָפּקומען אַמאָל צו משהן איז געווען אַ געשעעניש נישט נאָר פאַר אים, פאַר משהן אַליין, נאָר אויך פאַר אַלע אין זיין שטוב, פאַר זין און טעכטער, איידעמס און שניר, און פאַר די מערסטע קינדער אַפילו.
אָט געדענקט אַ קינד:
ס׳טרעפט, מערסטנטיילס זומער. אַ פאַרנאַכט. דאָס קינד קומט פון ערגעץ אָן, כאַפּט זיך אַריין אין שטוב עפּעס איבערכאַפּן, אָדער זיך אויסטאָן און צוריק אַרויס אין דרויסן צו חברה קינדער אויף פאַרנאַכטיקן זומער־שפּילן. און פּלוצים באַמערקט עס אַן ענדערונג, אין שטוב איז עפּעס געשען: די פּאָלן געוועקסלט, די שטוב־לייט שבתדיק אָנגעטאָן, מע רעדט שטיל און אַלע האַלטן זיך עפּעס מאָדנע מחותנדיק אָנגעצויגן.
„נישט אַנדערש, אַ גאַסט”, — טראַכט זיך דאָס קינד.
— ווער? — פרעגט עס ביי אַ דינסט, ווייל שטוב־לייט, זעט עס, זיינען איצט פאַרנומען און זיינען קיין קינדער און קיין פראַגעס ניט גערן.
— שטילער, דו... ס׳איז דער פעטער לוזי... דער פעטער לוזי געקומען, — ענטפערט, איילנדיק און כמעט, ווי אויפן אויער, די דינסט.
ווייסט שוין דאָס קינד, אַז ער האָט אים איצט ניט אין קיין צימער צו זוכן, און, זיכער איז ער איצט ביים זיידן, מיטן זיידן אין אַלקער פאַרשפּאַרט. ווייל אַזוי איז דער מנהג און געוויינלעך איינגעפירט: אַז דער פעטער לוזי קומט, פאַרשפּאַרט ער זיך פריער מיטן זיידן אויף אַ ביסל צייט, דערנאָך ערשט ווייזט ער זיך אויך צו די שטוב־לייט.
איז אַזוי אויך איצט: אַז ס׳געדויערט אַ ביסל און שטוב־לייט זיינען אַלץ נאָר אָנגעצויגן און אינעם מאָדנעם וואַרטן, עפנט זיך פּאַמעלעך די אַלקער־טיר און אויפן שוועל באַווייזט זיך פריער דער פעטער לוזי, און הינטער אים דער זיידע. און דער זיידע איז אין שבתדיקן, און די באַקן זיינען ביי אים רויטלעך, און דער פעטער לוזי איז העכער פונעם זיידן, ווייל דער זיידע איז נידעריקער פון מיטל געוואַקסן, און דער פעטער לוזי — העכער מיטל, און זיין באָרד איז קיילעכיק, ווייס געדיכטלעך און אויגן גראָוולעכע און פרעמדע.
גיבן די מאַנצבילן „שלום”, און די ווייבער רויטלען זיך בעתן באַגריסן, רוקן די האָר אונטער די קאָפּ־טיכלעך און שייטלעך אַרונטער און פרעגן, וואָס ער מאַכט, דער פעטער לוזי. דער פעטער לוזי ענטפערט אויף די פראַגעס, ענטפערט שמייכלענדיק, נאָר קוקט עפּעס אַריבער, קוקט ניט אויף די ווייבער, שפּעטער, זעט דאָס קינד, איז שוין דער פעטער לוזי אין זאַל אויף אַ שטול באַזעצט, און דער זיידע שטייט און האַלט זיך, ווי ביים הענטל פון שטול. מאַנצבילן בלייבן אין זאַל ווייטער שמועסן צו פירן, און ווייבער פאַרלאָזן דעם זאַל, מע גייט אַוועק אין עס־צימער און אין קיך און מע נעמט זיך אין קיך פאַרן פעטער לוזין עפּעס עסן פאַרגרייטן.
דעמאָלט הערט דאָס קינד עפּעס מאָדנע און נישט קיין געוויינלעכע ווערטער אין קיך: „מן החי”, זאָגט מען, עסט ניט דער פעטער לוזי... קיין פיש און קיין פלייש ניט... און ווייבער עצהן זיך און מע באַראַט זיך לאַנג, און אַלע נוצן אויס זייערע קיך־קענטענישן און געניטקייטן, ביז מע באַשליסט עפּעס און מע שטעלט זיך, ענדלעך, קאָכן.
אויף דער נאַכט, אַז אַלע קינדער קומען זיך צונויף, פון גאַס און פון שפּילן, ווערן זיי איינציקווייז צום פעטער לוזין צוגעפירט. די שעמען זיך און גייען „שלום” אָפּגעבן, און גוט און שרעקנדיק איז יענעם קינד, וואָס דער פעטער לוזי קוקט דערויף עטוואָס לענגער און לאָזט זיין הענטל מער זאַמענדיקער אין זיין האַנט פאַרהאַלטן, און די קינדער רוקן זיך דערנאָך אָפּ איינציקווייז, יעדעס קינד צו זיין פאָטער און מוטער, פאַרשעמט.
נאָך שפּעטער, אין אָוונט שוין, אַז מע וואַשט זיך און מע גייט צום טיש, מע זעצט זיך אויס — מענער אויבנאָן און ווייבער ביים צווייטן עק, — באַמערקן די קינדער, אַז דער זיידע איז עפּעס פון זיין אָרט היינט אָפּגערוקט, אַז זיין אָרט ביים אויבנאָן פאַרנעמט נישט ער, נאָר דער פעטער לוזי, און דעם זיידנס חשיבות איז עפּעס היינט ווי געמינערט און זיין וואָג ווייניקער. אַרט עס די ↰ 53 קינדער פאַר זייער זיידן, אָבער דערפאַר פאַרשטייען זיי אויך די גרייס פון דעם פעטער לוזיס וואָג און חשיבות.
און נאָכן ערשטן טאָג און דער ערשטער נאַכט קומט דער מאָרגן, און אויף מאָרגן זעען די קינדער דעם פעטער לוזיס אויפפירונג און מידות: ער רעדט ווייניק, מע הערט פון אים ניט קיין איבעריקע ווערטער. דערפאַר איז אָבער דער צימער, וואו ער געפינט זיך, מיט אים ווי פאַרפולט, און אַלע, וואָס געפינען זיך אין זיין נאָענטקייט, זעען אויס, גלייך ווי זיי זיינען אַוועקגעשטעלט אויף צו שטיין פאַר אים און ווי אים צו באַדינען.
אַזוי די יינגערע אין זיין אָנוועזנהייט, און אַזוי אויך די עלטערע, אַפילו אַליין אויך דער זיידע און די באָבע גיטל ניט אויסגענומען: די באָבע גיטל גייט די גאַנצע צייט, וואָס דער פעטער לוזי איז צוגאַסט, אין ערגעץ, אין שטאָט און אויף איינקויפן, נישט אַרויס, געפינט זיך אין קיך באַשטענדיק, דרייט זיך און איז באַשעפטיקט, די פאַטשיילע הינטער די אויערן פאַרנומען, זי שוויצט און שאַפט זיך, גיט אַכטונג אויף די דינסטן, קוקט זיי אויף די הענט, אויף די כלים און אויף שטרענג כשר־האַלטן איצט פיל מער, ווי תמיד.
און דער פעטער לוזי, זעט מען, גייט ניט אין ערגעץ, און זיין הנהגה איז: ער דאַוונט שפּעט, עסט שפּעט און באַזונדער, און די באָבע גיטל באַדינט אים און לאָזט קיין דינסט אים אַפילו צום טיש נישט גרייטן.
אַזוי די טעג אינדערוואָכן, און אַז ער בלייבט אַמאָל אויך אויף שבת, זעען די קינדער, אַז פרייטיק־צו־נאַכטס און שבת פרי בלייבט ער אין דער היים צום דאַוונען, און איבער אים בלייבט שוין אויך דער זיידע אין דער היים, און קינדער הערן, אַז ער דאַוונט אויך אַנדערש. „נוסח ספרד””, זאָגט מען, און קינדער זיינען נייגעריק און גנבענען זיך אונטער, און מיט גרויס ציטערניש, ווען דער פעטער לוזי איז אין צימער ניטאָ, כאַפּן זיי אַ קוק אין זיין סידור און זעען, אַז יאָ און ריכטיק! עפּעס איז ער אויך אַנדערש און נישט ווי אַלע סידורים: די תפילות איבערגעדרייט און נישט ווי געוויינלעך אויסגעשטעלט, און אייניקע גאָר אינגאַנצן אומבאַקאַנט.
און די קינדער ווערן געוואויר, אַז אָט דעם סידור האָט דער פעטער לוזי באַקומען בירושה פון זיין טאַטן, און זיין טאַטע פון אַ זיידן, און אַזוי ווייטער און ווייטער, און אַז דער סידור איז שוין אויך פון פיל שרפות געראַטעוועט געוואָרן, און אַז ער איז אויך אַ סגולה־סידור, און קימפּעטאָרינס, אַז זיי גייען שווער צו קינד, לייגט מען אים די אונטער צוקאָפּנס.
און שבת, ביי די שבתדיקע טישן, רעדט שוין גאָרנישט דער פעטער לוזי. קיין „דברי־חול”, זאָגט מען, רעדט ער נישט, און אַלע ווייסן שוין, און מע באַאומרואיקט אים נישט און מע ווענדט זיך צו אים מיט גאָרנישט, און ווען יאָ, איז נאָר מיטן נייטיקסטן, און ער ענטפערט אויך קאַרג און שפּאָר־ווייניק און מיט עטלעכע לשון־קודש־ווערטער גאָר בקיצור.
אַזוי קומט ער און אַזוי פאָרט ער אַוועק, דער פעטער לוזי, און נאָך יעדעס מאָל אַוועקפאָרן פלעגן די קינדער אַלץ מער פון זייער יחוס, פון זייערע זיידעס און עלטער־זיידעס זיך דערוויסן, און פון פאַרשיידענע שמועסן און געשפּרעכן פון די גרויסע פלעגט זיי אַלץ מער ידיעות צוקומען.
און אָט דערוויסן זיי זיך:
זייער שטאַם איז אַן אַלטער, נאָך פון די „גולי־ספרד”, *) פון רבנים און בעלי־שם, און, לסוף — אַז זייער עלטער־זיידע, דער רב ר׳ יואל, זייער זיידנס און פעטער לוזיס פאָטער, איז זייער יונג פון דער וועלט געגאַנגען, פון תעניתים, און אַז די לעצטע יאָרן פאַר זיין פּטירה איז ער אויך אַ פּרוש געווען. דאָס ווייב זיינס דעמאָלט נאָך אַ בלוט־יוגנט... און דער באָבעס פאָטער האָט דעם זיידן ר׳ יואל געמוזט צו אַ באַוואוסטן דעמאָלטיקן צדיק צוקלאָגן, און אויך דער צדיק האָט נישט געהאָלפן, און דער זיידע איז אויך אויף ווייטער און ביזן סוף פון זיין לעבן שוין טאַקע אַ פּרוש פאַרבליבן.
גאַנצע טעג פלעגט ער דאַוונען און אין די ביינאַכטן לערנען, און קינדער האָבן געהערט, ווי גרויסע האָבן, זיך איבערנעמענדיק און באַרימענדיק, דערציילט, אַז דער גרויסער מגיד איז אַמאָל אַ זומער אויף דער נאַכט פאַרביי דעם זיידנס הויף דורכגעגאַנגען, ווי דאָס פענצטער איז געווען אָפן, און דער זיידע האָט געלערנט, האָט ער דאָס העמד צעכראַסטעט און אַ זאָג געטאָן:
— אָט ווי אַ ייד לערנט תורה לשמה... אַן עבירה נאָר, — האָט ער צוגעגעבן, — וואָס דאָס, וואָס ער קויפט זיך איין פאַר זיין תורה, פאַרלירט ער איבער די תעניתים...
*) די אַרויסגעטריבענע פון שפּאַניע
און די תעניתים, — האָט מען ווייטער דערציילט, און וועגן דעם שוין פאַרשטעלט און בסוד אַ ביסל, — די תעניתים האָט ער אויף זיך גענומען פאַר די זינד פון זיין פאָטער, וואָס, ווי מע האָט געשמועסט, האָט ער געקערט צו די שבתי־צבי... ער איז אַ שטיק צייט פון זיי פאַרפירט געווען, און בעת דער באַוואוסטער אסיפה פון די באַוואוסטע רבנים, וואָס מע האָט אין יענער צייט אַמאָל געכאַפּט אין איינער אַ שטאָט בעת אַ יאַריד, ווען זיי האָבן זיך פאַרשלאָסן אין אַ שטוב און דאָרט אַרום אַ נאַקעטער נקבה, אַרום זייער מטרוניתא געטאַנצט, איז אויך ער, דעם זיידע ר׳ יואלס פאָטער, געווען צווישן די טענצערס... דערנאָך האָט ער חרטה געהאַט, און נאָך דעם, ווי מ׳האָט די שבתי־צבי אין חרם אַריינגעלייגט, האָט ער אַ שטיק צייט געהאַלטן אין איין וויינען, טאָג און נאַכט זיך אין האַרצן געשלאָגן, האָט קיין העמד און קיין מלבושים נישט איבערגעביטן, אַפילו אויף שבת, ברויט און וואַסער געגעסן און אויף דער ערד געשלאָפן. דערנאָך איז ער פאַרפאַלן געוואָרן, און מער האָט ער זיך שוין אַהיים ניט אומגעקערט, און מ׳האָט ניט געוואוסט, וואוהין ↰ 55 ער איז אַהינגעקומען... אייניקע האָבן געזאָגט, אַז ער האָט זיך צוריק אומגעקערט צו די שבתי־צבי און זיך אַוועקגעלאָזט קיין סטאַמבול, און אַנדערע — אַז ער איז אַוועק אָפּריכטן גלות.
און אָט, פאַר זיינע זינד, האָט עס דער זיידע ר׳ יואל אויף זיך גענומען אָפּקומען, און נישט נאָר דער זיידע אַליין, נאָר אויך דער פעטער לוזי, האָט מען געשמועסט, איז יינגלווייז, אַז ער האָט זיך פון זייטיקע און פון קרובים דערוואוסט וועגן זיין זיידן, האָט ער זיך דעם זיידנס גורל צום האַרצן גענומען און געזאָלט אין פאָטערס וועג אַוועקגיין, און ס׳האָט שוין מיט אים געהאַלטן שלעכט, און אויך ער איז פון תעניתים שוין קראַנק געווען. אָבער אַזוי ווי ער איז געווען זייער יונג, האָבן אים די קרובים און אייגענע איינגערעדט, און מע האָט אים קיין וועלעדניק געבראַכט. און אַז דער פעטער לוזי איז פאַרן וועלעדניקער געקומען, האָט יענער אויף אים אָנגעשריגן און אין אַ גרויס ירגזון אַ זאָג געטאָן:
— האַ! וואָס מיינט ער, דער יונגערמאַן? ער וועט זיין זיידן מיט די תעניתים פיל גרינגער מאַכן? אַליין אַ הורג־נפש, אַ זון אַ הורג־נפש און אויך אַן אייניקל אַ הורג־נפש... וואָס מיינט ער, דער יונגערמאַן?
און דער פעטער לוזי האָט זיך געלאָזט איבעררעדן. ער האָט לאַנג געוויינט פאַרן וועלעדניקער און דעמאָלט אויך פאַרשטאַנען, אַז נישט אויף דעם וועג וועט ער זיין זיידן צו הילף קומען, און פון דעמאָלט אָן איז ער שוין קיין וועלעדניק געפאָרן, האָט זיך פעסט געהאַלטן און פון דער פעסטער האַנט זיך געלאָזט אָנפירן.
די לעצטע צייט אָבער, — האָט מען ווייטער דערציילט, — נאָך דעם וועלעדניקערס פּטירה, פילט זיך דער פעטער לוזי עפּעס עלנט, ער פאָרט אַרום פון „הויף” צו „הויף”, זוכט און קאָן זיך ניט צוקלייבן, און ער איז מרה־שחורהדיק תמיד; ער קער זיך דערום ווייניק אָן מיט מענטשן, האָט מיט קיינעם קיין מגע־משא, און די איינציקע נגיעה מיט מענטשן, וואָס ער האָט יאָ, איז וואָס פון צייט צו צייט כאַפּט ער זיך צום זיידן צוגאַסט אַראָפּ. און אַמאָל, ווען ער קומט צום זיידן נישט לאַנג, פאָרט דער זיידע צו אים צוגאַסט.
און אָט, פון אָט די באַזוכן דעם פעטער לוזיס, טוט ביי די קינדער אויף שטענדיק זיין געשטאַלט פאַרבלייבן, און זיי פאַרגעדענקען אים; —
אַ מענטש העכער מיטלוואוקס, מיט גראָוולעכע אויגן, וואָס קוקן נישט גלייך, נאָר איבער קעפּ אַריבער... אָנגעטאָן איז ער תמיד אין אַ גלאַנציק־לאַסטיקענער קאַפּאָטע אינדערוואָכן און אין אַ זיידענער אום שבת... האַלט זיך גלייך, און אַז ער גייט, דאַכט זיך, אַז אַלע מוזן אים דעם וועג אָפּטרעטן... רעדט ווייניק, און מערסטנטיילס זעט מען אים זיצן אין טלית, און ווען ניט ↰ 56 אין טלית, איז מיט די הענט אין די צוויי הינטערשטע קעשענעס פון זיין קאַפּאָטע פאַרשטעקט, שפּאַנט אַ פאַרטראַכטער איבערן צימער אַרום, שטעלט זיך אָפט אָפּ און בלייבט אויך שטיין פאַרטראַכט, און אַ טבע האָט ער בעתן טראַכטן: מיט זיינעם אַ טייט־פינגער איבער דער ברעם פון זיין רעכטן אויג הין־און־צוריק צו פירן און די האָר צוצובאַרשטן.
איינמאָל, אין איינעם אַ גאַנצפרי, שוין הייסן, אב־חודשדיקן פרימאָרגן, איז משה מאַשבער, ווי נאָר ער איז אויפגעשטאַנען פון געלעגער, זיך אָנגעטאָן און געוואַשן, אַזוי איז ער גלייך אַריינגעגאַנגען אין שמאָלבלעך־לענגלעכן קאָרידאָר, וואו די שראַגע פון די מלבושים איז געשטאַנען. ער האָט אויף זיך זיין זומערדיקן אויבער־מאַנטל גענומען און זיין שירעם פון ווינקל, און קיינעם פון די נאָך שלאָפנדיקע בני־בית, און אַפילו זיין ווייב גיטלען, גאָרניט זאָגנדיק, איז ער, פאַרן דאַוונען און פאַרן טיי־טרינקען, אַרויס פון זיין הויז און צום בית־עולם, וואָס געפינט זיך שטאַרק ווייט, אַזש אין צווייטן עק שטאָט, זיך אַוועקגעלאָזט.
ווי ער איז פון זיין הויף אַרויס, אַזוי איז ער באַלד דורכגעגאַנגען די ברייט פון זיין נאָך־פאַרשלאָפענער גאַס, וואָס איז בשכנות געווען מיט די ניט־יידישע, מיט יענע, וואָס מיט די פאַררוקטע סעדער און מיט די הויך־הילכנדיקע פּאַרקנס, און דאַן איז ער אויף דער בריק, וואָס פאַראייניקט ביידע שטאָט־טיילן, די אין דער הייך און אין דער נידער ליגנדיקע, אַרויס.
דער בריק איבערן טייך — אַ לאַנגער און אונטער פערדן־טלאָ האָט מיט געהילץ און מיט ברוק־פּוסטקייט געהילכט. אינמיטן בריק — אַ ברייטער וועג פאַר פערד־און־וואָגן, און פון ביידע זייטן ביי די פּאָרענטשעס — שמאָלע וועגן פאַר צופוסגייער.
אויפן בריק אַרויפקומענדיק, האָט משה געזען, ווי איין ברעג טייך איז נאָך געלעגן טונקל אין דרעמלענדיקן נישט־שורשענדיקן טשערעט, דער צווייטער — באַזונט שוין, און אויפן טייך אַליין האָט די לעצטע טייך־קילקייט אויף דער וואַסער־אויבערפלאַך זיך געדעמפט און גערויכלט.
נאָכן בריק איז ער אַרויפגעקומען מיט אַ משופּע־אַרויפליגנדיקער גאַס אין דעם אייבערשטן שטאָט־טייל, דאָרט, וואו ס׳געפינען זיך די מערסטע און די רייכסטע קראָמען און קלייטן, און וואו די קראָמען און די געשעפטן זיינען נאָך צו געווען, די טירן און לאָדן מיט שלעסער און מיט קווער־איבערגעפלאָכטענע קייטן געשלאָסן, און נאָר אויף אַ זוניקער זייט איינער זיינען ביי אייניקע קלייטן, פאַר די טרעפּ און אויף די טרעפּ, שוין בינטלעך פרימאָרגנדיקע באַלמעלאָכעס געשטאַנען און געזעסן, האַלב נאָך פאַרשלאָפן, אין ↰ 57 זייערע פאַך־קויטיקע קליידער און מיט זעקלעך געצייג, און געוואַרט אויף באַשעפטיקונג, אויף פאַרדינסט און אַז עמעצער זאָל זיי קומען אויפן טאָג דינגען.
פון דאָרט, פון דעם צענטער־שטאָט, האָט ער זיך אויף דער לענגסטער שטאָט־גאַס אַראָפּגעלאָזט, וואו, אויף וויפיל ס׳איז מיטן אויג געווען צו זען, זיינען אַלע לאָדן פון די איין־ און צוויי־שטאָקיקע הייזער פון ביידע זייטן נאָך פאַרמאַכט געווען, אַלע איינוואוינער נאָך געשלאָפן, און נאָר ווען־ניט־ווען האָט אַן איינצלנע פאַרפריטע באַלעבאָסטע מיט אַ קוישל די גאַס דורכגעשניטן, אין אַ זייטיק געסל אַריין און אין מאַרק אַוועקגעאיילט; אויך אַן איינציקער באַלעבאָס אַמאָל איז מיט טלית־און־תפילין אונטערן אָרעם, פון שול קומענדיק גאַנצפרי שוין אַן אָפּגעדאַוונטער, איילנדיק און אויף גיך, צוריק און צוליב געשעפט, אַהיים איצט געלאָפן.
די גאַס אינגאַנצן אָבער נאָך ליידיק. פון ווייט־ווייט נאָר, אַזש פון דעם אונטערשטן טייל גאַס, האָט זיך אויף אַ ליידיק־שלעפעריקן פאַעטאָן באַוויזן אַרויף פאָרנדיק אַן איינגעהאָרבעטער פורמאַן, אויף דער קעלניע דרעמלענדיק און דעם קאָפּ פאַרלירנדיק.
וואָס ווייטער אָבער משה איז אַזוי געגאַנגען, וואָס די גאַס שוין צו ביסלעך און פּאַמעלעך ווי אויפוואַכן גענומען אַ פאַרשלאָפענע ווייבער, מענער, דינסטמיידלעך און קינדער זיינען פון די בעטן נאָר־וואָס אַרויס די לאָדן עפענען, און אין די הייזער האָט שוין רודערן גענומען,און פון די הויפן און פון די טויער־פאָרטקעס האָט שוין מיט געשטעלטע סאַמאָוואַרן, מיט קוילן־רויך און מיט סמאַלינע געטשאַדעט.
דעמאָלט האָט זיך משהן די גאַס אויסגעלאָזט, אַ שטיק פריי פעלד מיט נאָר אַ שאָסיי־וועג אין דער מיט, אָן הייזער און אָן ישוב ביי די זייטן, האָט זיך אים באַוויזן, און פון דאָרט אויס האָט מען שוין אויך די ווייטלעכע אייזנבאַן־ליניע, וואָס טיילט אָפּ די שטאָט פון אויסער שטאָט, געקאָנט אָנזען: פון ביידע זייטן ליניע זיינען אין אלכסון גענייגט, איינער רעכטס און איינער לינקס, צוויי ווייס און שוואַרץ געשטרייפטע שלאָגביימער געשטאַנען. און אָט אַהין האָט איצט משה זיין אויג געווענדט, אַהין זיין וועג אָנגעריכט.
צוגעקומען און איבערגעשניטן די ליניע, האָט זיך דער וועג אים צעטיילט אויף צוויי: איינער — אַ ווייס־ברוקירטער און געשאָסייטער — האָט זיך צו די פאָרשטאָט־ישובים און דאַן צום האָריזאָנט און צו ווייטע מרחקים געצויגן, און דער צווייטער — אַן אַראָפּנידערנדיקער, נישט געברוקירט און נישט שאָסייט, האָט צו אַ נידעריק־געמויערטן, רויט־ציגלדיקן און נישט געטינקעוועטן פּאַרקן געפירט. און משה האָט זיך אויפן צווייטן געלאָזט.
און אָט, ווי ער איז אַזוי מיט דער לענג פון אָט דעם פּאַרקן אַ שטיק וועג אָפּגעגאַנגען און היפּשע עטלעכע מינוט ביי זיין זייט זיך געהאַלטן, אַזוי איז ↰ 58 ער פּונקט אין דער מיט זיינער צום בית־עולם־טויער צוגעקומען, און דורך דאָרט, דורכן הויך־געמויערטן און פינצטערלעכן אוהל, אויפן „פעלד” אַרויפגעקומען.
ס׳איז, ווי געזאָגט, נאָך זייער פרי געווען. דער בית־עולם מיט די פיל־ און ענג־באַלייגטע קברים, וועלכע זיינען דאָס רוב מיט נוס־ביימלעך פון אַ מענטשן־הייך די גרייס פאַרשטעלט, אויך מיט איינצלנע הויכע לינדן־ביימער, צעוואָרפענע, מיט פיל קראָען־נעסטן באַזעצטע, איז נאָך אונטן אין האַלב־טונקל און אין גראָזיקער שאָטנדיקייט געלעגן, אויבן, אָבער, שוין צו פרימאָרגן, צו זומער און צו טאָג אויפגעוואַכט און צעעפנט.
משה איז דורכן קיל־פינצטערלעכן אוהל דורכגעגאַנגען, דורך די צוויי אָן־טירנדיקע עפענונגען, דער אַריינגאַנג דעם אַרויסגאַנג קעגנאיבער, וואו אויף איינער אַ מזוזה־זייט פון אַרויסגאַנג האָט ער דערזען אויפגעהאַנגען אַ „צידוק־הדין”־טאָוול, מיט גרויסע סידור־אותיות געשריבן.
ס׳האָט אים גלייך נאָכן אוהל אַ פרייער נאָך נישט קיין פאַרנומענער פּלאַץ באַגעגנט, און אויף יענעם פּלאַץ און פון די הויכע, מיט זון באַשיינטע ביימער אַראָפּ — אַן אויפגעריסן־גרילצנדיק געשריי פון קראָען און קראָעשן פּלאָנטער אַנטקעגן דער וואַרעמענדיקער זון דער פרימאָרגנדיקער.
דעם פּלאַץ דורכגעגאַנגען, איז ער אויף אַ סטעזשקע אַרויף, און מיטאַמאָל האָט ער רעכטס פון זיין וועג דערזען דעם באַוואוסטן צדיקס מויערל, און ס׳האָט אים אין האַרצן אַ קיל געטאָן.
דאָס מויערל האָט אַרויסגעקוקט פון דער גרויסער מאַסע מצבות, וואָס אַרום דעם, מיט די טויבע אָנפענצטערדיקע ווענט און מיטן רויטן בלעכענעם דעכל, ווי אַ שוועמל פון גראָז, און משה אויף אַ זייטיק .סטעזשקעלע אַהין אָפּקערעווענדיק, איז, נאָך אייניקע מינוט גיין דערויף, לסוף צו דער אַלטער און קרומלעכער מויערל־טיר צוגעקומען.
די טיר איז קרומלעך אויף די זאַוויעסעס געהאַנגען און פון איר עפענונג, פון אַ קרומלעכן שפּאַלט, האָט אויף משהן מיט סקלעפּ און מיט איינזאַמקייט אַ וויי געטאָן.
ער האָט לאַנג זיך ניט געזאַמט פאַר דער טיר, האָט באַלד זיין שירעם ביי אַ וואַנט־זייט אַוועקגעשטעלט און אין דרויסן געלאָזט, און אַליין די האַנט צו דער קליאַמקע אויסגעשטרעקט, זי אָנגענומען און די טיר געעפנט.
פון ליכטיקן דרויסן געקומען און אין די אויגן נאָך פיל שיין האָבנדיק, האָט דאָך משה אינעם מויערל־פינצטערניש גלייך דערזען, ווי פון וואַנט צו וואַנט זיינען דראָטן איבערגעצויגן, און אויף די דראָטן זיינען פּלאָשקעלעך געהאַנגען, — פאַרשוואַרצט און פאַרטשאַדעט, פאַררויכערט און קוים דאָס גלאָז אַרויסצוזען — מערסטנטיילס אויסגעלאָשענע אָדער נאָך נישט אָנגעצונדענע, ↰ 59 און נאָר אייניקע פון זיי האָבן געברענט, שוואַך דעם אַרום באַלויכטן און מיט בוימל און קליינע קנייטלעך געקנאַקט און געצאַנקט.
באַלד האָט זיך פון אַ זייט פונעם מויערל, פון אַ באַנק, וואָס ביי אַ וואַנט, באַוויזן אַ קלאָר נישט אָנזעעוודיק געשטאַלט און דעם אַריינקומענדיקן משהן ווי אַנטקעגן געלאָפן.
דאָס איז געווען ליבער־מאיר דער מויערל־שמש, יענער, וואָס שטענדיקט אויפן פעלד, סיי זומער, סיי ווינטער, און וואָס פון פרי ביז נאַכט קאָן מען אים נאָר טרעפן אין מויערל; יענער, וואָס גאַנצפרי זעט מען אים לויפן אַהין, און פאַרנאַכט — אַן איילנדיקן צוריק פון דאָרט; תמיד מיטן ספר אונטער דער האַנט, אַ גראָבלעך־נידעריטשקער, מיט אַ ברוינלעך־שוואַרץ סריס־פּנים, אָן שום האָר אויף די באַקן און נאָר מיט אַ פּאָר גרוי־געציילטע האָר ביי דער גאָמבע אויף (ווען ער האָט צייט) זיי אין מויל צו בייסן. אַ קורצזיכטיקער, די בריל איז אים תמיד אויף דער שפּיץ נאָז, און מיט גרוי־קאָלירטע, שטענדיק אַרויסקוקנדיקע און צו דער פינצטערניש, ווי אַ סאָווע, געווענדטע אויגן, קוקט ער אַריבער און אַרויס פון זיי. זיין קאַפּאָטע פון בוימל פאַרפּאַפּט און פאַרטריקנט־גלאַנציק, און תמיד איז זי אין עטלעכע פאַכן מיטן גאַרטל פאַרגאַרטלט, און די צוויי פראַנדזן־עקן הענגען אים פון פאַר די לענדן אַראָפּ.
און אָט ווי משה האָט זיך דאָ נאָר באַוויזן, אַזוי האָט זיך באַלד ליבער־מאיר אויפגעהויבן פון זיין באַנק, וואָס ביי איינער אַ וואַנט, ער האָט זיין ספר אַוועקגעלייגט, יענעם, וואָס ער קוקט אין אים אַריין, לערנט אין אים באַשטענדיק, ווען ער האָט קיין אַרבעט ניט, ווען אויפן בית־עולם קומט קיינער, קיין יאָרצייט און קיין קבר־אבות־לייט, און ער האָט נישט פאַר וועמען קיין קוויטלעך צו שרייבן און קיין לעמפּלעך אָנצוצינדן.
איצט אָבער, אַז ער האָט משהן דערזען און אים דערקענט (ווייל געקענט האָט ער אַלעמען אין שטאָט), איז ער גלייך, אַפילו נישט פרעגנדיק ביי משהן, צו די דראָטן צוגעגאַנגען, ער האָט אויף גיך ביי איינעם אַ לעמפּעלע זיך גענומען פּאָרען, פון אַ פלאַש אַהין בוימל אָנגעגאָסן, און קורצזיכטיק, פון איילעניש, איבערגעגאָסן, און מיט די הענט גוואַדזשענדיק און אויף אַ נישט־געשיקטן שמש־אופן דאָס קנייטל פאַרריכטנדיק, האָט ער עס אויך אָנגעצונדן דערנאָך.
משה דערווייל — בעת ליבער־מאיר האָט ביים לעמפּעלע געטאָן — האָט אויף דער ערד און אויפן צדיקס קבר געקוקט, ווי אויך ער, דער קבר, איז פעט־פאַרפּאַפּט און פאַרטריקנט־גלאַנציק, זיינע ברעטלעך שוין צעפאָרן, און פון פיל יאָרן אָנגערוקטע קוויטלעך אַהין קוקן פון זיינע שפּאַלטן אַרויס.
דערנאָך האָט ער פון קעשענע אַ תהילימל אַרויסגענומען, און אָפּטרעטנדיק, אויף וויפיל דער דרך־ארץ פאָדערט, האָט ער זיך פאַרן קבר געשטעלט, ↰ 60 און נאָך דעם, ווי ליבער־מאיר האָט דאָס לעמפּעלע שוין אָנגעצונדן און צוריק צו דער וואַנט און צו זיין ספר זיך אומגעקערט, האָט ער גענומען זאָגן.
ער האָט לאַנג און וואַרעם תהילים געזאָגט, משה, און וואָס מער ער האָט געזאָגט, אַלץ מער האָט ער זיך צעוואַרעמט, און ווערטער האָבן אים פון מויל געשטראָמט, — יענע ווערטער, וואָס דערמאָנען אין מענטשנס זינד און שוואַכקייט און אין זיין נישטיקן און קומען־מוזנדיקן סוף:
- כי עוונותי עברו ראשי כמשא כבד יכבדו ממני...
- הנה טפחות נתת ימי וחלדי כאין נגדך...
- אך הכל כל אדם נצב סלה... *)
און באַלד האָט ער שוין דאָס גאַנצע אַרומיקע פאַרגעסן. ער האָט זיך מיט די ווערטער צונויפגעגאָסן, און דער שטראָם האָט אים געטראָגן, און טרויער און גלייביקייט האָבן זיך געשטאַרקט אין אים, מער טרויער, ווי גלויבן... און טרערן האָבן זיך אים געגאָסן, און אַזוי לאַנג און אַזוי ווייט איז ער פאַרכאַפּט געווען פון געוויין, אַז ער האָט שוין אויף אַ קול געוויינט, און, פון מענערישער קראַפט געבראָכן, געכליפּעט.
ליבער־מאיר איז די גאַנצע צייט, ווען משה האָט געזאָגט, ווי תמיד ער איז געוואוינט געווען אויף די זאָגנדיקע און אויף די בעטנדיקע ניט צו קוקן, אויך איצט ביי אַ זייט געשטאַנען און, אין ספר אַריינקוקנדיק, פאַרטאָן געווען. אָבער אַז משה האָט געענדיקט, אַז זיין קול איז איינגעשטילט געוואָרן, און ליבער־מאיר האָט דאָס דערפילט, האָט ער ווידער דעמאָלט זיין ספר אויפן באַנק אַוועקגעלייגט, און ערשט דעמאָלט צום פון געוויין־שוין־באַרוטן משהן צוגעגאַנגען, און פּאַמעלעך און מיט אָפּשיי צו אים צוטרעטנדיק, ביי אים אויף דער סיבה פון זיין איצטיקן אויפן־„פעלד”־קומען געפרעגט.
— אַזוי, אַזוי, זיך אַ שטיקל „אָרט” קויפן, — האָט ער, נכנעדיק, ווי תמיד בעת ער שטייט פאַר אַ נגיד און ער טוט יענעמס אַלע ווערטער באַוואונדערן, משהס ענטפער איצט איבערגעחזרט.
— יאָ, — האָט משה געזאָגט.
משה האָט נאָך גערעדט מיט אַ פאַרטריקנטן און הייזעריקן האַלדז פון געוויין. ער איז אויף אַ קורצן שמועס נאָך מיט ליבער־מאירן אין מויערל פאַרבליבן. זיי האָבן וועגן בית־עולם־זאַכן געשמועסט, און אויך (ווייל ער האָט ליבער־מאירן זעלטן־ווען געזען) האָט אים איצט משה אויסגעפרעגט, ווי ס׳גייט אים און ווי זיינע פאַרדינסטן זיינען.
*) ווייל מיינע זינד זיינען מיר אַריבערן קאָפּ, ווי אַ שווערע לאַסט דריקן זיי אויף מיר. אין אַ קליין מעסטל האָסטו מיר געגעבן מיינע טעג, און מיין וועלט איז נישטיק קעגן דיר. לויטער הבל איז דער גאַנצער מענטש. אַזוי איז עס באַשטענדיק.
ער האָט דערנאָך אויך אויף אַ מילד־נגידישן און נישט־פאַרשעמענדיקן ↰ 61 אופן ליבער־מאירן פאַרן לעמפּעלע אָנצינדן באַלוינט, און ליבער־מאיר האָט אַ פּאָר היפּש־ווערטיקע מטבעות, וואָס פון אַנדערע און פון אָרעמע באַזוכער איז ער ניט געוואוינט געווען צו קריגן, אין דער האַנט דערפילט. ער איז, זעט אויס, קאָנטעט געווען זייער: ער האָט מיט זיינע גרוי־אַרויפקוקנדיקע, קורצזיכטיקע אויגן איבער דער גריל אַריבער אויף משהן געקוקט, עפּעס שטיל געמורמלט און אויף אַ שטאַמל־לשון און אויף אַ שעמענדיקן שמש־אופן אים אָפּגעדאַנקט, משהן.
און שוין: מער האָט משה אין אויערל נישט געהאַט צו טאָן. ער האָט פאַרן אַרויסגיין גאָר אַ וויילע נאָך אויף די ווענט און אויפן קבר געקוקט, און דאַן, מיטן פּנים צום קבר און מיטן רוקן צו דער טיר זיך שטעלנדיק, איז ער ווידער, ווי דער דרך־ארץ פאָדערט, אַזוי צו דער טיר צוגעקומען, זי אויפגעעפנט און אַרויסגעגאַנגען.
נישט פון אוהל און נישט צום שטאָט־אַרויסגיין אָבער האָט זיך איצט משה געלאָזט, ניין; אַז ער איז אויפן פרייען, נישט־פאַרנומענעם פּלאַץ, וואָס פאַרן אוהל, געקומען, האָט ער אין אַ זייט פאַרקערעוועט, רעכטס פון אוהל, וואו ביי אַ זייט פון פּאַרקן, אין פרונט און אַריינגעבויט אין אים, איז דעם משגיחס שטיבל געשטאַנען, מיט די קליינע פענצטערלעך און מיט דער טיר פון פאָרהייזל אין פעלד אַרויסגעעפנט.
דעם משגיחס הייזל — ווי אַלע אַזוינע ענלעכע בית־הקברות־הייזלעך, האָט מיטן אָרעמלעכן אויסזען דערמאָנט אין אַ קרעטשמע, וואָס אין אַ מיט שליאַך אָן אַ זייט פון אַ ישוב. אַ פּאָר פרי־אויפגעשטאַנענע און פאַרשעמטע קינדער האָבן זיך געשפּילט פאַר דער טיר, מיט דאָרפיש־אַראָפּגעלאָזטע אויגן, וואָס היטן זיך מיט אַ פרעמד־אָנגעקומענעם מענטשנס בליק צו באַגעגענען. אַן איינציקע ציג האָט זיך נישט ווייט אויפן פעלד־גראָז געפּאַשעט. זי איז מיט אַ שטריק צו אַ גייער, נאָך נישט געשטעלטער, הילצערנער צאַם אָן אותיות צוגעבונדן געשטאַנען, און פאַרן פאָרהייזל, פאַר דער אַריינגאַנג־טיר האָבן זיך, ווי תמיד פאַר אַזוינע הייזלעך, קיך־געשיר, שטוב־כלים און בעטגעוואַנט געטריקנט און געלופטערט.
משה איז דורכן פאָרהייזל דורכגעגאַנגען, וואו ס׳האָט מיט ליידיקע עמער, מיט פאַרדומפּענער פאַס און וואַסער געשמעקט, און אַז ער האָט די טיר געעפנט און אין שטיבל אַריינגעקומען, האָט ער אַריבער אַ האַלבן מנין יידן פאַרזאַמלטע, און, ווי ס׳ווייזט אויס, פון פריער אָפּגערעדט געווען, אויף אים שוין וואַרטנדיק געטראָפן.
דאָס זיינען געווען: ערשטנס, הירשל ליווער, דער משגיח אַליין. אַ פופציק־יאָריקער, מיטלוואוקסיק־ברייטלעכער פּאַרשוין מיט פון טאַבאַק פאַרגעלטע האָר ביי דער גאָמבע־באָרד, און די איבעריקע האָר היפּש שוין ווייסלעך. די קאַפּאָטע ביי אים, ביי די קנעפּ פון פאָרנט און ביים פאַרשפּיליען, ↰ 62 פאַרשמאָלצעוועט, אָבער ניט פון פאַרשפּיליען און נישט פון צו אָפט זיך פּאָרען ביי דער קאַפּאָטע, נאָר פון הויכלעכן בויך, האָט זיך געדאַכט, און ווי פון בויך־שמאַלץ פאַרשמאָלצן. אַ שטאַרק־באַרוטער, מיט אַ כיטרע־בורשטינענעם בליק פון אונטער אָפּלאַכנדיקע אויגן אַרויס. אַ שטאָט־מענטש און אַ בעל־דעה אין שטאָט. און די עובדה זיינע איז געווען — פאַר זיך און פאַרן בית־עולם (פאַר זיך אויף לעבן, און פאַר דעם בית־עולם וואָס מע דאַרף אויף צו קויפן און צו פאַרריכטן) פון טויט און פון לעבעדיק, פון אָרעם און פון רייך צו רייסן.
ער האָט אויפן בית־הקברות געוואוינט און „קברות־מאַן” געהייסן, אָבער ביי קבורות האָט מען אים, אויסער ביי אָנגעזעענע און רייכע, זעלטן־ווען געזען. דערפאַר אָבער האָט ער דעם טויטן קאָנטע־בוך געפירט, און יעדעס פּיצעלע אויפן „פעלד” איז אים אייגן געווען, קיין מינדסט ערטעלע פון אים פאַרהוילן, און דערום, ווען קבר־אבות־צייט, אַז אַן אָרעמאַן, אַן אָרעמער באַלמעלאָכע, פלעגט זיך צו אים ווענדן:
— ר׳ הירשל, כ׳קאָן מיין טאַטן ניט געפינען, זאָגט מיר, כ׳בעט אייך, וואו ליגט ער?
— לעבן אַ פערציקער ליגט ער, — פלעגט הירשל ענטפערן, און מ׳האָט דעם ענטפער פאַרשטאַנען, און ער האָט טאַקע באַלד געהאָלפן דעם טאַטן צו געפינען, און איז אויך אַליין געהאָלפן געוואָרן.
דאָס איז הירשל.
ס׳האָט אויך געוואַרט איציקל טשיטשבאַבע, — אַ חבר־קדישה־גבאי.
אַ מענטשעלע אַ פאַרזעעניש. נישט אַזוי מיטן קערפּער באַליידיקט, ווי מיטן פּיצל פּנימל, ווי אַ פייג אַן איינגעשרומפּנס, מיט ווייניק הערלעך אויף דעם און מיט צוויי שמאָלע אייגעלעך, ווי שפּעלטעלעך, און אויך מיטן דין קעלעכל, ווי ביי אַן ערשט־געבוירן קעצל.
ער איז שטאַרק פרום, איציקל, און פון גרויס פרומקייט קוויקט ער זיך אָפט און זופּט לופט, ווי יושקע. אַליין רעדט ער נישט און זאָגט קיינמאָל גאָרנישט, נאָר אַז אַנדערע שמועסן, שטייט ער ביי אַ זייט און האַלט עמעצן אונטער. ער טראָגט אַ היטל מיט אַ שטאַרק־ברייטן דעניק, אַ האַלב־שבתדיקע קאַפּאָטע תמיד, און צוליב דער בכבודיקער שטעלע און פּרנסה — פון גאַנצפרי שוין אין גאַרטל.
ס׳האָבן אויך געוואַרט עטלעכע נושאי־מיטה יידן, מיט שטאַרק־לאַנגע, ביז דער ערד אַראָפּ, קאַפּאָטעס, אין קורץ געכאָליעוועטע, נישט געשמירטע שטיוול, שווייגנדיקע, פאַרגליווערטע און האַלבע גולמס — פון פיל טויטן זיך אָנזען און פון פּאַרען זיך מיט טויטע. אויך אַ פּאָר גרעבער־יידן, יענע, וואָס מע זעט זיי אָפט אין פעלד פון אַ נישט־דערגראָבענער גרוב מיט די קעפּ אַרויסשטעקן, כמעט זקנים שוין, וואָס האָבן זיך אויפן פעלד און ביים קברים־גראָבן ↰ 63 געעלטערט, אָבער מיט געזונטע פּלייצעס נאָך, ברייטע און האַמעטנע — איינער אין אַ זשילעט אָן אַרבל, און דער צווייטער מיט אַ ווינטערדיק וואַטאָווע לייבל אויף די אַקסל אַרויפגעוואָרפן.
אָט די אַלע האָבן, ווי געזאָגט, ווי ווייזט אויס, שוין פון פריער אָפּגערעדט געווען, געוואַרט אויף משהן און איצט, אַז ער איז אין שטיבל אַריין, זיינען זיי שוין גרייט געשטאַנען אַלע: הירשל מיטן פעלד־בוך אין האַנט, און אַלע איבעריקע, אַז זיי האָבן משהן אויף דער שוועל דערזען, האָבן געטאָן דאָס זעלבע, וואָס הירשל האָט געטאָן, אים דערזעענדיק: אַלע האָבן די פּנימער צו דער טיר אויסגעדרייט; און נאָכדעם ווי מע האָט צוליבן כבוד פון משהן, אייניקע מינוט נאָך אין שטוב און ביי אַן איבערגעכאַפּטן שמועס זיך פאַרהאַלטן, האָט הירשל „קומט, יידן” אַ זאָג געטאָן, און אַלע האָבן זיך צו דער טיר געלאָזט און צוזאַמען מיט משהן צוריק אין „פעלד” אַרויס.
באַלד האָט דאָס גאַנצע פעלד און אויך די הויכע איינציקע לינדן־ביימער, יענע, וואָס מיט די פיל קראָ־נעסטן באַזעצט, אַ בינטל יידן צוזאַמען זיך האַלטנדיקע און איינס לעבן אַנדערע שפּאַנען, געזען: הירשל ליווער מיט משהן בראש, און הינטער זיי די איבעריקע, נישט ווייט אָפּגעטראָטן.
הירשל, דעם בוך האַלטנדיק, האָט איצט אויסגעזען, ווי אַ סוחר, וואָס איז אַרויס מיט אַ קונה אויף זיין סחורה־לאַגער־פּלאַץ, און טוט אים באַווייזן, וואָס ער פאַרמאָגט, און וואָס ער וויל אים פאַרהאַנדלען. יעדעס ווינקעלע אויפן בית־עולם איז דאָך הירשלען באַקאַנט, יעדעס מינדסט ערטעלע באַוואוסט, וואו ווער ס׳ליגט, וואו וואָס פאַר אַן אָרט איז מער חשוב, און וואו וואָס פאַר אַ חשוב ס׳וואָלט געוואָלט ליגן...
„און אָט, — האָט ער איצט משהן פון אָרט צו אָרט געפירט און אים געוויזן, — און דאָ איז, ווי ער זעט, שוין פאַרנומען, און דאָרט שוין פאַרקויפט, און נאָר אייניקע ערטער, געציילטע און לעבן גאָר גרויסע לייט, זיינען אים נאָך פאַרבליבן, וואָס ניט פאַר אַבי־וועמען האַלט ער זיי, און ניט יעדער, אַפילו פאַר גרויס געלט, קאָן זיי קריגן, און זאָל ער, משה, אַליין זען, וואָרעם צו רעדן איז דאָך ניט שייך, און זאָל ער זיך, וואו און וואָס אים געפעלט, זיך אויסקלייבן לפי־כבודו”...
— אַוודאי, אַוודאי לפי־כבודו, — איז איציקל טשיטשבאַבע דאָ פון אַ זייט אויסגעוואַקסן מיטן ברייטן היטל־דעניק, מיטן פּיצל פּנימל און מיטן קעצל־קולכל, הירשלען אונטערהאַלטנדיק און ווי אויך משהן צופּסקענדיק.
— יאָ, יאָ, — האָבן אויך די גולם־שמשים נאָכגעזאָגט און אויך די פּאָר קברים־גרעבער — אויף זייער אופן גראָבלעך.
שפּעטער אַ ביסל האָט מען געקאָנט זען, ווי אויף איינעם אַן אָרט האָט זיך דאָס פריערדיקע יידן־בינטל שוין לענגער פאַרהאַלטן און אויף אַ היפּש שטיקל צייט אויך דאָרט פאַרבליבן.
הירשל, האָט מען געזען, האָט, אויף יענעם אָרט שטייענדיק, עפּעס אין בוך אַריינגעשריבן, און די גרעבער האָט ער אַ באַפויל געגעבן, זיי זאָלן דאָס אָרט באַלד אָפּגרייזן און אַ סימן אויף „פאַרנומען” מאַכן. און די גרעבער האָבן טאַקע אַזוי געטאָן און זיך היפּשלעך צייט געפּאָרעט און פון דינע ברעטלעך עפּעס אַ דערווייליקע צאַם געמייסטרעוועט.
משה דערווייל האָט, בעת די גרעבער האָבן זיך ביי דער צאַם געפּאָרעט, אויף דער ערד געקוקט און זיך פאַרטראַכט, און צוליב חשיבות פונעם מאָמענט פאַר משהן, האָבן אים די איבעריקע ווי אַליין געלאָזט און פון צו שטערן זיך אָפּגעהאַלטן.
אין יענעם מאָמענט האָט אינעם שטאַרק־צעעפנטן און זוניקן חלל פון פרימאָרגן עפּעס אַ יונגע קראָ פון אַ הויכן בוים אַ קראָקע געטאָן, און משה האָט זיך פון פאַרטראַכטקייט און פון אומגעריכטקייט אויף צוריק אַ דריי אויס געגעבן.
ער האָט דעם בוים געזוכט און אים ניט געפונען, און אָנשטאָט דעם בוים האָט ער פּלוצלונג דערזען אויף דער ווייטער אייזנבאַן־ליניע אַ לאָקאָמאָטיוו, אַ פּעכקענדיקן און ווייסן רויך לאָזנדיק, וועלכער האָט אַ לאַנגן און שווער־באַלאָדענעם פּראַכט־צוג נאָך זיך געשלעפּט, מיט אַ לאַנגער ריי אַלצאיינס רויט־געפאַרבטע וואַגאָנעס און מיט שוואַרצע רעדער אין איין מאָס לויפנדיקע, זיך איילנדיקע און ווי אויף איין אָרט שטייענדיקע.
דער צוג האָט איצט מיט זיין אייגענער מחשבה וועגן אָנקומען און פאַרגיין געשטימט, אים דערמאָנט... און דער לאָקאָמאָטיוו האָט באַלד טאַקע אָט די דערמאָנונג ווי באַשטעטיקט: ער האָט אַ שניידנדיקן לאַנג־צעצויגענעם און צו דער סטאַנציע צו־וויסן־געבנדיקן פייף אַרויסגעלאָזט. משה האָט פון אומגעריכטן פייף אַ ציטער געטאָן, און ער האָט זיך באַלד צו די גרעבער, וואָס ער האָט זיי ביי דער ערד־מלאכה הינטער זיינע פּלייצעס געלאָזט, זיך אויסגעקערעוועט און — דערזען: שוין, די צאַם שוין פאַרטיק, און די גרעבער האָבן שוין זייער אַרבעט פאַרענדיקט.
דעמאָלט האָט זיך דאָס גאַנצע בינטל ווידער מיט די זעלבע, וואָס פריער, בראש, צוריק דורכן פעלד צום אוהל צו און צו הירשל דעם משגיחס שטיבל געלאָזט, און צוריקגייענדיק האָבן אַלע איצט עפּעס באַזונדער צופרידן און אויפגעלייגט אויסגעזען: משה, וואָס געקויפט, הירשל, וואָס פאַרקויפט, איציקל דערפאַר, וואָס הירשל און אַנדערע זיינען צופרידן, און אויך די שמשים און גרעבער אויפגעלייגט, ווייל זיי האָבן אויף משקה און אויף דאָס „אָרט צו באַנעצן” אַרויסגעקוקט.
און מע האָט טאַקע „באַנעצט”... אַז אַלע זיינען ווידער צו הירשלען אין שטוב אַריין, איז הירשל באַלד צו דער אַלטמאָדישער, נידעריטשקער גלעזערנער שאַפע צוגעגאַנגען, פון אַ פּאָליצע פון דאָרט קעלישעקלעך, משקה ↰ 65 אויך צובייסן, וואָס ער האָט באַשטענדיק פאַר אַזוינע פאַלן (און אויך נישט נאָר פאַר אַזוינע) געהאַלטן, אַרויסגענומען, ער האָט אויך אַלעמען, אויסער משהן( ווייל ס׳איז היינט אַ תענית־טאָג געווען ביי משהן) אָנגעגאָסן. די יידן די גרעבער האָבן, די שטאַרקע משקה טריקענדיק, פון הנאה און פון די הויכע גראַדוסן, קרעפטיק געקראַכט, און, ווי הינט פון וואַסער אַרויסקומענדיק, געפּאָרשקעט; די שמשים האָבן, נאָכן טרינקען, שטיקלעך פאַרבייסן געכאַפּט און די קעפּ און די אויגן אָן אַ זייט אָפּגעקערעוועט; איציקל האָט אַ שלוקערץ געטאָן און דאָס פּנימל איז אים בלאַס געוואָרן; און הירשל — געוואוינט און נישט צו דערקענען אויף אים — האָט געטרונקען און געווינטשעוועט, און אויך אַלע איבעריקע האָבן אים, משהן, צו ווינטשעווען אונטערגעהאַלטן.
און נאָכן טרינקען איז מען אַ וויילע נאָך אויף די ערטער געבליבן, מע האָט שטייענדיק, פון שטאָט־ און בית־עולם־זאַכן געשמועסט און, אויפגעלייגטלעך, זיך קורצע נייסן איבערגעגעבן. און לסוף, פאַר משהס אַוועקגיין און בעת זיך געזעגענען מיט אַלע, האָט זיך משה צו די אַלע, וואָס זיינען ביי דער קניה און אויך ביי דער משקה בייגעווען, זיך געווענדט, און אַלע אָן אויסנאַם צו זיך אויף היינט אויפדערנאַכט אויף אַ סעודה פאַרבעטן:
— קומט צו גיין, יידן, קומט אַלע, — האָט ער זיך אויך צו די שמשים און גרעבער געווענדט.
שוין לאַנג, אַז משה האָט פון זיין ברודער לוזי קיין בריוו, קיין גרוס און קיין שום ידיעה ניט געהאַט.
אמת, ס׳איז שוין קיין נייס ניט געווען דאָס לאַנגע שווייגן און דאָס נישט־לאָזן־הערן פון זיך לוזיס: ער, משה, איז שוין געוואוינט געווען דערצו, און אָדער, — פלעגט ער זיך אין אַזוינע פאַלן טראַכטן, — ער געפינט זיך איצט אין זיין קליין שטעטעלע, וואָס אויף דער גרענעץ ערגעץ פאַררוקט, אָדער ער איז אויף זיינע זוך־רייזעס ווידער, פאָרט פון „הויף” צו „הויף” פון רבין צו רבין און אַמאָל דאָ, אַמאָל דאָרט, וואו מער און וואו ווייניקער, פאַרברענגט דאָרט זיין צייט אַלס „יושב”.
טראַכטנדיק פון אים, פלעגט ער זיך אים אין דער מחשבה פאָרשטעלן און מיט הנאה און ברידערלעכן איבערנעמען אַמאָל אים טרעפן אין איין רבינס הויף, אַמאָל אין אַ צווייטן, אָבער מערסטנטייל טאַקע ביי זיין אייגענעם רבין, וואוהין ער, משה, פלעגט פאָרן.
אָט זעט ער:
אַ שטעטעלע, ווי אַלע שטעטעלעך, אָרעמלעך און שטויביק, געסלעך נישט געסלעך, מיט נידעריק־ביי־דר׳ערדיקע הייזלעך, האַלב אויסגעקרימט, האַלב פאַרזונקען.
אינעווייניק, אין שטעטעלע — נישט געקערט און קויטיק. דערפאַר אָבער איז דאָס פון דרויסן מיט צוויי אַנטקעגנאיבער־שטייענדיקע בערג, מיט סאָסנע־וואַלד באַוואַקסן, אַרומגענומען.
דער וואַלד מאַכט דאָס שטעטעלע, ווען מע קוקט דערויף פון ווייט, באַשטענדיק דרעמלען. און אויך דער וועג, וואָס פירט אַריין און אַרויס פון שטעטעלע, דרעמלט, — מערסטנטיילס אַליין און נישט צו זען אויף אים קיינעם, אַמאָל נאָר אויך מיט אַ פּויער אויף אַ פור אַ דרעמלענדיקער; אַמאָל, און זעלטענער, זעט מען אַ יידישן באַלעגאָלע מיט אַ בויד טומלדיקע און פאַרשטויבטע פּאַרשוינען געפּאַקט, מיט אַ טויבלעכן גלאָק און יידיש־פּאַרשוינישן גאָנערן פאַרביי איילן; גאָר זעלטן זעט מען אויף יענעם וועג, ווי אַ פאַרבלאָנדזשעטן, אויך אַ פּריצישן פאַעטאָן אַמאָל דורכפאָרן.
דאָס שטעטעלע, זעט משה (ווייל ס׳איז מיטנוואָך איצט), איז פּוסטלעך: ווי שוין לאַנג קיין יאַריד נישט געווען, און לאַנג ביז אַ יאַריד נאָך צו וואַרטן. געסלעך האַלב־טויטע און קלייטעלעך האָבן ניט ביי וועמען צו לייזן און צו פאַרקויפן, וואָס זיי פאַרמאָגן.
די מער־פאַרמעגלעכע האַלטן זייערע אויסשטעלונג־סחורה פאַר די טירן אין קוישלעך אויסגעשטעלט, און ביי די ווייניקער־פאַרמעגלעכע הענגען די סימנים פון אויסשטעלונג אויף די טירן און אויף די לאָדן פאַרדאַרט און פאַרטריקנט: געזאַלצענע פישלעך אויף אַ שטריקל, אַ בינטל פייגל, אַ קרענצל פאַרשרומפּענער טערקישער פעפער.
אויף די גאַסן זעט מען איצט קיינעם. יידן — אין די קרעמלעך, יינגלעך — פון גאַנצפרי אין די חדרים, און מיידלעך אין דער היים — מיט די מוטערס געבליבן ביים קאָכן, ראַמען, אין שטוב און אין באַלעבאַטישקייט צו העלפן. דעם רבינס הויף, וואָס שטייט אינמיטן שטאָט, און איז מיט אַ גרעסערן פּלאַץ אַרומגערינגלט, צייכנט זיך פון די איבעריקע הייזער אויסערלעך מיט גאָרנישט ניט אויס, אויסער נאָר, וואָס ער איז מיט איינעם אַ שטאָק העכער פון די איבעריקע הייזער, און אויסער דעם אויך, וואָס אַ קלויז שטייט דאָרט אין הויף.
דער הויף — אַ גראַמלעכער און פון פיל גיין און פוס־טופּען איז די ערד דאָרט שטאַרק איינגעטראָטן. אין יענעם הויף, תמיד אין אַן ערב־שבת אָדער יום־טוב, טוט און טומלט זיך דאָרט פיל: שמשים טראָגן דעמאָלט טיש־און־בענק פון הויז אין קלויז, און דער באַשטענדיקער פיש־קאָכער פון „הויף”, שטייט איבער אַ פייער, וואָס אין אַ גרוב צעלייגט, און אויפן פייער אַ פּאַן, און אין פּאַן פיש, און הויף־לייט און גאַס־יינגלעך אַרום אים, אַרום פייער, קוקן, ווי די פיש קאָכן זיך.
אָט דער הויף איז איצט פּוסט, ווייל ס׳איז קיין יום־טוב און קיין ראש־חודש.
קיין שמשים און גבאים זעט מען ניט. זיי געפינען זיך איצט מערסטנטייל אין זייערע היימען־אכסניות, וואָס די ווייבער זייערע פירן און האַלטן זיי פאַר פרעמד־אָנגעפאָרענע אורחים, און וואָס אויף זייערע, אויף די ווייבערשע נעמען, רופן זיך טאַקע די אכסניות: שרה־חנהס ,גיטל־לאהס א. אַז. וו. און אַזוי ווי די שמשים און גבאים האָבן איצט קיין אַרבעט ביים רבין, געפינען זיי זיך איצט ביי זיך אין דער היים אַרבעט.
אָפט קאָן מען איצט זען אַזאַ גבאי אָדער שמש ביי זיך אין אכסניה אַרויסלויפן פון אַ פּוסטן אורחים־צימער, — אַ צעפּאַטלטן און אַ שלעכט־פאַרשפּיליעטן, ווי זיי זיינען געוואוינט ביים רבינס טיש אָדער בעתן באַדינען דעם רבין, — ער לויפט אַרויס און לויפט דורך דאָס איינפאָר־הויז, — יענץ איינפאָר־הויז, וואָס טיילט די שטוב אויף צווייען, און וואָס טיף דאָרט איז פאַראַן אַן אָרט פאַר פערד־און־וואָגן אונטער אַ הויכן און שלעכט־סטריכענדיקן דאַך, פול מיט פלעדערמייז און שוואַלבן, — לויפט דאָס הויז דורך און כאַפּט אַ קוק צו זיין ווייב, וואָס דאַרף זיך איצט געפינען אין דער צווייטער העלפט שטוב, אין קיך, טרעפט אָבער נישט דאָס ווייב, נאָר אַ זיך־אַריינגנבענענדיקן פרעמדן הונט דאָרט שטיין, און שרייט:
— שרה־חנה, טרייב אַרויס דעם הונט, ער וועט אויסכאַפּן דאָס פלייש.
אָדער:
— שרה־חנה, אַ חזיר איז ביים צעבער, טרייב אים אַרויס, דעם חזיר!
ס׳איז שפּעט אין פרימאָרגן, אין רבינס הויף איז, ווי געזאָגט, שטיל און קיינער קומט ניט.
פון צייט צו צייט נאָר באַווייזן זיך פון אַ פענצטער פון אייבערשטאָק אַ פּאָר, פון גאַנצפרי זיך לאַנגוויילנדיקע, יונג־מיידלשע, רבינס־טעכטערשע געשטאַלטן, און פון נישט האָבן צו טאָן און מיט קיין זאַך ניט באַשעפטיקט, ווי פריי־געפאַנגענע, קוקן זיי אין דרויסן אַרויס.
אויך אין קלויז איז דעמאָלט שטיל, דער פרימאָרגן־מנין האָט שוין אָפּגעדאַוונט, און קיין אַנדערע און מער מנינים זיינען, איבער מאַנגל אין מענטשן — סיי היגע, סיי אָנגעפאָרענע — ניטאָ.
אָט דעמאָלט זעט משה זיצן זיין לוזין איינעם אַליין אין קלויז אין אַ ווינקל. פריער אין טלית און אין תפילין, שפּעטער — נאָר אין טלית, — און אין אַ ספר אַריינקוקן און לערנען...
אַן אַלט־בלינדלעכער, שקראַבענדיק־אומבלאָנקענדיקער שמש דרייט זיך אַרום אין מערב־זייט, און — אָדער ער ווישט אַ פאַררויכערט לאָמפּן־גלעזל, מיט אַ שמאַטע אויף אַ שטעקל אָנגעטאָן, אָדער ער צעהענגט דעם נאַסן האַנטעך פון פרימאָרגן אויף אַ גאַנצן טאָג זיך טריקענען.
מאַכט זיך דעמאָלט:
אַ פרעמדער ייד, נאָר־וואָס פון וועג אָנגעקומען, וואָס האָט באַדאַרפט צום ↰ 68 רבין נייטיק און האָט זיך פרי שוין אָפּגעפּראַוועט און איצט איז ער אַריין אין קלויז אויף אָפּדאַוונען, קומט און דערזעט לוזין, איינעם אַליין ביי זיין ספר אַן אַריינגעטאָנענעם, און ער דערפילט, אַז קיין היגער איז ער ניט, דער לוזין, און אויך דעם רבינס קיין מקורב און קיין אורח ניט, ווייל וועדליק פאַר אַ היגן האָט ער צופיל צייט, און פאַרן רבינס אַ מקורב וועדליק זעט ער עפּעס צו פרעמדלעך אויס.
און ער פאַראינטערעסירט זיך, דער ייד, און וויל וויסן,ווער ס׳איז, ווייל עפּעס אַן אויסטערלישער, זעט ער, איז ער, דער לוזי, און מיט ניט קיין געוויינלעך הדרת־פּנים. און ער ווענדט זיך צום שמש, אָדער צו אַן אַנדערן וועמען, ווער, אויסערן שמש, אין קלויז אַמאָל דעמאָלט געפינט זיך, און טוט אַ פרעג, מיט די אויגן אויף לוזין אין ווינקל אָנווייזנדיק:
— זאָגט מיר, כ׳בעט אייך, ווער איז ער, דער ייד?
און דער שמש, אָדער דער אַנדערער, ווער ס׳ווערט געפרעגט, פאַרחידושט זיך אויפן יידן, און דער ייד באַקומט פון געפרעגטן אַ גליק אַ פאַרוואונדערטן, און צוזאַמען מיטן בליק אויך אַן ענטפער אַ צוריק־אָפּפרעגנדיקן:
— ער ווייסט ניט? טאַקע? ס׳איז דאָך לוזי... לוזי מאַשבער.
— אַזוי? — באַוואונדערט באַלד דער ייד זיין נישט־וויסן, ווי פאַרשעמטלעך, — אַזוי, — און ער בלייבט אַ פּאָר מינוט פונווייטן מיט די אויגן ווי צו לוזין צוגעבונדן.
ווייל, וויבאַלד „לוזי”, ווייסט שוין אויך יענער, וואָס האָט פריער אַ מינוט ניט געוואוסט, אַז דאָס איז דער, וואָס גרויס כבוד און אויסערגעוויינלעך גאַסטפריינטלעכקייט אין יעדן רבינס הויף אויף אים וואַרטן; דאָס איז דער, וואָס ביי די גרעסטע „טישן” איז אים דאָס בכבודיקסטע און שענסטע אָרט געזיכערט, און דאָס איז אויך דער, וואָס יעדער „הויף” וואָלט פאַר זיך פאַר אַן ערע געהאַלטן און זיך געווינטשעוועט אַזאַ איינעם צו זיך פאַר אַ מקורב אַריינצובאַקומען און פאַר אַ שטענדיקן „פאָרער” צו זיך צו דערווערבן.
אַזוי טראַכט דער ייד דעמאָלט, און אַזוי טראַכט אויך משה וועגן לוזין, און מיט באַהאַלטענעם איבערנעמען־זיך שטאָלצירט ער און שטעלט זיך אים פאָר באַשטענדיק, און אַזוי האָט ער אויך די לעצטע צייט, נאָך דעם, ווי ער האָט פון אים, ווי געזאָגט, לאַנג קיין בריוו און קיין גרוס ניט געהאַט, געטראַכט, און דערביי זיך אויך באַרואיקט.
נאָר פּלוצלונג האָט ער אין איינעם אַ טאָג מיט אַ באַלעגאָלישן שליח פון לוזין אַ בריוו צוגעשיקט באַקומען, אַן אומגעוויינלעך־איבערראַשנדיקן, און דער בריוו האָט אים שטאַרק אויפגערודערט און אַלע זיינע ביזאַהעריקע פאַרשטעלונגען וועגן לוזין צעשטערט.
לוזי האָט געשריבן: *)
”געלויבט איז השם יתברך... דער טאָג... צו דער פּרשה... יאָר... צום קליינעם פּרט, דאָ, די שטאָט אומאַן.
צו ערן מיין ברודער, מיין לייבגעליבטן משהן. זיין ליכט זאָל לויכטן.
נאָכן פאָרשן דיין פרידן, קום איך דיר צו וויסן געבן די נייס און וויכטיקייטן, וואָס האָבן מיך געטראָפן, זינט איך האָב זיך געשיידט פון דיר שוין אַ יאָר מיט חדשים.
דו ווייסט מיין צער, זינט ס׳איז געפילן דער האַר, ס׳איז אָפּגעטאָן געוואָרן די קרוין און צוגענומען דער אָרון־קודש מיטן טויט פון מיין רבין און מדריך, דאָס מיינט מען, אונדזער הייליקן רבין פון וועלעדניק — די דערמאָנונג פונעם צדיק זאָל געבענטשט זיין, — וואָס נאָך אין מיין יוגנט האָב איך זיך באַהעפט און צוגעבונדן צו אים מיט אַ ליבע־בונד אויף ניט איבערצורייסן. כ׳האָב איבערגעענטפערט מיין נשמה אין זיין האַנט, אין די הענט פונעם צדיק, דעם גרונט פון דער וועלט, און בין זיכער געווען אין אים און אין איבערגעענטפערטן: ער האָט מיך געהאַלטן די גאַנצע צייט און מיך געפירט אין זיינע וועגן, די וועגן פון לעבעדיקן גאָט. אַזוי ביי זיין לעבן. נאָך זיין טויט אָבער, אַז ער האָט פאַרלאָזט אונדזער נידעריקע וועלט, האָט ער מיך פאַרלאָזט אויף אַנגסט, ווי אַ בלאָנדזשענדיקן אין דער מדבר. כ׳האָב אים פאַרלוירן און פאַרלוירן אַלץ... כ׳האָב אומגעוואָגלט פון שטאָט צו שטאָט, פון איין צדיקס הויז צום הויז פון צווייטן, און קיינער פון זיי הייבט ניט אַרויף מיין גייסט העכער פון יענעם שטאַפּל, אויף וועלכן כ׳האָב אַרויפדערלאַנגט און אויפגעגאַנגען מיט אייגענעם כוח און מיטן כוח פונעם רבין, בשעת ער האָט געלעבט, און פון וועלכן איך האָב צען שטאַפּלען נידעריקער אַראָפּגענידערט נאָך זיין טויט.
און דאָס איז דאָך דיר באַוואוסט, ברודער און לייבגעליבטער חבר, אַז צו דער שטיצע און צו דער הילף פון אַ צדיק, וואָס פאַרמיטלט צווישן אַ מענטשן און זיין שעפער, מוז אַ מענטש אָנקומען, באַזונדערס און אַממערסטן. אין אָט דער צייט, אויף זיין עלטער, ווען זיין זון הייבט זיך אָן נייגן אויף מערב, און אירע שאָטנס, רחמנא־ליצלן, ציען זיך שוין אויס אין דער לענג...
כ׳האָב זיך שוין געהאַט מייאש געווען, געמיינט, כ׳וועל שוין נישט געפינען וואָס איך זוך, כ׳האָב פאַרבראַכט גאַנצע טעג אין תפילה, און פון הימל האָט מען זיך איבער מיר דערבאַרעמט און מע האָט מיר אַראָפּגעענטפערט.
*) דער בריוו איז געשריבן אַ י; אַ מליצהדיקן חסידיש־למדנישן העברייאיש. צוליב פאַרשטענדלעכקייט וועגן גיבן מיר אים דאָ אין אַ כמעט-ווערטערלעכער איבערזעצונג אין יידיש.
און אָט איצט איז מיין מויל און האַרץ פול לויב און דאַנקבאַרקייט צו ↰ 70 גאָט דעם דערבאַרעמדיקן, וואָס דערלאַנגט אַ האַנט צו די, וואָס טרינקען זיך, וואָס האָט מיך ניט געלאָזט אַראָפּזינקען אין טיפן זומפּ, דאָס מיינט מען, אין גייסטיקער אָרעמקייט און שפלות.
און געוויס איז דער זכות פון אונדזערע עלטערן, ובפרט דער זכות פון אונדזער הייליקן פאָטער, מיר בייגעשטאַנען. און נון, האָט מיך דער אייבערשטער באַגליקט, מיך געפירט און געבראַכט אַהער, אין דעם אָרט, וואו איך בין געקומען אין אַ נייעם בונד, אין אַ פעסטן, מיט די גייסטיק־פעסטע פון יענעם גרויסן מאַן, דעם געטלעכן צדיק, דעם הייליקן רבין ר׳ נחמן, דאָס אייניקל פון בעל שם־טוב — זיין דערמאָנונג זאָל געבענטשט זיין: — וואָס ווערט אָנגערופן „דער בראַסלעווער” און מיין לייב האָט אויפגעלעבט.
און נון, זיץ איך איצט שוין אַ שטיק צייט דאָ, אין דער שטאָט אומאַן, דאָס אָרט, וואו דער אויבן־דערמאָנטער צדיק איז באַגראָבן. כ׳באַזוך אַלע טאָג זיין קבר, כ׳דאַוון אין זיין בית־מדרש, האָב זיך באַקענט און געקומען אין ענגן קרייז מיט די, וואָס ליבן זיין נאָמען, האָב געלערנט אין זיינע הייליקע ספרים, כ׳האָב אַראָפּגענידערט אין זייערע טיפענישן און אויפגעבראַכט פיל פּערל...
און כאָטש, טייערער ברודער, כ׳ווייס, אַז דער וועג, וועלכן איך האָב אויסגעקליבן, איז ניט אויסגעטראָטן, און פיל שטרויכלונגען און שטער־שטיינער פאַר די, וואָס גייען אויף אים. און דער עיקר, פיל פיינט און בייזוויליקע רייד אַרום דעם נאָמען, שיטה און תורה פון דעם אויבן־דערמאָנטן ר׳ נחמנען, אָבער מיטן כוח פון אייבערשטן, וואָס גיט דעם מידן כוח, וועל איך זיך שטעלן קעגן אַלע האַסערס און בייז־באַריידערס און וועל מאַכן אַלע זייערע טענות און זייערע פיילן, אָנגעשמירטע מיט גיפט, צו נישט. אַזוי ווי דו וועסט זען, אַז כ׳וועל, אים ירצה השם, קומען אינגיכן צו דיר אין הויז, מירן זיך זען און מירן רעדן וועגן דעם ענין לאַנג און קורץ.
און דערמיט וועל איך מקצר זיין, מחמת ס׳איז פיל צו טאָן צו גאָט, און דער זמן איז קורץ. און איך קום זאָגן פיל פרידן צו דיר, אויך גריסן דיין ווייב, מרת גיטעלע, זאָל לעבן, און אויך אַלע פון דיין הויזגעזינד, די גרויסע, ווי די קליינע, וואָס זיינען מיר טייער און צום האַרצן נאָענט.
דאָס זיינען די רייד פון דיין ברודער לוזי, דער זון פון אונדזער האַר דעם פאָטער יואל, זיין רואונג זאָל זיין אין גן־עדן, און ער זאָל אונדז שטיין צו אונדזער רעכטער האַנט צום סוף פון די טעג, אַז משיח וועט קומען. אָמן.”
אין דער נאַכט, וואָס נאָך יענעם טאָג, ווען משה האָט אָט דעם בריוו באַקומען, האָט זיך אים געחלומט:
ער שטייט פאַר אַ שפּיגל, פאַרן לאַנגן וואַנט־שפּיגל ביי זיך אין זאַל. קיינער איז נישטאָ. ער קוקט אויף זיך...
— זע, — זאָגט ער, — שוין, דאַכט זיך, גאָר ניט אַזוי יונג, אַ זיידע דאָך שוין, און קיין איין קנייטש ניט אויפן פּנים, און בכלל, נאָך קיינע סימנים פון עלטער... די האָר פון קאָפּ און באָרד — גאָלד־געלבלעך, דאָס פּנים — פריש, אויפגעלייגטלעך, און די קליינע קנייטשעלעך ביי די אויגן — דאָס איז פון זיין טבע זיי צו זשמורען ביי דער שיין און ליכט און אויך ביי אָפטע אינעווייניקסטע פאַרגעניגנס. דער קערפּער פול, גלאַט, און די קליידער ליגן אויף אים, ווי שטייף געפּאַקט.
ס׳טוט אים (אויף וויפיל ס׳מעג אים טאָן) הנאה פון זיך, אָבער באַלד וויל ער שוין (מחמת מורא פאַר איבערנעמען זיך און צופיל צו טאָן האָבן מיט אַזוינע זאַכן, ווי מיט קערפּערלעכקייט) פון שפּיגל אָפּקערעווען.
נאָר פּלוצלונג דערזעט ער: זע, — זאָגט ער, — וואָס אי־דאָס?
עפּעס אויף זיין שטערן, ווי אַן אות אויסגעשטעמפּלט, רויט, וואונדיק, און ווי אויסגעבריט.
ער קוקט זיך צו: אַ „ת” אויפן שטערן. ער דערשרעקט זיך, און „וואָס זאָל דאָס זיין?” — טראַכט ער זיך. און ער דערמאָנט זיך, וואָס „ת” קאָן באַטייטן: „תחיה” (וועסט לעבן), אָדער „תמות” (וועסט שטאַרבן), און ער כאַפּט מיט דער וואַנט און טוט זיך אַ וויש איבערן שטערן, און ער דערשרעקט זיך פאַר זיין האַנט, און כאַפּט זיך באַלד אויף אַ דערשראָקענער; האַ... אָבער ס׳געדויערט נישט לאַנג, און ער ווערט ווידער אַנשלאָפן, און ס׳חלומט זיך אים ווידער.
ס׳אַ שמחה ביי אים אין הויז, אין שטוב פיל מענטשן. אַלע נאָענטע און אייגענע — אויפגעלייגטע און אים צום האַרצן נאָענט. די צימערן פול, כאָטש ער, משה, געפינט זיך אין עס־צימער, וואָס איז פון ליכט און לאָמפּן באַלויכטן, דאָך, דאַכט אים, אַז ער זעט, וואָס אין אַלע צימערן טוט זיך, גלייך זיי וואָלטן איינס פון אַנדערן מיט קיין וואַנט ניט אָפּגעטיילט זיין.
ער איז אין דער שוואַרץ־זיידענער קאַפּאָטע און אין גאַרטל. די קאַפּאָטע ביי זיין לינקער זייט ברוסט שטייט אַ ביסעלע אָפּ איבער דער פאַטשיילע, וואָס ער האָט דאָרט, און וואָס אַלע וויילע נעמט ער זי אַרויס, ווישט מיט איר דעם שווייס און נחת פון שטערן און קערט זי באַלד ווידער אַהין צוריק. דאָך פילט משה אויך, ווי דורך דער פאַטשיילע, די קאַפּאָטע, ווייל די ברוסט, פילט ער, פון פרייד וואַקסט אים.
קינדער און אייניקלעך, קרובים און באַקאַנטע, זעט ער, קוקן און פרייען זיך מיט אים, און ער אַליין, ווי תמיד אין אַזוינע פאַלן, קאָן די אויגן פון פאַרגעניגן ניט האַלטן אָפן, זשמורעט זיי און קוקט, ווי דורך שפּעלטעלעך שמייכלענדיקע.
אַלץ גוט און וואויל. נאָר איין וואָלקנדל פילט משה אויף זיין שמחה־הימל: עפּעס פילט ער די גאַנצע צייט איינעם אַ פרעמדן ביי זיך אין שטוב, און ↰ 72 עפּעס ניט קיין ייד, דאַכט אים, און וואו ער טוט מיטן אויג נישט קיין בליק, אַזוי זעט ער אים און געפינט אים דאָרט. און דאָס איז — זע, דער פּריץ, דער, ביי וועמען ער האָט מיט יאָרן־לאַנג צוריק געקויפט דעם הויף, די שטוב, דאָס מעבל און דאָס הויז־ראָד, ווען יענער, דער פּריץ, איז יורד געוואָרן און האָט געהאַלטן ביי אָנזעצן, און ביי אים, ביי משהן, איז גראָד דעמאָלט אַ גוט יאָר געווען, ס׳האָט אים שטאַרק געגליקט און די געשעפטן זיינען אים דעמאָלט אויסערגעוויינלעך גוט געגאַנגען...
און ער חידושט זיך, משה: יאָ, דער פּריץ. אָבער ווי קומט ער גאָר אַהער, ווער דאַרף אים, ווער האָט אים גערופן, און ווער — איינגעלאַדן?
אין דער זעלבער צייט ווערט משה פון אַן אַנדער רעדל מענטשן אַרומגערינגלט, און מע ווינטשעוועט אים, און ער נעמט אָן דאָס ווינטשעווען און ווינטשעוועט צוריק. און ער פאַרגעסט זיך אויף אַ וויילע אינעם פרעמדן, אין יענעם, וואָס איז אים נישט אָנגענעם.
און מיטאַמאָל באַמערקט משה, אַז דאָס ליכט אין שטוב, און דער עיקר דאָס, וואָס הינטער זיינע פּלייצעס, לעשט זיך און ווערט טונקעלער. אַז ער דרייט זיך אויס, באַמערקט ער: אַ שטילשווייגן, און ווי די שמחה וואָלט אינמיטן עפּעס איבערגעריסן און אָפּגעשטעלט געוואָרן. אַלע דרייען פון אים די קעפּ אָפּ, און רעדלעכווייז און בינטלעכווייז פאַרגייט מען, מע פאַרבלאַסט און אין טונקלקייט ווערט מען ווי שאָטנס אַלע.
און מיטאַמאָל קערעוועט ער אויס דעם קאָפּ צו דער שטוב־טיר, גלייך עמעצער וואָלט אים אַ רוף געטאָן אַהין, און ער דערזעט אַ מענטשן אויף דער שוועל שטיין, וואָס פריער דערקענט ער אים ניט, אָבער אַז ער קוקט זיך אין אים איין, דערזעט ער: יאָ, ס׳איז דאָך זיין טאַטע. ער איז אין אַ וועג־מאַנטל, אין אַ ביסל אַ פאַרשטויבטלעכן, אָנגעטאָן, און אַז ער, משה, וויל צו אים צוגיין און אים אָפּגעבן „שלום” און אים פון שוועל אין שטוב אַריינבעטן, דערזעט ער: זיין מאַנטל צעשפּיליעט און — אַ טלית אונטער זיין מאַנטל.
און דאָ דערפילט משה עפּעס ווי אַ קעלט אין רוקן, גלייך עמעצער וואָלט אַן אומגעריכטן פענצטער אין אַ קילן דרויסן אַרויס אויפגעעפנט. און אַז ער קערעוועט זיך אויס צו זען פונוואַנען ס׳בלאָזט, און ווער האָט עס געעפנט, איז שוין דאָס ליכט פון הינטער זיין פּלייצע אינגאַנצן פאַרלאָשן, קיינער איז שוין נישטאָ, אָדער אַלע אין דער פינצטער, ניט אָנצוזען...
אַז ער דרייט זיך דעמאָלט ווידער אום צום פאָטער, זעט ער, אַז נאָר דאָס אָרט, וואו דער פאָטער שטייט אויף דער שוועל, איז באַלויכטן, און דער פאָטער איז בלאַס, און ווי פון אַ שטאַרקער ווייט אַהער געקומען, און ער מעג שווערן, משה, אַז ער זעט אויך עפּעס, ווי פאַרפרוירענע טרערן אויפן פאָטערס פּנים.
— וואָס איז, טאַטע? — טוט משה אַ פרעג.
— קום מיט מיר, — ענטפערט אים דער טאַטע.
— וואוהין?
— אין הויף אַראָפּ.
— נאָך וואָס?
— ס׳האָט זיך אָנגעצונדן און ס׳ברענט אַ האָרן פון דיין הויז.
— וואו? ס׳דאָך פינצטער. מ׳זעט דאָך גאָרניט.
— קום, וועסטו זען.
און דער פאָטער קערעוועט זיך אויס און גייט פאַרפריער, און משה הינטער אים.
אַז זיי קומען פון די גאַנעק־טרעפּ אַראָפּ אין הויף, ווייזט אים דער פאָטער אויף אַ ווינקל שטוב, אונטערן דאַך, הויך צו דער רינווע אַרויפצוקוקן, און — ריכטיק: משה דערזעט עפּעס אַ רויט פייערל אויף דער רינווע, און דאָס פייערל איז קליין, פלעמלט און וואַקלט זיך, און משה וואונדערט זיך, וואָס ער שרעקט זיך ניט און רופט קיינעם צו הילף ניט.
און מיטאַמאָל דאַכט זיך אויס, אַז עמעצער פון הויף קוקט אים אין רוקן.
ער טוט זיך אַ דריי אויס און דערזעט אַ מענטשן אינמיטן הויף, און — זע, ווידער, דאַכט זיך, דער פּריץ. און משה וואונדערט זיך ווייטער, אָבער אַז ער קוקט זיך מער איין, זעט ער: ניין, ס׳איז ניט ער, נאָר גאָר לוזי...
און מיטאַמאָל וואַקסט עפּעס אויס אַ ליכט לעבן לוזין. אַ הויכע, אַ וועקסענע, ווי אַ מענטשן־וואוקס די גרייס, וואָס ביז לוזיס ברוסט דערגרייכט זי. און דאָס פייערל, זעט משה, איז, ווייזט אויס, פון אונטערן דאַך און פון אונטער דער רינווע אַרונטערגעקומען און צו לוזיס ליכט דערנעענט זיך — קלעטערט אַרויף פון דער ערד אויף דער ליכט, פון דער ליכט אויפן קנויט, און — די ליכט איז אָנגעצונדן.
באַלד באַווייזט זיך נאָך איינער אַ מענטש לעבן לוזין, עפּעס ווי אַ שול־שמש אָנגעטאָן און מיט אַ גאַרטל, און לעבן זיך האָט ער אַ פייער־פאַן שטיין, און אין פאַן קאָכט זיך וואַקס, און דער שמש נעמט אַלעמאָל וואַקס אַרויס, קילט אים, קנעט אים, גיט אין אים אַ קנויט אַריין, און לוזי צינדט אים אָן...
און די אַרבעט גייט שנעל ביים שמש, און ליכט מערן זיך אַרום לוזין, און אָט איז שוין דער גאַנצער הויף פון זיי פול — אין צוויי גלייכע שורות אויסגעשטעלט, און לוזי אינדערמיטן.
און אַ לבנה באַווייזט זיך דעמאָלט איבער לוזיס קאָפּ פון טונקעלן הימל אַרויס. און לוזי שטייט צווישן די צוויי שורות ליכט, פאַררייסט דעם קאָפּ צום הימל און צו דער לבנה, די באָרד איז אים אויפגעשטעלט, האַלדז און גאָרגל אָפּגענאַקעט און די אויגן פאַרגלאַנצט, האַלב אָפן, האַלב געשלאָסן.
און דאָ דערהערט משה אַ כליפּען פון זיין פאָטער, וואָס איז די גאַנצע צייט געשטאַנען לעבן אים און דאָס אַלעס צוזאַמען מיט אים צוגעזען. דער ↰ 74 פאָטער האָט געוויינט, האָט די אויגן פון לוזין און פון זיין כישופן אַנטקעגן דער לבנה אָפּגעקערעוועט. און דער גאַנצער קערפּער זיינער, ווי אין בראָך און ציטער. און משה פרעגט ביי אים.
— וואָס וויינסטו, טאַטע?
און דער פאָטער ענטפערט אים פון געוויין:
— זעסט ניט? לוזי טוט אונדז אָן אַזוינע חרפּות־בושות. קום פונדאַנען.
— וואוהין? — פרעגט משה.
— מיט מיר, — ענטפערט דער פאָטער.
און דער פאָטער לאָזט זיך גיין, און משה נאָך אים, און נאָך עטלעכע טריט נאָר אָפּגיין, כאַפּט ער זיך אויף, משה.
— אַ סברה... לוזי? — האָט ער זיך תיכף נאָכן אויפכאַפּן אַ טראַכט געטאָן.
— ניין, — האָט ער דעם געדאַנק פאַרטריבן.
— אַ סברה, — האָט ער זיך נאָכאַמאָל צום פריערדיקן געדאַנק אומגעקערט, — אַז אַזוי קרום איז דער וועג זיינער, אַז צוליב דעם איז דער טאַטע אַראָפּגעקומען, פון אים דעם קאָפּ אָפּגעקערעוועט און פון בושה און ווייטיק געוויינט.
— ניין, — האָט ער זיך ווייטער פון אין דער ריכטונג צו טראַכטן ניט געלאָזט.
ער האָט אויסגעשפּיגן ביים געדאַנק, ווען ער האָט זיך דערמאָנט אינעם פּריץ און אין לוזין, ווי ער איז געשטאַנען אין הויף מיט די ליכט, מיטן שמש און אַנטקעגן דער לבנה, — און ער האָט דאָס אַלץ פון זיך, ווי אַן אומווירדיקייט און ווי אַ חלום־פּוסטקייט פאַריאָגט.
און אויב פון אָט דעם אַלעם, פונעם גאַנצן געדריי אין חלום, איז אים עפּעס יאָ שווערס אויפן האַרצן געבליבן, האָט ער דאָס אַלץ אויף זיך און אויף זיין חשבון גענומען, און דער פאָטער, — האָט ער זיך געזאָגט, — איז דאָך צו אים געקומען, און „קום מיט מיר” אים גערופן... און כאָטש ער האָט פון יענער וועלט זייער זעלטן און ביז אַהער כמעט נישט געטראַכט, און קיין סיבה ניט געהאַט צו טראַכטן, ווייל קערפּערלעך געזונט און ביי אַלע כחות, און גאָרנישט האָט אים ניט געפעלט און גאָרנישט ניט אָפּגעגאַנגען, — דאָך האָט ער איצט, נאָכן חלום, נאָכן ערשטן, ווי נאָכן צווייטן, דאָס יאָ אויפן געדאַנק גענומען, און דאָס, וואָס מיט אייניקע טעג צוריק וואָלט אים נאָך ווילד און אומגלויבלעך אויסגעזען, האָט זיך אים איצט יאָ געגלייבט און אויפן זינען געלייגט, און — ווער ווייסט, — האָט ער זיך געטראַכט, — און אפשר ↰ 75 איז די צייט געקומען, און מאַלע וואָס: אַ מענטש קאָן ניט וויסן, און אַ ייד דאַרף זיך גרייטן.
און ער האָט אַזוי געטאָן:
ווי נאָר ער איז יענעם פרימאָרגן פון נאָכן חלום אויפגעשטאַנען, זיך געוואַשן און אָנגעטאָן, אַזוי איז ער גלייך אין שול דעמאָלט אַוועק, געדאַוונט. און נאָכן דאַוונען זיך פּותר־חלום זיין געלאָזט.
ער האָט זיך ניט באַנוגנט דערמיט, און אין זעלבן טאָג איז ער, אַז קיינער פון די אייגענע זאָל ניט זען און ניט מערקן, אין אַ קלייט, וואו מע פאַרקויפט שוועביש, אַוועק, געקויפט, געהייסן פאַרפּאַקן און מיטן פּעקעלע אַהיים געקומען, און —, ווידער אַז קיינער זאָל ניט מערקן, — ביי זיך אין אַלקער אין אַ קאָמאָדע־שופלאָד אַריינגעלייגט, פאַרשלאָסן, און דעם שליסל צו זיך גענומען.
ער האָט זיך אויך דערמיט ניט באַנוגנט, און ווידער דעם זעלבן טאָג צו הירשל ליווער, דעם משגיח פון „פעלד”, אַ ספּעציעלן און בסוד אַ שליח צוגעשיקט און אַ טאָג באַשטימט — אַז דעמאָלט און דעמאָלט זאָל הירשל אויף אים אין דער און דער שעה, מיט וועמען מע דאַרף, וואַרטן: ער, משה, וויל צו אים קומען, וויל זיך אַ שטיקל „אָרט” אויסזען, און ניט נאָר אויסזען, נאָר אויך זיכער טאַקע קויפן...
ס׳איז נאָך געווען פאַר האַלבן טאָג, ווען משה האָט, פון „פעלד” קומענדיק, זיך באַוויזן צוריק אַהיים.
אין דרויסן האָט שטאַרק געברענט די פאַר־האַלבטאָגיקע זון. די גאַס, וואו משהס הויז האָט זיך געפונען, האָט מיט הייסן שטויב און ברוק־שטיינער געטשאַדעט. די ניט־ווייט־ליגנדיקע ניט־יידישע גאַסן מיט די פאַררוקטע סעדער און טויבלעכע פּאַרקנס האָבן אין פון־היץ־צעפּריעטן ביימער־חלשות געשוויגן.
אין משהס הויף, וואָס איז אינמיטן מיט גרעסערע, קיילעכיקע שטיינער אויסגעברוקערט, און ביי די שטוב־ווענט אַרום — מיט קליינע, פּלאַטשיקע געפלאַסטערט, איז ריין און פון גאַנצפרי פאַרקערט געווען. און אין געברוקירטער און געפלאַסטערטער ווייסקייט האָבן פון צווישן שטיין און שטיין גרינע איינציקע — און אין אייניקע ערטער אויך גאַנצע בינטלעך — גרעזעלעך אַרויסגעקוקט.
פאַר די פענצטער פון עס־צימער, וואָס איז ניט ווייט אויך פון דער הינטערשטער אַריינגאַנג־טיר אין הויף, האָט געדרעמלט דער ברונעם, וואָס האָט ווי אַ געדעקטער קאַסטן אויסגעזען. אַלע פענצטער פון אַלע חדרים פון אַלע זייטן פון הויף זיינען געעפנט געשטאַנען.
אין קיך איז דעמאָלט, ווי תמיד אין יענער צייט, אויסערגעוויינלעך שטיל געווען: קיין דינסטישע קולות און קריגערייען, און דאָס האָט באַדאַרפט באַטייטן, אַז ס׳איז אָדער נאָר־וואָס נאָך אַ קריג, אָדער פאַר אַ קריג אין קיך.
קיינע קינדער נישט צו זען, און אויך די עלטערע זיינען זיך — ווער וואו פון שטוב זיך צעגאַנגען. גיטעלע, משהס ווייב, האָט זיך ווי אַ פּריטשמעליעטע, און פון נישט האָבן וואָס צו טאָן, איינע אַליין אין עס־צימער זיך געפינענדיק, פּוסטלעך פון אָרט צו אָרט געדרייט און אַלעמאָל צו אַן אַנדער נישט־נייטיקער זאַך אין באַלעבאַטישקייט זיך גענומען.
אָט דעמאָלט האָט זיך משה אויף דער שוועל באַוויזן. ער האָט ערשט נאָר־וואָס ביי דער קליידער־שראַגע, וואָס אין קאָרידאָר, דעם מאַנטל אויסגעטאָן און דעם שירעם אַוועקגעשטעלט. גיטעלע האָט אים דערזען אַ נאָך שטאַרק פאַרשוויצטן און פון וועג ניט אָפּגעקילטן: איינער אַ האַלבער שטערן רויט, און די אַנדערע האַלב, די, וואָס צום קאָפּ־צו — אַ בלאַסע און נאַסע. און אַזוי ווי משהס צייט איז געוויינלעך איצט נישט אין דער היים געווען צו זיין, נאָר אין שטאָט און אין געשעפט באַשטענדיק, האָט זי, אים אַן אומגעריכטן איצט דערזעענדיק, זיך דערשראָקן און פאַרשטאַנען, אַז ס׳איז עפּעס אַ שינוי־טאָג היינט ביי משהן. זי האָט זיך דערום באַלד אַ ווענד געטאָן און ביי אים אַ פרעג געגעבן:
— וואָס אַזוי פרי היינט?
— גאָרניט. כ׳האָב באַדאַרפט האָבן.
— און וואוהין זשע ביסטו עס אַזוי פרי פון דער היים אַוועקגעגאַנגען. פאַרן דאַוונען און פאַר איבערבייסן?
— כ׳בין געווען אויפן „פעלד”
— וואָס עפּעס פּלוצים?
גיטעלע האָט דערזען, אַז איר מאַן האָט עפּעס אַן ענין, וואָס ער וואָלט גערן געווען פאַר איר צו פאַרשטעלן און וועגן אים קיין שמועס פאַרפירן. ער האָט אָבער ניט פאַרשטעלט, און שמייכלענדיק, איר אַ זאָג געטאָן:
— כ׳האָב מיר היינט אַ שטיקל „אָרט” געקויפט, און, — האָט ער ווייטער צוגעגעבן, — אַז דו ווילסט וויסן, איז ווייס שוין אינגאַנצן: כ׳האָב מיר שוין אויך „בגדים” אויפן „וועג” פאַרגרייט.
— וואָס פאַר אַ וועג און וואָס פאַר אַ בגדים?...
גיטעלע האָט זיך שוין אָנגעהויבן שטויסן... זי האָט אָבער דעם געדאַנק נישט דערלאָזט, האָט זיך אַליין איבערגעריסן, און שוין אין שטאַרקער אומרואיקייט אַ פרעג געגעבן:
— וואָס רעדסטו, משה? כ׳פאַרשטיי נישט און הייב נישט אָן צו פאַרשטיין.
— איז קום, וועל איך דיר באַווייזן.
ער האָט זיך באַלד פון עס־צימער אין נאָענטן צימער גיין געלאָזט, און גיטעלע, עפּעס נישט גוטס פילנדיק און אויף אומגעריכטס זיך ריכטנדיק, איז אים נאָכגעגאַנגען. אַזוי פון צימער צו צימער, ביז זיי זיינען צו זייער אַלקער, זייער ביידנס שלאָפצימער, געקומען. די גאַנצע צייט האָט זיך משה צו איר ניט אויסגעדרייט און צו איר נאָר מיטן רוקן געווענדט געווען. ער האָט זיך אויך ניט אויסגעדרייט, ווען ער איז אַריין אין אַלקער, און היטעלע נאָך אים אין אַנגסט. ער איז גלייך נאָר צו דער קאָמאָדע צוגעגאַנגען, איינעם אַ שופלאָד מיט אַ שליסעלע אויפגעעפנט, און איבערגעבויגן שטייענדיק איבער אים און עפּעס זוכנדיק אין שופלאָד, האָט ער לסוף געפונען, וואָס ער דאַרף, און דעמאָלט ערשט זיך אויסגעקערעוועט. און גיטעלע — נאָך איידער זי האָט משהס פּנים דערזען, האָט איר פון די הענט פון זיינע אַ צעוויקלט פּעקעלע שוועביש, תכריכים־שטאָף אַ פינקל געטאָן.
— שרעק זיך ניט, גיטעלע, דאָס זיינען מיינע „בגדים” אויף אם־ירצה־השם איבער הונדערט מיט צוואַנציק. שרעק זיך ניט...
און דאָ האָבן זיך מיטאַמאָל ביי גיטעלען די קניעס אונטערגעהאַקט. ס׳האָט זי אַ מלאָסנעקייט באַשלאָגן, און זי האָט דעם קנופּ פון איר קאָפּ־טיכל, ווי צו חלשות, צעבונדן; אוי... און איידער משה האָט נאָך באַוויזן אַ צייט און באַרואיקענדיק וואָרט איר צו זאָגן, אַזוי האָט זי זיך גלייך אויפן בעט אַראָפּגעלאָזט, און אַן אָנמעכטיקע און ווי אַן אונטערגעבראָכענע, האָט מיט אַ מאַטער האַנט־באַוועגונג משהן מיטן פּעקעלע פון זיך דערווייטערט, און ווי נישט קענענדיק קוקן אויף ביידע, זיך ביי אים געבעטן:
— נעם עס פון מיינע אויגן צו, נעם עס צו, כ׳בעט דיך.
זי איז אַן אויסן־געבליבענע אויף איר בעט געזעסן, און משה, נאָכדעם ווי ער האָט דאָס פּעקעלע צוגענומען און דאָס אין אַ זייט ערגעץ באַשטאַט, האָט זי צו באַרואיקן און מיט איר איינטענהן גענומען:
— ס׳אַ נאַרישקייט, גיטעלע, ס׳גאָרניט... ס׳האָט זיך מיר אַ חלום געחלומט. און די גאַנצע וועלט איז דאָך אַ חלום...
און גיטעלע האָט זיך טרייסטן געלאָזט. זי האָט אַלע וויילע נאָר, בעת משה האָט צו איר גערעדט און אַזוי איבער איר געשטאַנען, פון אונטן אַרום אויף אים אַ קוק געטאָן, מיט גרויס געטריישאַפט, און אויך מיט גרויסער תערומות, וואָס ער האָט איר אין אַ זאַך, וואָס איז איר קיינמאָל אויפן געדאַנק ניט געקומען און קיינמאָל אויפן געדאַנק נישט געוואָלט נעמען — איצט דערמאָנט. זי האָט אַלעמאָל אַן עק טיכל צו די אויגן אויפגעהויבן, שטיל געוויינט און אָפט אַ טרער פון אַן אויגן־ווינקל געווישט.
און לסוף, אַז ס׳האָט שוין היפּש געדויערט, און אַז משה האָט זי שוין געהאַט באַרואיקט און נאָך לאַנגן איינטענהן אין אירע אויגן אַ דערלייכטערונג דערזען און אויף איר פּנים אַ פרייערע מינע, — האָט אויך ער זיך געשטאַרקט ↰ 78 דערפילט, האָט אויפגעלייגט און פרום אויף איר אַקסל אַ האַנט אַרויפגעלייגט און זי פון בעט אויפשטיין געבעטן. און אַז גיטעלע האָט געפאָלגט און אויפגעשטאַנען, האָט ער זי שוין אויך איילן גענומען און פון אַלקער זי אַרויסגעבעטן:
— איז גיי, גיטעלע, און גרייט זיך צו. כ׳האָב אויף היינט אויפדערנאַכט יידן אויף אַ סעודה פאַרבעטן, בעט אויך דו, און לאָמיר זיך פרייען מיט יידן.
מיט אַ שעה שפּעטער האָט מען אין בייטאָגיקן און אין שטאַרק־זוניקן עס־צימער, ביים גרויסן טיש, גיטעלען אויבנאָן, און לעבן איר, אויף אַ בענקל, מנחמען, דעם שול־ און שטוב־שמש, זיצן געזען.
מנחם — דער נידעריטשקער און צעטומלטער, וואָס רעדט גיך און מע פאַרשטייט אים ווייניק, וואָס איז שטענדיק פאַרשמייעט, ווי ער איילט זיך ערגעץ, האָט פיל פעדערן אין קאָפּ און אין היטל, און ס׳דאַכט זיך, אַז ס׳איז פון צעטראָגנקייט און פליען — איז איצט, פון דער דרויסנדיקער און שטוב־היץ געזעסן אַ געשטילטער און ווי אַ פאַרטשאַדעטער פאַר אַ לאַנגן צעטל־בויגן מיט אַ בליישטיפט אין האַנט. גיטעלע האָט אים אָנגערופן די נעמען פון אַלע די, וואָס מע דאַרף אויף דער סעודה איינלאַדן, און ער, מנחם, האָט פאַרשריבן. אויסער זיי, גיטעלען און מנחמען, איז אין עס־צימער קיינער ניט געווען, פון צייט צו צייט נאָר האָט זיך אַ דינסט פון קיך אַריינגעכאַפּט, כדי עפּעס ביי גיטעלען צו פרעגן, און באַלד נאָך דעם איז זי מיט דער באַקומענער תשובה ווידער צוריק אין קיך אַוועק.
אין עס־צימער, ווי געזאָגט, הייס. גיטעלע איז אויף איר בענקל עטוואָס ברייטלעכער, ווי געוויינלעך, געזעסן. דאָס טיכל פאַרנומען הינטער די אויערן — אַ סימן אויף באַשעפטיקט, און אַז זי איילט זיך שטאַרק. זי האָט אַלעמאָל אַ פּאָר טרוקענע פינגער אין דער אונטערשטער ליפּ גענעצט און פון היץ געשלאָגענעם זכרון אַלע וויילע אַן אַנדער פאַרגעסענעם נאָמען אַרויסגעצויגן און פאַרוואונדערט צו מנחמען זיך געווענדט:
— זע, און אויך משה פייגענזאָן האָבן מיר פאַרגעסן... שרייבט אים אַריין, מנחם.
פון מאָל צו מאָל האָט זיך גיטעלע פונעם מיט שרייבן אַ הייב געטאָן, האָט מנחמען אַליין ביים טיש געלאָזט, אויפן קיך אַוועק, און צו די פאַראָרדענונגען און באַפוילן, וואָס זי האָט שוין פון פריער וועגן דער סעודה אָפּגעגעבן, האָט זי, פּלוצלונג זיך אין נאָך עפּעס דערמאָנענדיק, נאָך אַ נייע געהאַט צוצוגעבן.
אין הויף, דאָרט, וואו די שטאַלן און קאַמערן געפינען זיך, האָט מען פון איינער אַ קאַמער דעמאָלט אַלעמאָל שוין מיכאַלקען, דעם אַלטן און רוקן־געבראָכענעם הויף־היטער, מיט אַ ברעם האָלץ אַרויסקומען געקאָנט זען. אַ ↰ 79 נישט־אויסגעשלאָפענער, ווי שטענדיק, מיט אַלט־צעשוואומענע און בראָנפן־קאָליריקע אויגן, וואַש רעדט צו זיך אַליין, און ווי תמיד אונטער אַ יום־טוב, ווען ער האָט צו טאָן עטוואָס מער, ווי געוויינלעך פוילט ער זיך, וואָרטשעט און שעלט ברוגז.
צוזאַמען מיט מיכאַלקען, באַמערקט מען, קומט פון שטאַל אַרויס „קייטל־זייגער” — דאָס קורצפיסיקע, געלע הינטל, וואָס איז הינטיש פאַרשעמט; האָט קיין קול נישט און קאָן ניט האַווקען, און ס׳האַלט זיך שטיל און מיטן קאָפּ צו דר׳ערד אַראָפּגעלאָזט שטייט קיינמאָל ניט אָפּ פון מיכאַלקען און מיטן באָמבלענדיק־אַראָפּהענגענדיקן ברוסט־בייכל באַגלייט עס איצט מיכאַלקען פון קאַמער אין קיך מיט האָלץ באַלאָדן, און צוריק פון קיך אין קאַמער — אַ ליידיקן און איבעראַנייס נאָך האָלץ.
און אין קיך האָט זיך דעמאָלט מיטאַמאָל שוין רירן און ריגעווען גענומען: טעמפּ און מיט גרויס איילעניש האָט זיך דאָס קלאַפּן פונעם האַקמעסער אין האַק־ברעטל אויף דער גאַנצער שטוב און אויך ווייט אין הויף אַרויס דערהערט. אַ שטויסל האָט שנעל־קופּערדיק און קלינגענדיק דאָס האַקמעסער איבערשרייען גענומען, און דינסטישע קולות זיינען זיך איינס דאָס אַנדערע אין די געשרייען אַריינגעפאַלן, הויך און אָנכאַפּעריש זיך געקריגט, און צום טאַקט פון קריג און קולות, האָבן זיי דאָס האַקמעסער־קלאַנג און דאָס שטויסל־קלינגען נאָך מער פאַרשטאַרקט און פאַרשנעלערט.
דער אויוון אין קיך האָט זיך שוין צו אויפדערנאַכט און צו דער סעודה געהייצט. אַלעמאָל האָט אַן אַנדער דינסט אַהין געכאַפּט אַ קוק, האָט אַ ניי שייטל האָלץ אונטערגערוקט, און אַ קול צו מיכאַלקען האָט זיך שרייען געלאָזט הערן:
— וואָסי? ער איז טויב צי וואָס, מיכאַלקע? ס׳דאָך קיין טראָפּן וואַסער ניטאָ, זאָל ער וואָס גיכער ברענגען.
און גיטעלע און מנחם האָבן שוין צו יענער צייט דאָס איינלאַדונג־צעטל פאַרענדיקט געהאַט.
גיטעלע האָט זיך פון מידקייט מיט אַן עק פונעם צעבונדענעם קאָפּ־טיכל דאָס פּנים געפאָכעט, און אַלע וויילע מיט אַן אַנדער עק דעם שווייס פון דער אייבערשטער ליפּ געווישט.
מנחם האָט האַלב־פאַרשלאָפן דעם בליישטיפט ביים מויל געהאַלטן און ווען־ניט־ווען נאָר אים באַנעצט, אָבער מער האָט ער שוין צו שרייבן נישט געהאַט, ווייל אַלע נעמען, אויף וויפיל מע האָט געדענקט, האָבן זיך שוין אויסגענומען.
און לסוף, אַז מנחם האָט זיך מיטן פאַרטיקן צעטל פון הינטערן טיש אויפגעהויבן און זיך צו דער טיר גיין געלאָזט, האָט אויך גיטעלע זיך אויפגעהויבן און אים אַרויסבאַגלייטן געגאַנגען, און אַזוי, שוין אויף דער שוועל ↰ 80 שטייענדיק, האָט זי זיך, נאָר אַ מסופּקע און מיט איר זכרון נישט זיכער, צו מנחמען געווענדט און ביי אים אַ פרעג געטאָן:
— האַ, ווי מיינט ער, מנחם? דאַכט זיך, קיינעם ניט פאַרגעסן, אַלעמען פאַרשריבן?
— אַלעמען, אַלעמען.
— איז גיי זשע גיך, מנחם, פאַרזאַם ניט און פאַרגעס ניט קיינעם. יאָ, און פאַרגעס אויך ניט קיין ליכט אין די לייכטער און אין די העסעס צו קויפן.
— צו קויפן, צו קויפן... גוט, גוט, גיטעלע.
מ׳איז יענעם אָוונט אין עס־צימער און אויך אין די שכנותדיקע צימערן, אויף וויפיל ס׳איז דורך דער טיר אָנצוזען, שטאַרק יום־טובדיק — ליכטיק.
אין עס־צימער — אַ ברייטער, ווייס־פאַרשפּרייטער טיש, אויך אַ לאַנגער, האָט דערגרייכט פון וואַנט צו וואַנט, יענער טיש — פאַר חשובע און אָנגעזעענע, און אויך אין די דערבייאיקע צימערן טישן, אָבער שוין פאַר ווייניקער חשובע.
פון דער סטעליע אין עס־שטוב הענגט אַראָפּ אַ בליצלאָמפּ מיט דריי־רערנדיקע העסעס, אין די העסעס — ליכט, און אויך אויף די ווענט, וואָס צווישן פענצטער און פענצטער — העסעס, און אויך אין יענע העסעס — ליכט.
ס׳באַדינען דעם טיש:
צוערשט, מנחם, מיט דער קויטיקלעכער, מעשן־קאָליריקער באָרד, מיט די קינדערש־צעטראָגענע און גאָרנישט ניט זעענדיקע אויגן, צעפלויגן און צעפלאָכטן, די קאַפּאָטע נישט אויף די קנעפּ, און דאָס היטל אַ ביסל העכער, ווי ס׳דאַרף זיין, אויפן קאָפּ פאַררוקט.
ער קומט אַלע וויילע אַן איילנדיקער פון קיך אַ פולער באַלייגט און קערט זיך אום אַ ליידיקער, און באַלד קומט ער ווידער פול און קליגט זיך וואָס מער טעלער מיט איין מאָל צו ברענגען — שוויצט, איילט זיך און לויפט ווידער אין קיך.
צוויי — גיטעלע, וואָס איז היינט אין העכסטן יום־טוב — אין שוואַרצן זיידנס און אין צירונג.
איר קלייד ביי די פיס גרייט און אין שליאַרעס, איר קאָפטל — אויף דער ברוסט פון פאָרנט — אָנגעבופט און מיט האַפט באַלייגט און אין רוקן שמאָל געפּאַסט, און אין טאַליע וואַרפט זיך די זוים פון דער קאָפטע איבערן רוקן־קישעלע, ווי איבער אַ זאָטל, אַריבער.
זי איז אין די לענגלעכע צווייגאָרנדיק־בריליאַנטענע אוירינגלעך, אין גאָלדענע פינגערלעך און אויך מיט אַ „הערצל” פון גאָלד.
דאָך זעט זי היינט אויס ניט ווי אין די פריילעכע יום־טובים, נאָר ווי אום ראש־השנה און יום־כיפּור, ווייל זי איז ניט אין פּאַריק היינט, נאָר מיט אַ ווייס זיידן קאָפּ־טיכל.
זי שטייט ביים טיש, נעמט צו פון מנחמס הענט די טעלער, און איבער קעפּ און אויפן טיש דערלאַנגט זיי. יעדעס מאָל, ווען אירע הענט ווערן פריי, טוט זי אַ פאַרנעם דאָס זיידן טיכל הינטער די אויערן און אונטן, ביי דער גאָמבע, פאַרציט זי מיט ביידע עקן דעם שלייף בעסער.
און אָט קומט ווידער מנחם, און זי בייגט זיך ווידער איבערן טיש איבער, רוקט צו, וואָס נייטיק איז צוצורוקן, רוקט אָפּ, וואָס ניט נייטיק, זעט וועמען מע דאַרף וואָס דערלאַנגען, און אַז קיינער זאָל ניט פאַרטיילט ווערן, און אַלע זאָלן צופרידן און קאָנטעט זיין.
ס׳האָבן אויך געהאָלפן באַדינען גיטעלעס ביידע טעכטער: יהודית, די עלטערע, די שטאַרק צו מענטשן צוגעלאָזטע, וואָס איז מיטן אויסזען אויף דער מוטער ענלעך, און מיט די מאַנירן און פּאָסטעמקעס — אויפן פאָטער. זי פילט זיך גוט און ניט געצוואונגען פאַרן עולם, און, ווי משה, בעת אַ שמחה, זשמורעט אויך זי די אויגן פון ליכט און פאַרגעניגן.
דאַן נחמהקע, די יינגערע, אַ ביסל אַ שעמעוודיקע און אין זיך געשלאָסענע, וואָס מיטן וואוקס איז זי אין פאָטער געראָטן, אָבער האַלטן האַלט זי זיך צומערסט לעבן דער מוטער. פילט זיך ניט פריי און אַ ביסל געענגט פאַר פרעמדע און יעדעס מאָל, ווען טיש־לייט ווענדן זיך מיט אַ מינדסט וואָרט צו איר, רויטלט זי זיך, פאַרלירט זיך און ווייסט גלייך ניט, וואוהין די הענט און די אויגן אַהינטאָן.
משה אַליין — אין שבת און אין גאַרטל — אויבנאָן.
ער הייבט זיך אַלע וויילע אויף פון זיין אָרט, גיסט אָן אַמאָל איינעם, און אַמאָל אַ צווייטן, און דער גאַנצער נאָענטער טייל טיש, אויף וויפיל זיין קערפּער און זיין האַנט דערגרייכט, זעט ער זיך אָן קיינעמס הילף באַגיין און יענעם טייל אַליין באַדינען.
אין אַנדערע צימערן, דאָרט, וואו עולם ווייניקער חשובער, באַדינען אויך ווייניקער חשובע: דינסטן, משרתים, אָרעמע קרובים און די אייניקלעך משהס.
ביי יענע טישן — גרופּעסווייז, און ביי די עקן צומיינסט, — אָרעמעלייט און מקבלים.
זיי האַלטן די פּנימער געווענדט צום טיש, און נאָר צו דעם, וואָס אויפן טיש געפינט זיך, זיי עסן גיך און שטרעקן פלינקע הענט צו די טעלער, וואָס מע דערלאַנגט זיי, און בשעת־מעשה — אויך צו די בערג ברויט און בולקע, וואָס זיינען אויף גרויסע פּאָלומעסקעס און אויך אויפן הוילן טיש אָנגעוואַלגערט.
אַז זיי עסן אָפּ איין מאכל, וואַרטן זיי שוין ברוגזלעך אויפן צווייטן, קוקן ↰ 82 אָנגעדרודלט, רעדן ווייניק, נישט צווישן זיך און אויך נישט מיט די, וואָס דערלאַנגען זיי, און די דינסטן און משרתים קוקן מיט אום־דרך־ארץ און מיט שפּאָט, ווי אַזוי „יענע” איילן, ווי אַזוי „מע קאָן זייערע קישקעס אָן די דנאָעס ניט נאַסטאַרטשען”, און זיי דערלאַנגען זיי אַן אָפּשיי, קערעווען זיך אָפּ און קענען ניט קוקן, ווי אָרעמעלייט כאַפּן, און ווי מקבלים זיינען זשעדנע.
ביים טיש אָבער, וואָס אין עס־שטוב — שטאָט־לייט און סוחרים, אָנגעזעענע און באַוואוסטע, וואָס האַלטן זייערע נאָז־פאַטשיילעס אין די הינטערשטע קאַפּאָטע־קעשענעס פאַרשטעקט, און ווען זיי נייטיקן זיך אין זיי, ווענדן זיי זיך מיט די הענט אויף אַרונטער — געלאַסן, פּאַמעלעך און אין גרויס באַרוטקייט.
אויך חסידים ביי יענעם טיש — פון איין קלויז מיט משהן און צו איין רבין מיט אים פאָרנדיקע — שוין מער טומלדיקע און ווייניקער באַרוטע, און יענע האָבן שוין די פאַטשיילעס אין די בוזעמער העכער די גאַרטלען ליגן פאַרגרייט, און אַז זיי דאַרפן זיי, האָבן זיי זיי אונטער דער האַנט כסדר, שלעפּן זיי אַרויס און רוקן זיי ווידער צוריק אַריין, איילנדיק און מיט אַ בלינדער האַנט־באַוועגונג, מעכאַניש.
אין עס־צימער און אין די דערבייאיקע צימערן — ליכטיק און ליאַרמיק.
מנחם — פאַרפּאַליעט, און איילט נאָך אַלץ פון שטוב אין קיך און פון קיך אין שטוב צו לויפן. דינסטן און משרתים באַגעגענען זיך אין מיט וועג, הין און צוריק איילנדיקע, טרעטן זיך אָן אויף די פיס און צעבוצקען זיך מיט פּנימער און מיט טעלער.
דער עולם — שוין די ערשטע זעט געכאַפּט, און שוין נישט די ערשטע כוסות.
שפּעטער אַ ביסל — ביי אַלע טישן שוין אַן אַלגעמיינער גערייד און גערודער, און אין שטוב־טומל הערן זיך שוין אויך אייניקע אַפילו שרייען.
פלעשער גייען פון האַנט צו האַנט. אייניקע שטייען אויף פון די ערטער, גיסן אָן און דערלאַנגען צו די ווייט־זיצנדיקע. הענט מיט גלעזער און גלעזלעך שטרעקן זיך צו די דערלאַנגער און אָנגיסער, און דער, וואָס שטייט און גיסט, באַפרידיקט: גיסט אָן און גיסט איבער.
גאַנצע טישן רעדן שוין מיטאַמאָל, אויף אַ קול און אינאיינעם. אייניקע פון איין עק טיש שרייען צו אַנדערע, וואָס אין אַנדערן עק, און אַלעמאָל הייבט זיך שוין אויף אַ האַלב־שיכורער, מאַכט עפּעס מיט די הענט, רופט און דעררופט זיך ניט, און זעצט זיך אַ ניט־אויסגעהערטער און ווי מיט שמייכלענדיקער מחילה צוריק אַוועק.
ס׳הייבט זיך אויף באַלד איינער מיט טאַנצנדיקע הענט און פיס פון ↰ 83 הינטערן טיש אַרויס, און, אַרויסגייענדיק, שלעפּט ער אַ צווייטן, דער צווייטער — אַ דריטן, און הענט פאַר הענט אַלץ מער און מער נעמען זיך אָן, ביז אַ האַלבער טיש שטייט שוין אויף, און אינמיטן שטוב שוין טאַנצט ער.
נאָכן ערשטן האַלבן טיש רוקט זיך אַרויס דער צווייטער, און באַלד זיינען אַלע ערטער ביים טיש שוין פרייע און די פריער ליידיקע מיט פון שטוב שוין מיט מענטשן פאַרנומען.
ס׳קומען צום טאַנץ צוערשט די מער־רירעוודיקע, יינגערע און אָנגעטרונקענערע, דערנאָך אויך די עלטערע, געלאַסענערע און נאָך ניכטערע. די גאָר אַלטע קומען אַליין צו צו די שוין־טאַנצנדיקע, פּאַמעלעך, נישט זאָגנדיק, צענעמען די הענט ביי אַ פּאָר טענצער און שטעלן זיך צווישן די צוויי טאַנצנדיקע אַ שטילער, אַ דריטער אַריין.
חסידים האַלטן זיך איינס: איינער ביים אַנדערן, איינעמס קאָפּ צום אַנדערנס אַקסל, אָדער אייניקע מיט הענט אין אַנדערנס רוקן־גאַרטל. סוחרים באַלעבאַטים — אָפּגעזונדערטער, שטיל און בנעימות: האַלטן קעפּ צו דער ערד אַראָפּגעלאָזט, גייען שווערלעך, און אַ פוס, זעט מען, איז זיי ניט איבעריק גרינג צו שטעלן.
די ראָד שוין אַ גרויסע, משרתים און שטוב־אייגענע האָבן שוין די בענק און די טישן צו די ווענט אָפּגערוקט, כדי מער פּלאַץ פאַר די טענצער צו מאַכן, און דאָס אָרט איז געמאַכט.
אַלע טאַנצן. אויך משה אַליין אין דער מיט. אַליין נאָר די שטוב־מענטשן זיינען אויסער דער ראָד: גיטעלע מיט אירע אייניקלעך און טעכטער, קרובים, אויך דינסטן און משרתים קוקן פונווייטן, פרייען זיך, און דינסטן און משרתים שטורכען זיך איינס דאָס צווייטע, ווינקען זיך איבער וועגן די מקבלים און שלעפּער, וואָס אויך זיי זיינען אין טאַנץ אַריינגעצויגן, אָבער וואָס טאַנצן פאַרשעמט, איבעריקע און נישט גערן.
נאָכן ערשטן טאַנץ — ווידער ביים טיש, און נאָכן ערשטן טרינקען — איצט ווידער זיך גענומען טרינקען, און נאָך מיט מער שטאַרקייט, מיט מער היץ און מער פאַרפּאַליעטן הפקר: נייע בוטלעס ביים טיש ווייזן זיך, אַלטער, פון לאַנג אויסגעשטאַנענער וויין ווערט פון קעלער אַרויפגעבראַכט. משה גיסט אָן די לעבן־אים־זיצנדיקע, און די ווייטער־זיצנדיקע גיסן זיך אַליין אָן.
אַלע מיילער אָפן, אַלע הענט שטרעקן זיך און פּלאָנטערן זיך, איבער די טישן הערשן געשרייען, און פיל צווישן די אַלע געשרייען צו משהן ווענדן זיך:
— לחיים, ר׳ משה, — שרייען סוחרים באַלעבאַטים, ווענדנדיק זיך צו אים, כאָטש שוין באַטרונקענע, נאָך מיט אָפּשיי און מיטן „רעב”־טיטל.
— לחיים, משה, — ווענדן זיך חסידים, די, וואָס פאָרן מיט אים צו איין רבין, — היימישלעך, ווי ברידער צו ברידער, ווי צו אַ זייער גלייכן, און שוין אָן שום טיטל.
און אייניקע, שטאַרק־היימישע, דערמאָנען זיך ,אויך אין דער נאָענט־שטייענדיקער גיטעלען, דערזעען זי, גיסן איר אָן, הייסן איר טרינקען, און אויך צו איר טוען זיי שרייען.
— לחיים, גיטעלע... איז געדענק זשע, וואָס מע האָט אָפּגעמאַכט: אַז דו מיט דיין משהן, מיר מיט כלל־ישראל זאָלן מיר משיחן דערלעבן. געדענק. איז אָפּגעמאַכט!
— לחיים, — שרייען צו איר אַנדערע, — יידן ווינטשעווען, אַז דאָס „אָרט” זאָל זיך אויף אים ניט דערוואַרטן.
— און די מלבושים, — כאַפּן אַנדערע אויס און פאַלן אַריין אין די רייד, — די בגדים, מיינען מיר, זאָלן דאָ, טאַקע דאָ, אין שטוב ביי דיר פוילן.
און זיי קלאַפּן אויפן טיש און שטרייכן אונטער דעם „דאָ”, קלאַפּן נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל, גלייך מע פאַרשטייט ניט, און גלייך מיט די פריערדיקע מאָלן „דאָ” זיינען זיי ניט יוצא.
גיטעלע טרינקט צופרידן, וואָס אַזויפיל יידן ווינטשעווען איר, און פון אַזויפיל אויגן, הענט, געשרייען און טומל, וואָס רינגלען זי אַרום. זי טוט אַ זופּ אַן איבעריקן, אַ נישט־פאָרזיכטיקן און נישט וועדליק פאַר איר שלונג, און זי ווערט בלאַס, פאַרשעמטלעך, קוקט אויף איר משהן עטוואָס פאַרשולדיקט, אָבער צוזאַמען מיט דער שולדיקייט, קומט איר ווי אַ וואַרעמקייט און אַ זיס שיכורל אין די קני, און זי פילט, אַז ווען מע וואָלט איצט געטאַנצט, וואָלט זי איר קני־וואַרעמקייט צוזאַמען מיט אַלע איצט אין טאַנצן אויסגעבראַכט.
און טאַקע: שפּעטער אַ ביסל, ווען דער עולם איז ווידער ביים טאַנץ, דער טיש ווידער ליידיק און די מיט שטוב פול, אַזוי באַמערקט ניט קיינער, ווי גיטעלע האָט זיך פּלוצים עפּעס פון צווישן עולם אַרויסגערוקט, פאַרשוואונדן, און אַ קליין ביסל זיך געזאַמט... זי איז צו זיך און אין איר מאַנס אַלקער אַוועק, צום שופלאָד צו, און פון דאָרט עפּעס אַ פּעקעלע אַרויסגעומען... און ווידער האָט דער עולם נישט באַמערקט ,ווי פּלוצים האָט זיך אין דער טאַנצנדיקער ראָד, אין מיט, גיטעלע באַוויזן: אין דער רעכטער האַנט אַ פּעקעלע, און מיט דער לינקער האָט זי איר לאַנג קלייד עטוואָס העכער אירע שיך אויפגעהויבן...
זי האָט געטאַנצט פאַרטראָגן, און ווי אַ פרעמדער כוח וואָלט זי געפירט.
זי האָט נישט באַמערקט, אַז אייניקע, דערזעענדיק זי און פאַרשטייענדיק, וואָס זי טראָגט אין דער האַנט, האָבן זיך אינמיטן טאַנץ אָפּגעשטעלט, און אַז די קינדער אירע, דערזעענדיק דאָס זעלבע, האָבן „מאַמע!” געוואָלט אויסשרייען און נישט באַוויזן, משה — „גיטעלע”, און אויך ער האָט זיך אָפּגעהאַלטן, און אַז אַלטע און שטרענגע לייט, געוויסע דין־ און מנהג־ווייסער, האָבן שוין געבורטשעט, און האָבן דאָס וואָרט „חילול” און „ס׳איז נישט רעכט” אויף זייערע ליפּן געהאַט, — זי האָט דאָס אַלץ נישט באַמערקט.
זי האָט וואָס ווייטער אַלץ קרעפטיקער די האַנט מיטן פּעקעלע אויסגעשטרעקט געהאַלטן, און דאָס קלייד מיט די פּאָר פינגער, ווי פריער — לייכט און פרויאיש צוגעהאַלטן. און אַזוי טאַנצנדיק און אין מיט ראָד שוין זייענדיק, האָט זי אירע קינדערס שרעק עטוואָס באַרואיקט און איר מאַנס מורא אָפּגעהאַלטן און אַפילו ביי די שטרענגע דין־ און מנהג־ווייסער דאָס ברוגזע מורמל־וואָרט גערויבט.
איר פאַרטראָגנקייט האָט ניט לאַנג געדויערט: איר בליק איז וואָס ווייטער אַלץ מער היימישער און שטוביקער געוואָרן, און באַלד האָט זי פון צווישן גרויסן עולם מיט איר מאַנס אויגן זיך באַגעגנט און מיט אַ שמייכל און מיט אַ צוזאָג, ווי — „נישקשה”, — אַ זאָג געטאָן, — „נישקשה, מיטן כוח פון שמחה און מיטן גלייכן אין שמחה וועלן אונדז אַלע געפאַרן פאַרביי און אַלע גזרן בטל ומבוטל ווערן”.
און גיטעלע האָט ווייטער געטאַנצט. זי איז שוין אַ ביסל מיד געווען. זי האָט דערום דאָס פּעקעלע פון דער רעכטער האַנט אין דער לינקער איבערגענומען, און מיט דער רעכטער, ווי פריער מיט דער לינקער, דאָס קלייד עטוואָס פון אירע פיס און שיך צום טאַנץ אויפגעהויבן.
און אַז זי איז שוין גאָר מיד געוואָרן, האָט זי מיט די אויגן אַרום זיך און פון דער ראָד, ווי הילף און שטיצע געזוכט, און מיטאַמאָל, די קינדער אירע דערזעענדיק, האָט אויסגעשריען.
— קינדער, טעכטער מיינע...
און די טעכטער האָבן פאַרשטאַנען. און באַלד האָט שוין גיטעלע אירע צוויי טעכטער, יהודיתן און נחמהקען, איר אַנטקעגנגייענדיק און פאַר איר פּנים טאַנצנדיק, געהאַט... דערנאָך האָבן זיי זיך צו אירע ביידע זייטן געשטעלט און אַלע דריי שוין אין איין שורה: יהודית, די עלטערע, האָט, טאַנצנדיק, מיט די אויגן דעם פאָטער געזוכט, און נחמהקעס אויגן — צו דער מוטערס פיס געווענדט.
און אָט, און ווי דער גאַנצער עולם איז דעמאָלט פאַרכאַפּט געווען מיט קוקן אויף זיי, אַזוי האָט קיינער ניט באַמערקט, און פון גרויס פאַרכאַפּטקייט איז צו קיינעמס אויער ניט דערגאַנגען, ווי צום טויער, וואָס פאַרן הויף, איז דעמאָלט אַ בויד צוגעפאָרן און זיך אָפּגעשטעלט. לעצטער גלעקער־געקלאַנג איז, ביים אָפּשטעלן זיך פון דער בויד, אַנטשוויגן געוואָרן. פון דער בויד איז אַראָפּגעקראָכן איינער אַ מענטש, וואָס איז געזעסן אויבנאָן. און צוזאַמען מיט אים — דער באַלעגאָלע מיט געפּעק אין האַנט. און ביידע האָבן זיך צו דער פאָרטקע פון משהס הויף געלאָזט.
„קייטל־זייגער” איז פון זיין הינטישער בודקע אַרויס און געוואָלט אָנפאַלן און זיך צעהאַווקען, אָבער — ביים וועלן געבליבן. ער האָט זיך דערום נאָר ↰ 86 אַ פּאָר מאָל אַרום זיך אַליין, אַרום זיין אייגענעם קערפּער, אַרומגעדרייט און צוריק אין בודקע, אַ נישט־האַווקענדיקער, אַריין.
און די צוויי, דער פּאַסאַזשיר מיטן באַלעגאָלע, זיינען אין הויף געקומען.
דער פּאַסאַזשיר האָט זיך שטאַרק פאַרחידושט, וואָס אינמיטן וואָך, אין אַ געוויינלעכן טאָג, האָט ער פון דער שטוב אַ גרויסע שיין אַרויסשיינען דערזען און צוזאַמען מיט דער שיין האָט ער אין שטוב ווי אַ סך מענטשן אויך דערפילט... אין שטוב אָבער איז שטיל געווען.
ער איז אין הויף ביי דער זייט פון די שטוב־פענצטער געגאַנגען, ביז ער איז אַרויף אויף די טרעפּ פונעם הינטערשטן שטוב־אַריינגאַנג, די טיר געעפנט, און דעם לענגלעכן קאָרידאָר, וואו די שראַגע מיט די מלבושים האָט זיך געפונען, דורכגעגאַנגען, און האָט זיך לסוף אויף דער שוועל פון דער גרויסער עס־שטוב געטראָפן.
פון דרויסנדיקן פינצטער געקומען, און פון שטוב־ליכט און גרויסן עולם פאַרבלענדט, איז ער אַ וויילע אויף זיין אָרט געבליבן, — ער, אַ הויכער און שטאָלצער, אין אַ זומערדיקן וועג־מאַנטל מיט אַ קאַפּטער, און באָרד און ברעמען אַ ביסל פאַרשטויבטלעך. ער האָט געקוקט, און ווי אַ שמייכל און חידוש אין זיינע אויגן, און דער שמייכל האָט באַטייט: מ׳באַמערקט נישט... נישקשה, מע וועט באַלד באַמערקן...
און טאַקע: ווי גיטעלע מיט ביידע טעכטער ביי די ביידע זייטן האָט אַזוי געהאַלטן אינמיטן טאַנצן, אַזוי האָט זי פּלוצים אויפגעהויבן די אויגן צו דער טיר, וואוהין זי איז גראָד מיטן פּנים איצט געווענדט געווען, און מיטאַמאָל האָט זי עפּעס דאָרט דערזען...
זי האָט תחילת אירע אויגן ניט געגלייבט, געמיינט — אַן אויסווייזעניש, ווייל — אומגעריכט. און פריער אַ רגע האָט זי דאָרט, אויפן זעלבן אָרט, נישט באַמערקט נאָך גאָרנישט. אָבער וואָס לענגער זי האָט זיך איינגעקוקט, אַלץ מער האָט זי זיך איבערצייגט אין געזעענעם... זי האָט זיך אַ ריס געטאָן, און מיטאַמאָל, לאָזנדיק דיביידע טעכטער אַליין און דאָס אָרט צווישן ביידע — אַ ליידיקס, איז זי פון ראָד אַרויס, צו דער טיר און צו דער שוועל צו, און ווי נישט מיט איר קול אויסגעשריען:
— לוזי...
זי האָט אויסגעזען, ווי אַ קינד, וואָס האָט אַ ליבן גאַסט אָדער אַן אייגענעם פאָטער דערזען. זי האָט זיך אַ העפטיקן לאָז געטאָן און ווי געוואָלט צום גאַסטס ברוסט צופאַלן. זי האָט זיך אָבער אין איר און אויך אין זיין עלטער דערמאָנט — און זיך אָפּגעהאַלטן.
אָבער אַ גליקלעכע, און ווידער ווי אַ קינד, וואָס אין סאַמע רעכטער סכנה וואָלט דעם אומגעריכט אַ הילף פון ערגעץ געקומען, אַ רעטער, וואָס דער שליסל פון אַלער הילף איז ביי אים אין דער האַנט, — אַ גליקלעכע, וואָס ↰ 87 צו אַלע ביזהעריקע וואונטשן, וועט איר איצט דער העכסטער וואונטש פונעם העכסט־געגאַרטן געגעבן ווערן — האָט זי דאָס פּעקעלע, וואָס אין האַנט ביי איר, צו לוזיס אויגן אויפגעהויבן, דאָס אים אַ ווייז געטאָן און נאָכאַמאָל אויסגעשריען:
— לוזי!...
— וואָס איז, גיטעלע, וואָס געשעט און וואָס קומט דאָ פאָר?
— אַ סעודה און אַ שמחה איצט דאָ, לוזי, און איך לאָז דיך אין שטוב ניט אַריין, פון שוועל ניט אַראָפּ, ביז דו וועסט מיר דאָ אויפן אָרט משהן נישט צואווינטשעווען.
— וואָס ווינטשעווען?
— אריכת־ימים, לוזי, און אָט זע, — און דאָ האָט זי אים פאַר די אויגן נאָכאַמאָל דאָס פּעקעלע באַוויזן, — אָט דאָס זיינען די „בגדים” משהס, וואָס ער האָט זיך שוין אין וועג פאַרגרייט.
— וואָס רעדסטו, קינד? אריכת־ימים? אוודאי אריכת־ימים; אַוודאי ווינטשעווען. —
אין דעם מאָמענט, בעת אויף דער שטוב־שוועל איז צווישן גיטעלען און לוזין פאָרגעקומען אָט די באַגעגעניש, זיינען שוין אַלע שטוב־לייט, מיט משהן בראש, צו צו דער טיר. ביידע ברידער האָבן זיך געקושט, און די קינדער האָבן דעם פעטער דעם וועג־מאַנטל אויסטאָן געהאָלפן, און אויך פונעם באַלעגאָלע, וואָס איז די גאַנצע צייט געשטאַנען הינטערן גאַסטס פּלייצעס, דאָס געפּעק צוגענומען. באַלד האָט אויך משה דעם גאַסט אין אַ באַזונדערן, תמיד פאַר אים פאַרגרייטן, צימער אָפּגעפירט. אַהין האָט מען אים וואַסער אויף זיך אַרומוואַשן געבראַכט. ער האָט אויך דאָרט די קאַפּאָטע פון וועג איבערגעביטן אויף אַן אַנדער און צו דער סעודה פּאַסנדיקער, און אין אַ וויילע אַרום איז ער שוין צוריק אין עס־צימער געקומען צום זיך פרייענדיקן עולם און צו די שטוב־לייט, וואָס האָבן אויף אים געוואַרט.
אַן אָרט האָט מען אים אָפּגעגעבן אויבנאָן, לעבן משהן. משרתים האָבן געאיילט און דינסטן האָבן באַדינט, און גיטעלע מיט די קינדער זיינען ביי דער זייט און הינטער זיין בענקל געשטאַנען — אויך אויף באַדינען און אויף וואָס נייטיק ס׳וועט זיין צו דערלאַנגען.
לוזי האָט פון אויפגעגעבענעם געגעסן, און בעתן עסן מיט די געציילטע, וואָס דינען נאָענט צו משהן געזעסן, געציילטע ווערטער נאָר גערעדט. דאָס זעלבע מיטן ברודער, מיט משהן אַליין, דאָס זעלבע אויך מיט די שטוב־לייט, כאָטש ער איז, צו זען, אויפגעלייגט געווען זייער און די סעודה־אַרומרינגלונג איז אים ניחא געווען.
און שפּעטער, אַז די סעודה האָט זיך נאָכאַמאָל צעפלאַקערט, אַז דער עולם האָט פאַרגעסן אין גאַסט, וואָס ער האָט אים פריער דאָס עסן און טרינקען ↰ 88 איבערגעשלאָגן, און ווידער האָט מען זיך — ווער צום שמועסן, ווער צום ליאַרמען, ווער צום טרינקען און ווער צו אַלע אינאיינעם — גענומען, און דער פריערדיקער טומל האָט זיך ווידער איינגעשטעלט, און נאָך מער, ווי פריער, זיך געשטאַרקט — איז מען ווידער ווי צום פריער־איבערגעריסענעם טאַנץ אַרויס.
און דאָס מאָל האָט שוין אויך דער פעטער לוזי מיטגעטאַנצט. אַ נייער, פרישער מענטש איז צוגעקומען, און פון אים האָבן איצט ווי אַלע אויגן געמאָנט, און ער איז אין טאַנץ, כאָטש מיט אַלע צוזאַמען, דאָך ווי זיין באַזונדער גאַנג זיך געגאַנגען מיט האַלב־געשלאָסענע אויגן, אַ שטאַרק־פאַרטיפטער, אַן אויסגענומענער, אַן אויסגעטיילטער, ווי מיט אַ הויכן סאָרט כוונה און שמחה, און אין די באַוועגונגען אי רייך אי שפּאָרעוודיק אויפגעהאַלטן.
און נאָך שפּעטער, ווען דער עולם איז שוין אינגאַנצן באַטרונקען געווען: ווער ס׳איז שוין שלעפעריק ביים טיש אַ געשטילטער און אַן אויסגעשעפּטער געזעסן, ווער זיצנדיק געדרעמלט און דעם קאָפּ אויפן טיש אָנגעשפּאָרט, און ווער, פאַרקערט, פון שיכרות אַ מער צערויטלטער און צעהוליעטער; איינער האָט מעשים אָנגעטאָן, זיך געטשעפּעט און זיך תערומותן געזוכט, אַן אַנדערער האָט אַלטע מחלוקתן זיך דערמאָנט און אין געשלעג געקראָכן, ווער ס׳האָט דעם באַלעבאָס און דער באַלעבאָסטע שוין גראָבקייטן געזאָגט, און ווער וועמען אַלטע חטאים וואָס אויסגעוואָרפן; —
אָט דעמאָלט האָבן זיך, פון רעש און טומל ניט באַמערקט פון קיינעם, די ביידע ברידער, משה און דער פעטער לוזי, פון גרויסן עולם אַרויסגערוקט, און זיינען געקומען אין דער ווייטער זאַל, דער שטילער, וואָס די שמחה האָט אַהין ניט דערגרייכט, און וואָס זעלטן זיינען דאָרט געסט אויפגענומען געוואָרן.
ס׳האָט דאָרט געברענט איינער נאָר אַ לאָמפּ, פון דער סטעליע אַן אַראָפּהענגענדיקער. אויפן דיל זיינען אין אַלע פיר זייטן, אין קוואַדראַטן, סטעזשקעס אויסגעשפּרייט געלעגן, אין אַלע פיר ווינקלען פון זאַל — גרויסע פיקוס־וואַזאָנעס, אָלעאַנדרעס מיט גראָבע און שמאָל־לענגלעכע בלעטער און בלעטלעך אין גרויסע ערד־דייזשקעס געשטאַנען. אַ רו פון געוויקס האָט פון זיי געטראָגן, אַ רו פון ביינאַכט, ווען געוויקסן שווייגן, אַ דו אויך פון די סטעזשקעס אין קוואַדראַט אויסגעשפּרייטע. און אויך פון ווייכן פּריצישן מעבל — פון נידעריקע טאַבורעטן מיט טשעכאָלן איבערגעצויגן. און אויך פון אַ שווער־געבעטער סאָפע אין אַ טשעכאָל.
אַהין האָבן זיך ביידע ברידער, ווי אָפּגערעדט, נישט־אָפּגערעדט, פונעם גרויסן עולם דערווייטערט, און ווי אומגערן און אומיסטן פאַרבלאָנדזשעט.
קיינער האָט זייער פעלן אין שטוב נישט באַמערקט. קיינעם זיינען זיי שוין נישט אָנגעגאַנגען. אַליין נאָר גיטעלע מיט די אייניקלעך, וועלכע האָבן די גאַנצע צייט, פון זינט דער פעטער לוזי איז געקומען, אים פון אויג נישט ↰ 89 אַרויסגעלאָזט, האָבן איצט, פּלוצים אים נישט דערזעענדיק צווישן עולם, און אויך משהן — נישט, — האָבן זיי זיך זוכן אַוועקגעלאָזט, פון צימער צו צימער, ביז זיי זיינען צו דער שוועל פון זאַל געקומען, און קומענדיק, און אויף דער שוועל בלייבנדיק, און זעענדיק יענע ביידע אין זאַל שפּאַצירן און צווישן זיך אַ שטילן שמועס פירן, האָבן זיי זיך פאַרהאַלטן, פון אָפּשיי און דרך־ארץ די שוועל נישט אַריבערגעטראָטן, און ווי פון צוויי ליכט, אומגייענדיקע, פונווייטן זייערע אויגן געשפּייזט.
צווישן די ברידער איז אַ קורצער שמועס, נאָר אַן איבערכאַפּנדיקער, דעמאָלט פאָרגעקומען.
צווישן אַנדערן האָט משה ביי לוזין אויך אַ פרעג געטאָן:
— איז, הייסט עס, קומט ער איצט פון דאָרט, וואו ער האָט אין בריוו געשריבן?
— יאָ, — האָט לוזי געענטפערט.
— און ער האָט טאַקע, — האָט משה ווייטער געוואָלט וויסן, — באַשלאָסן, אַז ער בלייבט טאַקע אַ זייעריקער?
— יאָ, — האָט ווייטער לוזי געענטפערט.
— מוז ער אים זאָגן, לוזין, אַז ער וואָלט זיך עס קיינמאָל ניט געגלייבט, און ס׳איז לא עלתה על דעתו.
— אַזוי קרום זעט עס אים אויס?
— ניין, כ׳זאָג ניט, כ׳זאָג נאָר, אַז די גאַנצע וועלט גייט ניט אין יענע דרכים, אונדזער הייליקער טאַטע איז ניט געגאַנגען, און אויך אויף דיר איז מיר אַ ווילדער חידוש.
— אַזוי קרום דאַכט זיך דיר דער דרך?
.— כ׳ווייס ניט. כ׳האָב קיינמאָל ניט געטראַכט פון אים, אָבער ס׳איז ווילד און פּריקרע.
— איז טראַכט זשע יאָ, ברודער־סערדצע, און דערווייל לאָמיר דאָס לאָזן. כ׳בין זייער מיד פון וועג. אַן אַנדערש מאָל.
און דערביי האָט זיך דער שמועס פאַרענדיקט. זיי האָבן זיך פון זאַל אַרויסגיין געלאָזט, און די אייגענע, — גיטעלע, משהס ווייב, און די אייניקלעך, — וואָס זיינען שטילע אויף דער שוועל געשטאַנען און אויף זיי ווי געוואַרט, האָבן אויף משהס פּנים, ביים אַרויסגיין פון זאַל, אַ קליין וואָלקנדל אָנגערוקט דערזען: זיינע אויגן טרויעריקלעך און אָפן, נישט ווי זיי זיינען געוואוינט געווען זיי צו זען בעת אַ שמחה — פון פאַרגעניגן פאַרזשמורעט.
אין אַ פּאָר טעג אַרום נאָכן אויבן־דערמאָנטן, איז אין איינעם אַ פאַרנאַכט מיכאַלקע מיטן שליסל פון סאָד, וואָס האָט זיך שטענדיק ביי אים געפונען, ↰ 90 שקראַבענדיק און מיטן אַלטלעך־געבראָכענעם גאַנג צו דער סאָד־פאָרטקע צוגעקומען.
ווי באַשטענדיק, ווען ער דאַרף עפּעס אַן אַרבעט טאָן, האָט ער אויך איצט גערעדט צו זיך אַליין און עובר־בטלש געבורטשעט. ער האָט זיך לאַנג ביים שלעסל געפּאָרעט, אין שלעסל־לאָך נישט אַריינטרעפנדיק, און לסוף דאָס אויפגעשלאָסן, ווי פאַר עמעצן- פרייט און אַ וואַרע מאַכנדיק, די פאָרטקע אויפגעעפנט.
דאָס איז אַ סימן געווען, אַז באַלד וועט עמעצער פון די באַלעבאַטים, — אָדער גיטעלע, אָדער אַליין משה — מיט איינעם אַ גאַסט, אָדער מיט עטלעכע, — אין סאָד קומען, און אויף נגידיש־ברייטן אופן אין פאַרנאַכט אויף פרישער לופט פאַרברענגען.
און טאַקע:
באַלד האָט זיך פון דער פּאַראַד־טיר, וואָס קוקט פון אַ הויכלעכן פּידמורעק דורכן הויף אין גאַס אַריבער, פונעם גלעזערנעם קאָרידאָר אַרויס, פריער משה, נאָך אים זיין ברודער לוזי, זיך באַוויזן.
זיי זיינען פון די טרעפּ אַראָפּ, האָבן פון שטוב־פרונט אין הויף פאַרקערעוועט, פאַרביי דער עס־שטוב און דעם הינטערשטן אַריינגאַנג פאַרביי, און צום סאָד געקומען.
משה האָט, פון פּאַראַד־טיר אַרויסקומענדיק, אויסגעזען רויט, פאַרשוויצט און עפּעס ווי מבולבל, און לוזי — רואיק, מיט אַן אויפגעהויבענעם קאָפּ, פאַרגעניגט און אויפגעלייגט. משה — ווי פון אַ שטרייט אַרויס, און ערב אַ פאַרשפּילטן שטרייט, און לוזי — אַ זיגער און מיט אַ גליק אַ רואיק־שפּילערישן.
דאָס האָבן די ברידער איצט פאָרגעזעצט דעם שמועס פון יענער נאַכט, ווען די סעודה איז פאָרגעקומען, פון דעמאָלט, ווען זיי האָבן זיך נאָר געהאַט צוגערירט צו אים, און איבער דעם, וואָס איינער פון די ברידער — לוזי — איז געווען מיד פון וועג, האָט אים דער צווייטער — משה — געשאַנעוועט, דעם שמועס איבערגעריסן און אויף אַן אַנדערש מאָל געלאָזט.
געלאָזט. אין דער צווישן־צייט אָבער האָט, ווער ס׳האָט געקאָנט באַמערקן, באַמערקט, אַז משה איז ווי אַן אומגעדולדיקער אַרומגעגאַנגען, אַן אויפגערעגטער און אַ היפּשע מאָל צעשטרייטקייט אַרויסבאַוויזן. קינדער און שטוב־אייגענע האָבן באַמערקט, אַז די פּאָר טעג האָט משה, נישט ווי זיין שטייגער, אין באַלעבאַטישקייט זיך עפּעס איבעריקס געמישט און צופיל אַרום שטוב־זאַכן זיך געדרייט. קינדער האָבן באַמערקט, ווי משה גייט אַלעמאָל צו צום טיש, רוקט אַרויס אַ בענקל אויף זיך זעצן, האָט עפּעס חרטה, רוקט עס צוריק הינטערן טיש אַרונטער, און באַלד ווידער חרטה, און נעמט דאָס בענקל ווידער אַפיר.
דאָס — די קינדער. גיטעלע אָבער, וואָס אַמנאָענטסטן צו אים, האָט נאָך באַמערקט, ווי אָפט עס ציטערט אים די אונטערשטע ליפּ, און כדי נישט צו געבן אַנדערע דאָס צו באַמערקן, האַלט ער צו די אונטערשטע מיט דער אייבערשטער און גלייכט מיט אַ צוגעמאַכט מויל אַ וויילע.
— וואָס איז דיר, משה? — האָט זי איינמאָל ביי אים געפּרואווט אַ פרעג טאָן.
— גאָרניט, גאָרניט, — האָט ער איר, ווי נישט ווילנדיק, אָפּגעענטפערט, זי אָפּגעשטויסן.
גיטעלע האָט אָבער גלייך דערקענט, אַז די סיבה פון איר מאַנס צעשטרייטקייט די לעצטע טעג נאָך לוזיס אָנקומען, איז ניט קיין אַנדערע, נאָר אַליין טאַקע לוזי.
ווייל גלייך נאָך לוזיס קומען, האָט זי (און נישט נאָר זי) אין לוזין אַ שינוי דערזען אַ נישט ווי אַלעמאָל קיין פאַרטראַכט־שווייגנדיקער און געשלאָסענער, נאָר דאָס מאָל ווי צעעפנט. און ווי עפּעס אַ נייע הויט אויף אים; נישט, ווי פריער באַשטענדיק, ווען ער פלעגט מיט די אויגן איבער זאַכן אַריבערקוקן און אין חלל און אין דער לופט עפּעס זוכן. ניין. איצט — ווי געפונען, און גליקלעך פון געפונענעם, האָט ער אַלעמען גלייך אין די אויגן געקוקט, צוגעלאָזט, און אָפט מיט די שטוב־לייט, מיט מאַנצבילן, ווי מיט פרויען, מיט גרויסע, ווי מיט קינדער, אַ שמועס פאַרפירט, גערעדט און זיך געלאָזט רעדן.
— לוזי... — האָט דערום גיטעלע די געלעגנהייט אויסגענוצט — לוזיס צוגעלאָזטקייט — און זיך איינמאָל געווענדט צו אים.
ס׳איז געווען ביים עסן, בעת זי האָט אים ביים טיש באַדינט און זי האָט די צייט פאַר אַ שעת־הכושר געהאַלטן.
— לוזי...
— וואָס איז, גיטעלע?
— זיי מיר מוחל, לוזי, און האָב קיין פאַריבל ניט: אין אייערע מאַנצבילשע זאַכן מיש איך זיך ניט, ווייל כ׳פאַרשטיי ניט, אָבער משה זאָגט... עפּעס זאָגט משה...
— אַז וואָס?
— אַז עפּעס אַ נייער דרך ביי דיר.
לוזי האָט, קוקנדיק אויף איר, געשמייכלט.
— איז וואָס, אַז אַ נייער? איז דאָך גוט, גיטעלע, אויב אַ נייער?
— יאָ, אָבער משה...
— איז פאַרלאָז זיך שוין אויף מיר און אויף משהן, — האָט ער איר אָפּגעענטפערט און מיט שפּאַסיקן גוטמוט איר די רייד איבערגעריסן.
און משה אַליין האָט עטלעכע טעג אויסגעוואַרט. ער איז צעשטרייט געווען און איבעריק אַרום די שטוב־זאַכן זיך געדרייט. און איצט האָט ער די ↰ 92 צייט אָפּגעציפערט, ווען ער איז אַליין פאַרנאַכט מיטן ברודער אין ברודערס צימער געבליבן, איצט האָט ער שוין נישט געזאַמט און איז גלייך צום ענין מיט אַן אויפגערודערטן טאָן און מינע צוגעטראָטן:
— ער פאַרשטייט נישט און הייבט ניט אָן צו פאַרשטיין, אַז בסך־הכל, ווער זיינען זיי? ווי קומט לוזי גאָר צו „זיי”, און „זיי” — צו לוזין? ער — ער, און „זיי” — באַלמעלאָכעס־עברינים. אַזוי אין N זאָגט מען און אַזוי אויך אומעטום. איז פאַרוואָס עפּעס ביי דער גאַנצער וועלט דער שקר, און ביי „זיי”, גראָד ביי „זיי”, דער אמת?
לוזי האָט דעם ברודערס אויפגערודערטקייט באַמערקט און מיטן זעלבן טאָן, וואָס יענער, ניט געוואָלט אים אָפּענטפערן. ער האָט אויסגעזען און זיך געפילט, ווי אַ פול־באַלאָדענע שיף, וואָס זיצט אין טיפע וואַסערן, און וואָס מעג זיך אַ זיכערן און רואיקן גאַנג פאַרגינען. ער האָט דערום נאָר געזאָגט:
— און אַז באַלמעלאָכעס, איז וואָס? און אַז עם־הארצים? זיינען דען, חלילה, עם־הארצים קיין יידן ניט? ס׳איז דאָך נאָר, וואָס זייער דרך געפעלט אים ניט, איז זאָל ער רעדן פון זייער דרך, אָבער ניט פון זיי.
און דאָ האָט משה פאַר זיך זיין קעגנער דערזען, און ער האָט גלייך דערפילט, אַז די שפּיל איז פון אָנהייב אָן און פון פאָרויס באַשטימט אַ פאַרשפּילטע. ס׳האָט אים באַלד ווי לופט אויסגעפעלט, די ענגע פיר ווענט האָבן אים געוואָרגן, און אין דרויסן, האָט זיך אים געדוכט, וועלן אים לייכטער די געדאַנקען אָנקומען, און ער וועט זיך בעסער קעגן זיין קעגנער קענען ווערן. ער האָט דערום באַלד צו מיכאַלקען באַפוילן, יענער זאָל די סאָד־פאָרטקע עפענען, כדי דעם ווייטערדיקן שמועס און וויכוח שוין אויף דער פרישער לופט פאַרזעצן.
און אָט — אַז זיי זיינען אַריין אין סאָד, האָט מען, ביי אַ זייט שטייענדיק, געקענט באַמערקן, ווי דער פעטער לוזי האָט, אויף דער ערשטער סטעזשקע קומענדיק, אַלעמאָל דעם קאָפּ פאַר אַן אַנדער בוים מיט אַראָפּהענגענדיקע צווייגן אָנגעבויגן, און משה ניט, ווייל דער פעטער לוזי איז העכער פון משהן.
דערנאָך האָט מען זיי שוין אויף אַ ווייטערדיקער סטעזשקע, איינס לעבן דאָס אַנדערע, אומגיין געזען: איינעם אַ הויכן און שטאַלטנעם, דעם צווייטן ביי זיין זייט — אַ קלענערן; ביידע אין שוואַרצע קאַפּאָטעס, ווי מיטן שבת אינדערוואָכן, און ביידע האָבן איצט אין דער לעצטער שקיעה־שיין שפּאַצירנדיק, אויסגעזען, ווי צוויי אַלטע קלוגע לייט אַמאָל אין אַן אַלט לאַנד, פאַרנאַכט אין אַ גאָרטן, ווען דער טאָג נידערט אַראָפּ, הויכע און נאָר זיי אַליין באַוואוסטע ענינים באַהאַנדלענדיק.
אַז מע האָט זיך אָבער בעסער איינגעקוקט, האָט מען באַמערקט, אַז איינער — לוזי — האָט די גאַנצע צייט רואיק די הענט אין די הינטערשטע קעשענעס פון דער קאַפּאָטע געהאַלטן, און דער צווייטער — משה — ביי זיין זייט און ↰ 93 אַ ביסל פאָרויסגייענדיק, האָט דעם קאָפּ אַלעמאָל צום ברודער געווענדט און מיט אומרואיקע הענט־באַוועגונגען האָט ער ווי צום ברודערס הויכקייט געוואָלט אַרויפדערלאַנגען.
די טריט פונעם העכערן דערביי זיינען געווען געמאָסטן, און יענער, דער ברודער, פאַרלויפט אים פאַרפריער דעם וועג, אָבער דער העכערער גיט זיך יענעמס לויפיקייט ניט נאָך, פאַרקערט — דער נידעריקער מוז זיך, אַלעמאָל נאָכן פאָרויסלויפן, צוריק צום העכערנס געמאָסטנקייט צופּאַסן, און ווידער צו יענעמס זייט און גאַנג זיך צושטעלן.
ביי משהן האָבן די אויערן און דאָס פּנים פון וויכוח און היץ געפלאַמט, און די פאַרנאַכטיקע קילע לופט האָט אים ניט אָפּגעקילט, נאָר פאַרקערט, אים מער צעפלאַקערט. און לוזי האָט, צוליב פרייערן און לופטיקערן דענקען, דאָס היטל העכער און אַרויף שטערן אַרויפגערוקט געהאַט.
און לוזי האָט דעמאָלט פון פאַרשיידענע דרכים, גענג און שיטות, פון פאַרשיידענע הייליקע גערעדט. פון אייניקע, פונעם רוב, וואָס ער האָט זיי פאַרגלייכט מיט אַ ליכט, וואָס שטייט און ברענט נאָר אויף איין אָרט, און באַלויכט ניט מער, ווי איר אַרום: אויב קליין — אַ קליין אָרט, אויב גרויס — אַ גרעסערס. און אַנדערע — געגליכן צו אַ גייענדיקער ליכט, וואָס וואוהין זי גייט, לייכט זי און דינט פאַר אַ וועגווייזער... אייניקע געגליכן צו אַ טייך אום זומער, וואָס נאָר די נאָענטע ברעג־ערטער ציען פון אים די שפע, און אַנדערע — צו אַ טייך־אויסגוס אום פרילינג, וואָס ווילד־ווייטע שטחן ווערן פון אים באַפרוכפּערט און באַגאָסן...
ער האָט אויך גערעדט פון פאַרשיידענע סאָרטן שמחות: פון אַ שמחה, וואָס דערגייט נאָר ביז דער סטעליע, און פון אַן אַנדערער, וועלכע הייבט אַרויף, דערהייבט און לייטערט, שאַפט וואונדער — מאַכט פון אַלט יונג, און פון דער גראָבסטער זאַך — אַזאַ, וואָס קאָן ביז דער העכסטער הייך אַרויפדערלאַנגען.
ער האָט גערעדט און דערוויזן, אַז דאָס אַלץ איז נישט ביי אַלע פירער פונעם דור צו געפינען, נאָר ביי אייניקע, אויסגענומענע, און בכלל שוין נישט ביי די פון איצט, נאָר בלויז ביי די פריערדיקע, ביי די „ראשונים”, און משה האָט זיך געווערט, זיך געוואָרפן און אַנדערש געוואָלט דערווייזן.
לוזי האָט מיט אַ וואונדערלעכער מנוחה פון פאַרשיידענע מאָסן גערעדט.
פון מאָס פון הייך און נידער, אויך פון שלעכטס און גוטס, און ער האָט דערוויזן, אַז אין פאַרשיידענע צייטן זיינען פאַרשיידן אויך די מאָסן, אַז אין באַזונדערע צייטן זיינען אַפילו די מאָסן פון גוטס און שלעכטס באַזונדערע; און דערום, איז דאָס פון אַלעמען אָנגענומענע נישט קיין מחויב און קיין מוז פאַר אַלעמען, ובפרט פאַר אויסגענומענע און פאַר געציילטע — פאַר אַזוינע, וואָס קאָנען איבעראַנדערשן די מאָסן, און וואָס קאָנען נייע וועגן אויפברעכן; ↰ 94 און לכן, און דערום, זיינען אַלע זיינע, משהס, ראיות און אָפּפרעגונגען, וואָס ער פרעגט אים אָפּ און ווייזט אים אָן אויף די אויסגעטראָטענע וועגן, קיין אָפּפרעג ניט, ווייל דער אויסגענומענער האָט רעכט צו זיין אַ „יוצא”, *) האָט רעכט צו שאַפן אַן אייגענעם וועג, פריער פאַר זיך אַליין, וואָס דערנאָך וועט ער, דער וועג, זיין אויך פאַר פיל און פאַר אַלע. — און משה האָט ווידער אָפּגעפרעגט.
און ווען אַ פרעמדער וואָלט בעת אָט דעם וויכוח בייגעווען, וואָלט ער געזען, וואָלט זיך אים געדאַכט, אַז ער זעט אַ הויכן לייטער פאַר זיך, און צוויי מענטשן פון זיינע ביידע זייטן גייען אַרויף אויף אים; אָבער ווען איינער שטייגט רואיק, נעמט טרעפּ נאָך טרעפּ, און דאָס איינגענומענע איז אים לייכט אָנגעקומען, אָן קיינע שוועריקייטן, פאַרקערט — אים נאָך גרינגקייט אין די פיס געגעבן, אויף העכער און נאָך מער צו שטייגן, — איז דער צווייטער, פון דער אַנדערער זייט, וואָס וויל יענעם נאָכגיין, הינטערשטעליק; האָט מורא פאַר דער הייך, און די גאַנצע צייט פון אויפגיין איז ער מיט די אויגן צו די פיס פונעם אַרויפגייער, וואָס פון דער צווייטער זייט, געבונדן, קוקט אויף זיי, לערנט זיך שפּאַנען ביי זיי, און די לערע גיט זיך אים ניט איין, ווייל יענעמס שטייגן־מאָס איז קיין מאָס פאַר אים, און פאַרן צווייטנס קאָפּ איז די הייך ניט געפּאַסט, מחמת קאָפּשווינדל און מחמת מורא.
און דער סוף איז געווען, אַז ווען אַלע ראיות און אַרויסברייאונגען האָבן זיך שוין אויסגענומען ביי איינעם, און אַז וואָס ער האָט פון אָנגעזאַמלטן וויסן פאַרמאָגט, האָט ער שוין אויפן טיש אויסגעלייגט, און אַליין שוין מיד און אויסגעשעפּט און פון אַלע זיינע אָנשטרענגונגען האָט ער קיין סימן בנין נישט אויסגעבויט, — איז דער צווייטער, פאַרקערט, שוין ווי אויף אַ הויכער פעסטונג, פּאַמעלעך און זיכער אַן אויסגעבויטער, געשטאַנען, און געקוקט אויף זיין קעגנער, ווי אויף אַ קינד, וואָס גייט קעגן אַ גרויסן מיט קינדערש־נישטיקע מאָסמיטלען צו קעמפן.
און דער סוף איז געווען, אַז נאָך דעם, ווי ביים ברודער משהן האָבן זיך שוין אַלע טענות און טענות אויסגעלאָזט, און ער האָט לאַנג און פאַרלוירן נאָך, ווי אין די קעשענעס געזוכט, און לסוף אַ קליין ביסל מינץ געפונען, און ער האָט דאָס ביסל אין דער פאָרם פון אַ לעצטער טענה אויסגעלייגט:
— איז יאָ, אָבער פאַרוואָס די גאַנצע וועלט זוכט און געפינט צווישן די לעבעדיקע פון זייער דור, און ער, לוזי, איז גאָר אַוועק צו די טויטע?
האָט אים דערויף שוין לוזי, ווי מיט אַ שמייכל, זיין שוואַכקייט באַדויערנדיק, און ווי אַ זיגער, וואָס גיט דעם באַזיגטן אַ האַנט צום אויפשטיין, מיט ליבע און מיטלייד אָפּגעענטפערט:
*) אויסנאַם.
— איז וואָס, אַז טויט? איז דאָך משה־רבינו אויך טויט, איז דאָך אויך ר׳ יוחנן בן זכאי, דער רמב״ם, דער בעל־שם הקדוש טויט — נו, איז וואָס, איז דען די תורה זייערע, חלילה, טויט?...
און דאָ האָבן די ברידער דעם שמועס פאַרענדיקט. ס׳איז שוין טיף אין אָוונט געווען און שוין צייט מעריב צו דאַוונען. פון די ביימער און פון גאַנצן סאָד האָט שוין מיט קילקייט געצויגן; פון זון — שוין קיין סימן, נאָר פון דער אַנטקעגן־זייט, וואוהין די זון איז שוין געהאַט פאַרגאַנגען, איז אַפריער אַ שטאַרק־בלאַסע, און וואָס ווייטער און שפּעטער — אַ גאָלדן־גרויסע, אָב־חודשדיקע לבנה אויפגעגאַנגען, מיט אַ צוזאָג אויף דערנאָך, אויפן גאַנצן אָוונט און אויף נאַכט דער גאַנצער, מיט אַ שטילער און הויך־גאָלדיקער שיין דעם סאָד, די שטוב, דעם הויף און דעם אַרום צו באַלויכטן.
די ברידער האָבן דעם סאָד פאַרלאָזט, זיינען דורכן הויף דורכגעגאַנגען, און אַז זיי זיינען אין שטוב אַריין, האָבן שוין ליכט און לאָמפּן געברענט. זיי האָבן אַ וויילע, פון דרויסן קומענדיק, ביידע צוערשט די אויגן פאַר דער שיין געזשמורעט, דערנאָך האָבן זיי זיך געשטעלט דאַוונען.
די שטוב־לייט האָבן נאָך זייער אַריינקומען געזען, אַז משה האָט, פון סאָד אָנקומענדיק, ווי אַ געשלאָגענער זיך געפילט, און ער האָט זיך אַ ביסל צו אַלעמען און באַזונדערס צו לוזין געהאַלטן פרעמדלעך, און לוזי, פאַרקערט, אויפגעלייגט, פריי און ווי גאָרניט איז ניט פאָרגעקומען.
די שטוב־לייט האָבן, צוליבן נישט איבעריקן גוט־פילן־זיך פון זייער פאָטער, דאָס מאָל דאָס פאַרברענגען ביים אָוונט־עסן ווי מקצר געווען: נישט פאַרן עסן און אויך נאָכן, — נישט, ווי זיי זיינען געוואוינט געווען, — אין רעדלעך זיך איצט ניט געקליבן. נאָר מע איז אַלע באַלד נאָכן עסן, יעדער אין זיין צימער, זיך צעגאַנגען. משה מיט גיטעלען — צו זיך אין אַלקער, די קינדער — צו זיך.
דעם פעטער לוזין האָט מען דעמאָלט זיין בעט געבעט, נישט ווי אַלעמאָל אין זיין צימער, נאָר אין פּאַראַדנעם גלעזערנעם קאָרידאָר, ווי ער האָט פאַרלאַנגט. אין יענעם קאָרידאָר, וואָס דינט סוכות־צייט פאַר אַ סוכה, וואו די סטעליע איז אין זעקס פירעקעכיקע אָפּטיילונגען געטיילט, יעדער פירעק מיט אין אלכסון אויסגעלייגטע געפאַרבטע שטעקעלעך, און וואו די ווענט זיינען העכער האַלב פון גלאָז, פון קליינע טאַפליעלעך, און די טאַפליעלעך פאַרשיידנפאַרביקע: רויט, גרין, געל, ברוין א. אַז. וו.
דאָרט האָט מען איצט זיין בעט געשטעלט. פאַר אַ „שומר” האָט מען אים דעמאָלט יהודיתעס, משהס טאָכטערס עלטסט יינגעלע, מאירלען, געגעבן: — מאירלען, וואָס טיילט זיך אויס פון אַלע קינדער אין שטוב מיט באַזונדערער שטילקייט, חשיבות און אויסטערלישער לאַגע צווישן קינדער, און וואָס אים ↰ 96 האָט תמיד אַפילו דער פעטער לוזי, צוגאַסט קומענדיק, פון אַלע קינדער אויסגעטיילט.
מאירל האָט זיך פאַרן וואָרט „שומר” געשראָקן. ער האָט געוואוסט, אַז עפּעס אַ הויכער סאָרט אחריות איז אַרויפגעלייגט אויף אים, כאָטש אין וואָס דאָס היטן באַשטייט, האָט ער נישט פאַרשטאַנען, און דאָך צוזאַמען מיט דער שרעק איז אים די אחריות אויך גוואַלטיק אָנגענעם געווען.
און אָט, אַז אַלע אין שטוב זיינען שוין געגאַנגען שלאָפן, ווען אַלע שוין אויף זייערע געלעגערס, די שטוב — שטיל, און אין אַלע חדרים האָט די שיין פון דער אין הימל הויך־שיינענדיקער גאָלדענער לבנה נאָר אַריינגעקוקט, זיינען אין משהס רואיק, רואיק הויז דעמאָלט נאָר צוויי מענטשן ניט געשלאָפן.
דאָס זיינען געווען:
משה אַליין, וואָס נאָכן וויכוח מיטן ברודער האָט ער זיך לאַנג ניט געקאָנט באַרואיקן, ניט בעתן מעריב־דאַוונען, ניט אויך נאָכדעם, בעתן עסן, און אויך איצט אַפילו, ווען ער איז שוין ביי זיך אין אַלקער געווען און האָט זיך געגרייט שלאָפן לייגן. ער איז, בעת ער האָט אויסגעטאָן די קאַפּאָטע, מיט איין אַרבל לאַנג אַ נישט־אויסגעטאָנענער געבליבן, און נאָך דער קאַפּאָטע איז אויך מיט די שיך פאָרגעקומען דאָס זעלבע: איינעם אויסגעטאָן, און מיטן אַנדערן איז ער לאַנג זיצן געבליבן.
דער צווייטער וואַכנדיקער — מאירל, וואָס פאַרן שלאָפן, ווען ער אַליין איז שוין אויף זיין געלעגער געווען, האָט ער געזען, ווי דער פעטער לוזי האָט די קאָרידאָר־טיר געעפנט, אין דרויסן אַרויס, און עפּעס לאַנג און עפּעס לענגער, ווי מע דאַרף, צוריק זיך ניט אומגעקערט. מאירל האָט מורא געקראָגן: ראשית, פאַרן פעטער לוזין, וועלכן ער האָט באַדאַרפט היטן, און, צווייטנס, פאַר זיך, וואָס ער איז איינער אַליין, שפּעט אין נאַכט, אין קאָרידאָר געבליבן.
ער האָט זיך דערום פון געלעגער אויפגעשטעלט און מיטן פּנים צו איינעם אַ טאַפליעלע צו, און גראָד האָט ער אַ רויטן געטראָפן, און אַרויסקוקנדיק דורך דעם, האָט ער אומגעריכט און פּלוצים דעם פעטער לוזי אינמיטן הויף, אַנטקעגן דער לבנה, מיט אַ פאַרריסענעם קאָפּ און מיט אַ פאַרבלאָנדזשעטן בליק צום הימל קוקן דערזען.
און מאירל האָט זיך פאַרן בילד דערשראָקן, — פאַר דעם, וואָס ער האָט קיינמאָל ניט געזען: אַ מענטשן אינמיטן ביינאַכט, איינער אַנטקעגן דער לבנה, מיט אַ פאַרריסענעם קאָפּ און באָרד אַרויפקוקנדיק.
ער איז אַ דערציטערטער צוריק צו זיין בעטל צוגעפאַלן, אונטער זיין קאָלדרע אַרונטער, זיך איינגעוויקלט און אַנטשלאָפן געוואָרן... די גאַנצע נאַכט אָבער האָט עס אים דערנאָך געשוידערט, און ער האָט זיך פון דערשרעק געוואָרפן, ↰ 97 און, אגב געזאָגט, אויף זיין גאַנצן לעבן דערנאָך דאָס בילד פאַרגעדענקט.
און אויך משהן האָט עס פאַרן שלאָף, — ער ווייס ניט פאַרוואָס, — עפּעס צום פענצטער אַ צי געגעבן, ער האָט זיך אַ נייג געטאָן, און פּלוצים — דאָס זעלבע, וואָס מאירל דערזען: לוזי אינמיטן הויף און מיט אַ פאַרריסענעם קאָפּ און באָרד צום הימל און צו דער לבנה...
ס׳האָט זיך ביי אים ווי אַן „אוי” געוואָלט אַרויסרייסן, און ער האָט זיך פאַרהאַלטן, כדי גיטעלען, וואָס איז אַנטקעגן אין איר בעט שוין געשלאָפן, נישט צו וועקן. ער האָט לאַנג ניט געקוקט, נישט געקענט קוקן... ער האָט פאַרשטאַנען, אַז לוזי האָט, נאָכדעם, ווי ער האָט זיך אויפן וועג פון די „זייניקע” געלאָזט, געוויס אויך די מידה פון „התבודדות” *) ביי זיי איבערגענומען, און פאַרן שלאָף איצט, ווי אַלע די „זייערע”, די שעה פון אַליין זיין געפּראַוועט.
ער האָט זיך באַלד אויך אין חלום, וואָס האָט זיך אים געחלומט, דערמאָנט: לוזי אין הויף אין דער מיט, מיט די כישוף־ליכט, און דער פאָטער וויינט, קוקנדיק אויף אים, און ער קערעוועט דעם קאָפּ אָפּ פון צו קוקן...
ער איז געפּלעפט געווען, ווייל אויף אַ משונה־אופן האָט זיך אים זיין חלום איצט באַשטעטיקט, און ער האָט זיך ווייטער דעם פאָטערס ווערטער דערמאָנט.
— „זעסט ניט, — האָט דער פאָטער געזאָגט, — לוזי טוט אונדז אָן אַזוינע חרפּות־בושות...”
*) אַליין זיין, בלייבן באַזונדער.
צו יענער צייט האָט זיך אין דער שטאָט N, צווישן די פיל רוישיקע און רייכע חסידים־סעקטעס, איינע אַ נישט־אָנגעזעענע און קליינע „בראַסלעווער” געפונען.
זי איז באַשטאַנען פון נישט מער, ווי אָנדערהאַלבן צוויי מנינים באַלמעלאָכעס, און דער עיקר — אביונים — אָבער פון אַזוינע, וואָס צו זיי איז גאָר קיין גלייכן נישט געווען.
פאַרשטענדלעך, אַז מחמת אַזוי ווייניק אין צאָל און אַזוי אָרעם דערצו, האָבן זיי קיין אייגענע שול, ווי אַלע אַנדערע, נישט געהאַט און אַפילו נישט געטרוימט צו האָבן. זיי זיינען נאָך, אויסער דעם אַלעמען, שטאַרק גערודפט געווען, און זיי האָבן זיך אַמאָל אָפּגעדונגען, מערסטנטייל אָבער זיך נאָר איינגעבעטן, מע זאָל זיי דערלויבן ביי אַנדערע כאָטש אַ פאַרטאָגיקן ערשטן מנין זייערן פּראַווען.
צו זיי, צו אָט דער סעקטע, פלעגט מען זען, פלעגט זיך אַמאָל אַריינשטעלן אַ יונג יינגל, פון ווייטן פּוילן געקומען, מיט אַן אָרעם פּעקעלע זאַכן פון דער היים געבראַכט, מיט אַ זינגענדיקער אויסשפּראַך, אָפט אויך מיט אַ טאָרבעלע פאַך־געצייג, כדי ביי זיי, אַ מאָל מער אָדער ווייניקער, זיך צו פאַרזאַמען, און זייער תורה, מידות און אויפפירונג זיך לערנען.
מע פלעגט אים וואַרעם אויפנעמען, אים מקרב זיין: די ערשטע צייט, ביז ער האָט זיך אָנגעהויבן פאַרדינען, אים אונטערגעהאַלטן און פון אַלגעמיינעם בייטל — פון נישט מיינס, נישט דיינס, נאָר פון גאָטס, ווי ס׳האָט ביי זיי געהייסן, — אים געשפּייזט. דערנאָך האָט ער שוין אויף אייגענעם געלעבט און מיטן פאַרדינסט מיט אַנדערע זיך געטיילט און אָרעמערע פון זיך אונטערגעהאַלטן.
אַמאָל, פאַרקערט, פלעגט אָנקומען צו אָט דער סעקטע אַ רייכער, וואָס איז צו זיי צוגעשטאַנען. לויטן גאַנצן הילוך, לויט דער קליידונג איז צו זען געווען; אַ מענטש פון רייכע געשעפטן, רייכער שטוב און נגידישער הרחבה. ער האָט זיך פאַרהאַלטן ביי זיי, וויפיל פאַרהאַלטן, און איז זיך מיט זיי, מיט דער סעקטע, באַגאַנגען ווי מיט אייגענע: וואָס ער האָט געהאַט איבעריקס און נישט צו זיין שפּור־באַדאַרף נייטיק — זיי אָפּגעגעבן און מיט זיי זיך געטיילט; און וואונדערלעך, ווי ס׳איז קיינמאָל ניט געווען צו מערקן, דער ↰ 99 געבער זאָל שטאָלצירן, און דער נעמער זאָל ביי זיך אַראָפּפאַלן. אַזוי פון תמיד, און אַזוי איינגעפירט איז געווען ביי זיי, אַז געלט איז פון האַנט צו האַנט און פון בייטל צו בייטל געגאַנגען. זעלטן־זעלטן נאָר, אַז פון אַ רייכן איז עפּעס רייכס אַריינגעפאַלן, מערסטנטייל און דאָס רוב — דער בייטל ביי אַלעמען ליידיק און אויפן ליידיקן בשותפות אַלע.
פיל פון זיי האָבן זיך איבער גרויס פרומקייט און משוגעת פון זייערע מלאכות און פּרנסות אַרויסגעשלאָגן. ווייבער, פון זייערע פרומע מאַנען באַווירקטע, האָבן ביי זיי נישט געמאָנט, און קינדער — דערשלאָגענע, אָפּגעצערטע און אַנעמיש־פאַראורטיילטע — האָבן ביי טאַטע־מאַמע נישט געבעטן, ווייל געוואוסט, אַז ס׳איז איבעריק און סיי־ווי נישט צו פּועלן.
דער גרעסטער טייל זייערע האָט געלעבט: פון דאַוונען און תעניתים. בייטאָג, נישט ווי אַלע מענטשן, נישט מיט בייטאָגעדיקע זאַכן פאַרנומען, ביינאַכט — אויף די קברים פון די שטאָט־צדיקים גענעכטיקט, און פאַר דער וועלט, פאַר זיך און פאַר דער אייגענער פאַמיליע עפּעס צו טאָן — נישט שייך, און ביז פאַרברעכן פאַרגעסן.
אָט שטייען פאַר אונדז אייניקע זייעריקע:
ערשטער:
אברהמל דער פיר־אַרשיניקער שניידער. נאָך יונג. סוף צוואַנציקער. מיט גלאַטע באַקן, מיט געציילטע אומקאָלירטע הערלעך אין באָרד. די הויט פון זיין פּנים אָבער שוין פון אַזאַ בלאַסקייט, אַז ס׳גייט אַזש איבער אין גרין און זעט אויס, ווי אייטער אונטער אַ בלאָטער.
ער איז לענג, דאַר און אויסגעדעווערט. האָט די מלאכה פאַרלאָזט. מיט עפּעס ספרים, וואָס נישט פאַר זיין קאָפּ און נישט פאַר זיין פאַרשטאַנד, זיך פאַרנומען. דער עיקר אָבער, מיט פרום דאַוונען, מיט נעכטיקן אויפן „פעלד”, *) און פון הונגער און תעניתים גייט אים שוין אַ קעלט און אַ שלעכטער ריח פון מויל.
— אַך! אַך! — קוויקט ער זיך אָפט אין עקסטאַז ביים דאַוונען, ווי אין חלשות, און אַמאָל אויך אַפילו אינמיטן אַ שמועס מיט אַ מענטשן, ווען ס׳קומט אים אָן דער רעליגיעזער געדז און רייסט זיך אַרויס פון אים פּלוצלונג.
*) בית-עלמין.
— אברהמל... — וועקט אים אַמאָל אַ פאַרנאַכט אין שול, וואו ער געפינט ↰ 100 זיך, דאָס ווייב, צו אים קומענדיק, פון זיין דולער פאַרטראָגנקייט. — אברהמל, די קינדער האָבן נאָך היינט אין מויל ניט געהאַט... אפשר האָסטו עפּעס?
און אברהמל האָט — אַ לאַנג צונויפגעלייגט לעדערן בייטעלע מיט פיל אָפּטיילונגען, ווי אַ שטאָק איבער אַ שטאָק, און אַז ער צענעמט עס, צעוויקלט עס, דאָס בייטעלע, איז אין סאַמע לעצטן שטאָק, מערסטנטייל אַ זעקסער, און אַמאָל אויך... דער לעצטער שטאָק ליידיק.
דאָס ווייב שטייט אַ פינצטערס, וויל אַוועקגיין און קאָן נישט, וויל בלייבן און האָט ניט צוליב וואָס, און איר מאַן איז גרין, לאַנג, דאַר, פיר־אַרשיניק, מיט עטלעכע הערעלעך אין באָרד, און זי זעט, אַז זי האָט ניט וואָס צו וואַרטן: ער איז פאַרטראָגן, און ביי אַ לעצטער שיין פון טאָג, אָדער ביי אַ פאַר־מנחהדיקער ליכט איז ער אין זיין ספר און אין ווייטע פון איר עולמות פאַרטאָן.
צווייטער.
משה־מנחם דער פאַרבער. פון מיטעלע יאָרן און מיטעלן וואוקס. מיט אַ שטאַרק שוואַרץ בערדל, שוואַרצע ברעמען און אויגן. זיין רעכטע זייט איבער דער לינקער איבערגעבויגן, אַזוי, אַז ער שטייט, גייט, לויפט אַ ביסעלע קאָסע. ער האָט אַן אייבערשטע צעשפּאָלטענע ליפּ, אַ צעהאַקטע און פאַרנייטע. די רויטע שניטן גייען זיך ניט צונויף, און דער אייבערשטער קאַסטן ציין איז ביים אים נאַקעט. דערום, אַז ער רעדט, זופּט ער די לופט באַשטענדיק, אַז ער זאָגט איינמאָל, דאַכט זיך אים, אַז ער איז ניט יוצא, זופּט לופט און זאָגט נאָכאַמאָל. ער איז אַ זשוואַווער, ווי פון עפּעס אַן אינעווייניקסטן קוועקזילבער; אַ תמיד אומרואיקער — פון גרויס היציקייט און ברען, וואָס לאָזט זיין קערפּער ניט רוען, רייסט זיך פון אים, רייסט אים מיט און לאָזט אים קיינמאָל אויף איין אָרט נישט איינשטיין.
ער, משה־מנחם, געפינט שוין, אויסער פאַר דולער פרומקייט, צייט אויך פאַר זיין מלאכה, פאַר פאַרבעריי.
מע קאָן אים אָפט טרעפן, סיי זומער סיי ווינטער, ביים ברעג טייך מיט אַ פּאַק געפאַרבטע בגדים, ווי ער שווענקט, פּראַטשט, אַליין אָבער קיינמאָל צו דער מלאכה ניט אויסגעטאָן, נאָר אין דער קאַפּאָטע. אַרבעט און טוט זיין זאַך, נאָר דער קאָפּ, זעט מען ,איז אים ערגעץ אַנדערש פאַרנומען, און אַפילו ווינטער, אין די גרויסע פרעסט, ווען ער פאַרלאָזט אָפט דאָס וואַשן אינמיטן און גייט אָפּ אויף אַ וויילע, איז — ווען אַן אַנדערער וואָלט אָפּגעגאַנגען זיך אָנצואוואַרעמען און די פאַרפרוירענע און פאַרקליאַקנעטע גלידער אויסצוגלייכן, ער — אויף עפּעס אַ וויכטיקן ענין, אויף אַ הויכער, פרומער מחשבה, וואָס איז אים אויפגעקומען, צו באַטראַכטן.
אָפט באַגנבעט מען אים דערפאַר... זומער, ווען וואַרעם, ווען שיין, ווען גרין ביים טייך און ביי דער לעוואַדע, וואו ער וואַשט; ווען ס׳מאַכט זיך אים נאָך דער אַרבעט, אַז ער גייט אָפּ מיט זיין פּאַק אין אַ זייט, זעצט זיך אַוועק ↰ 101 און נעמט זיך צו זיין באַליבטן ספר, צום „חובת הלבבות”, *) און דער עיקר, צו יענעם אָרט, וואָס ער האָט אַממערסטן ליב אין יענעם ספר — צום „שער הבטחון” **) — ווייסן שוין דערפון די גנבים, און שטיל, הינטנאַרום ווערט ביי אים, בעת זיין פאַרטראָגנקייט און אין זיין גרויסן בטחון, אַ פרעמד קלייד, אַ פרעמד מלבוש אַוועקגעשלעפּט...
משה־מנחם מוז זיך דערנאָך (ווי דען אַנדערש?) פאַרן שאָדן צעצאָלן; אָבער אַזוי ווי אָט די צופאַלן מיטן פאַרפאַלן ווערן האָבן זיך אים שוין צו אָפט געטראָפן, האַלט ער שוין דערביי, אַז אויך ער זאָל אינגיכן זיין קונדשאַפט פאַרלירן, במילא — די פּרנסה, און אויך צו אים וועט אינגיכן קומען דאָס ווייב מיטן זעלבן, וואָס צו אברהמלען אברהמלס ווייב, און מיטן זעלבן פון אים, ווי יענעמס פון יענעם — מיט ליידיקן אַוועקגיין.
דריטער:
שלום דער טרעגער. אַ גבר, מיט אַ לעגענדאַרער, ברייטער ברוסט און פּלייצע, מיט אַ ווייס־מילכיק פּנים און פּאָפּעליאַטער באָרד.
זיין טרעגערישע פּלאַכטע — דער גראָב־לייוונטענער פאַרטעך, דורך אַ לאָך דעם קאָפּ אַריינגעטאָן, און אויף פאָרנט און הינטן צוויי פּאָלעס אַראָפּגעלאָזט און ביי די לענדן מיט אַ שטריק פאַרגאַרטלט — איז אים צוויי מאָל גרעסער, ווי די פאַרטעכער פון אַנדערע זיינע פאַכלייט טרעגער, ווייל זיין גוף איז אויך צוויי מאָל גרעסער.
ער איז הויך, ברייט, און הענט און פיס ביי אים, ווי ביי אַזוינע דאַרפן זיין, און איידער ער איז צו זיי, צו דער סעקטע, צוגעשטאַנען, זיינען אין מאַרק פון זיינע גבורות לעגענדעס געגאַנגען: ער הייבט אויף אַ געזונט, צעהיצט פּריציש פערד פאַר די פעדערשטע פיס; ער הייבט זיך אַליין אַרויף אויף טרעפּ און לאָזט זיך אַראָפּ פון טרעפּ מיט אַ דרייסיק־פּודיקער צוקער־פאַס אָן קיינעמס הילף; ער קאָן אויפעסן זכריה דעם שענקערס שענק, מיט אַלע פאַרגרייטע גוטע זאַכן אויף אַ גאַנצן טאָג פאַר אַלע טרעגערס אין מאַרק, מיט אַלע קנישעס, פּופּקעס, לעבערס, גריוון און גענדזענע פּאָלקעס; ער קאָן אויסטרינקען דעם ירדן... און אויף יעדער שווערער אַרבעט פלעגט ער, שלום, גערופן ווערן דער ערשטער, אַלע האָבן זיך צו אים געשאַרט, מיט אים זיך גערימט, און יעדערער האָט זיך צו אים גערן אין שותפות גערוקט.
*) האַרץ-פליכטן. אַ באַוווסטער מוסר-ספר פון רבינו בחיי הספרדי.
**) איינס פון די קאַפּיטלעך פון יענעם ספר, וואו ס׳רעדט זיך וועגן בטחון.
און פּלוצים איז אויף אים עפּעס אָנגעפאַלן אַ פרומקייט. מע ווייסט ניט, פאַרוואָס ער האָט גראָד צו זיי, צו יענע, אָנגעטראָפן, צי ווייל דאָרט האָט מען זייער גוט, אויסערגעוויינלעך פריינטלעך, אַן אונטערשייד, מענטשן אויפגענומען, צי דער עיקר דערפאַר, ווייל דאָרט איז קיין לעבעדיקער רבי ניטאָ, ↰ 102 מחמת פאַר אַ לעבעדיקן האָט שלום מורא: — אַריינגיין, שלום געבן, זיך „פּראַווען” — איז ניט פאַר שלומען, — און איצט איז ער פריי פון דעם.
ווי די מעשה זאָל ניט זיין, נאָר איצט, זינט ער איז צו זיי אַריבער, איז אים ניט צו דערקענען. ער ווייסט ניט, וואָס מיט זיין גרויסן גוף צו טאָן, שעמט זיך פאַר אים, האַלט די הענט אין שויס פון פאַרטעך, די אויגן אַראָפּגעלאָזט, סטאַרעט זיך זיין הייך צו פאַרנידעריקן, זיין פּלייצע איינצושרומפּן, און ס׳גיט זיך אים שוין וואָס ווייטער, אַלץ מערער איין: זיינע אויגן האָבן זייער נאַטירלעכן בליק פאַרלוירן, קוקן קאַלעמוטנע, זיין פּלייצע בעט זיך אַ קאַפּאָטע, און שבת, אַז ער טוט זיך אָן, זעט ער שוין אויס גאָר האַלב, ווי אין דער אמתן, און אַז טרעגערס זעען אים דעמאָלט, לאַכן זיי פון אים, און אינדערוואָכן ווענדט מען זיך שוין אָפט מיט אַ שפּאַס צו אים:
— שלום, וואָס הערט זיך עפּעס אויף דיין בראַסלעווער יענער וועלט?
און ס׳האַלט שוין דערביי, אַז וועגן שלומען וועלן באַלד די לעגענדעס אויפהערן און אַוועק, און צוזאַמען מיט זיי אויך זיין פּרנסה.
און אָט איז „דאָס פּאָרל” (די נעמען זייערע ניט וויכטיק); ביידע קליינינקע, נידעריטשקע, קורצזיכטיקע, איינער אַ בלאָנדלעכער, אַ מין ציג מיט אַ ברייטלעך־שיטער פערדל, דער צווייטער — אַ צוגעשלאָגענער, מיט אַ געדיכטלעך־שוואַרצער באָרד. ביידע רויכערן און שמעקן ליידנשאַפטלעך פון נישט האָבן וואָס צו טאָן און פון אַ גאַנצן טאָג מיט גאָרנישט זיין באַשעפטיקט.
זיי געדענקען שוין נישט, וואָס זיי זיינען אַמאָל געווען, און פון וואָס זיי האָבן ווען געשפּייזט זיך, גאָר היינט לעבן זיי פון אומגיין... פון אינדערפרי ביז פאַרנאַכט אין שול תמיד, איינער שפּאַנט פון מזרח צו מערב, און דער צווייטער אַנטקעגן אים — פון מערב צו מזרח, און דאַן פאַרקערט — הין און צוריק, ביידע פאַרטראַכטע, און אויפן וועג באַגעגענען זיי זיך און שלאָגן זיך אָן קורצזיכטיק, און איינער ביים אַנדערן נעמט אַמאָל אַ שמעק טאַבעק, אָדער אַ שטיקל ציגאַר, נישט קיין דעררויכערטן.
קיין ווייבער קומען שוין צו זיי נישט, מחמת ס׳איז נישטאָ צו וועמען, ווייל, ווי געזאָגט, לעבן זיי פון אומגיין, פון מחשבות, און נאָר פון זעלטן־ווען אַמאָל אויך ביי אַ מת איבערנעכטיקן און היטן, וואָס דערפאַר באַקומען זיי צו פאַר פּיאַטאַקעס.
און אָט האָט איר נאָך איינעם אַ זייעריקן:
יאַנקל דער שוסטער. דער פריערדיקער גרויסער בר־מזל, וואָס די שטאָט איז צו אים געלאָפן מיט באַשטעלונגען און אים פאַרוואָרפן מיט אַרבעט: בערג מיט שיך פאַר גרויסע, שטיוועלעך פאַר קינדער זיינען ביי אים אין באַנקבעטל אָנגעוואַלגערט געווען — פאַרטיקע, און דאַן שיך און שטיוועלע נאָך ↰ 103 אין דער אַרבעט. אַריבער אַ טוץ געזונטע לעפּאַקעוואַטע שוסטער־יונגען, פון דער ווייטער ליטע געקומען, פלעגן ביי אים באַשעפטיקט זיין, און קיינמאָל ביי אים ליידיק ניט געזעסן, אַפילו אום חול־המועד: אַ גאַנץ יאָר, אַלע טעג שפּעט ביז אין דער נאַכט אַריין, און ערב יום־טוב — אויך איבער און דורך דער נאַכט.
שוסטערס האָבן אים מקנא געווען, יאַנקלען. און ער אַליין — אַ באַשיידענער, שטילער תם — האָט נישט געוואוסט, פונוואַנען דאָס גליק איז צו אים געקומען, און ווי אַזוי דאָס צו שאַנעווען און שעצן.
און ער האָט דאָס טאַקע נישט געשעצט. ער האָט זיך ניט גרויס געהאַלטן, זיך ניט איבערגענומען, ווייל פון אַלע שוסטערשע עולם־הזהס און פון דער גרויסער שפע פון אַ באַלמעלאָכע אַ מוצלח האָט ער ווייניק וואָס הנאה געהאַט. האָט זיך נאָך רייכקייט ניט געיאָגט, האָט ווייניק זיין קונדשאַפט געדענקט און אָפט האָט ער די מאָסן פאַרביטן: ביי וועמען אַ קליינער פוס — אַ גרויסן שוך, ביי וועמען אַ גרויסער — אַן ענגן שוך... ער האָט געפּלאָנטערט, און זיין שוסטערשער זכרון און זיין מאָס־ביכעלע האָט אים שלעכט געדינט.
ווייל יאַנקל האָט געהאַט איינע אַ צרה, וואָס האָט אים זיין גאַנצע שפע און דעם גרויסן פּרנסה־זשויב נישט ניחא געמאַכט: ער האָט קיין קינדער ניט געהאַט, און יאַנקל האָט געוואָלט כאָטש איינס אַ קינד, כאָטש איינעם אַ קדיש...
ער האָט זיך דערום פיל געפּדיונט ביי פאַרשיידענע רביים, סגולות גענומען ביי פאַרשיידענע ווייבער־עצה־געבערינס, שפּרעכערינס, אויך ביי אַ דאָקטער — און ס׳האָט ניט געהאָלפן. און געהאָלפן, און אַ גליק איז אים געשען נאָר איינמאָל, אינעם געוויסן יאָר פון דער ליקוי־חמה, ווען אַלע, ווי באַוואוסט, עקרות ווערן געהאָלפן, איז אויך יאַנקלס ווייב דעמאָלט טראָגעדיק געוואָרן און געהאַט.
אין שטאָט האָט מען זיך געפרייט מיט זיין גליק, ווי מיט אַלע אין דעם יאָר אויפגעריכטע און באַגליקטע, כאָטש שוסטערס האָבן נישט איבעריק געגלויבט, און פון קנאה, מעגלעך, מיאוסע לשון־הרע גערעדט: געזאָגט, אַז יאַנקלען האָט אַחוץ דער ליקוי־חמה, אויך צוגעהאָלפן דער פּינסקער פּאַטלאַטער שוסטער־געזעל, דער ריזיקער און שיינער יונג, וואָס האָט ביי אים געאַרבעט.
ווי די מעשה זאָל ניט זיין, נאָר יאַנקל איז אַזוי דול געוואָרן פון זיין גדולה, אַז דאָס יאָר האָט ער שוין כמעט ווי גאָר אָן אַ מאָס געאַרבעט: גרויס־קליין, ענג־גראַם... ער האָט שוין אַזוי געפּלאָנטערט, די שיך אין באַנקבעטל האָבן זיך אים אַזוי איבערגעמישט, אַז ער האָט שוין אַפילו די געטרייסטע ↰ 104 פון זיינע באַשטעלער, איבער זיין צעטומלעניש, ניט צופרידן געשטעלט, און אַפילו אין כעס אויך אַריינגעבראַכט — פאַר ניט צו דער צייט אָפּברענגען, פאַר שלעכטער אַרבעט, און דאָס יאָר איז אַן איבערבראָך־יאָר געווען, און פיל האָבן זיך פון אים אָפּגעקערעוועט, און צוזאַמען מיטן מזל צו אַנדערע אַוועק.
און וואָס ווייטער אַ יאָר, אַלץ ערגער און ערגער: די ליטוואַקישע פּאַטלאַטע יונגען האָבן זיך איינציקווייז, איינציקווייז פון אים אַרויסגערוקט און צו אַנדערע, מער מיושבערע באַלעבאַטים באַלמעלאָכעס איבערגעגאַנגען; די קונדשאַפט זיך אויסגעלאָזט און דאָס באַנקבעטל ליידיק; און פאַר דער צייט פון דער שפע האָט זיך אַליין יאַנקל פון דער מלאכה אָפּגעוואוינט, די מלאכה פאַרגעסן, און ער אַליין אויף גאָר שוין ניט פייאיק.
און אָט טרעפן מיר אים מיטן פאַרבליבענעם נאָר נאָמען — „יאַנקל ליקוי־חמה” — ביי די זייעריקע, ביי די אויבן־דערמאָנטע, ביי דער סעקטע, שוין אַ קבצן, ווי אַלע, דערפאַר אָבער פרום זייער און נאָכמער, ווי פריער, באַשיידן, און נאָכמער תם, ווי פריער, און באַשטענדיק מיט אויגן, וועלכע לויכטן אים פונעם גרויסן נס, וואָס האָט אים געטראָפן, און מער דאַרף ער נישט, ווייל ס׳איז איבעריק און ער איז איבערגליקלעך.
און אָט איז אַליין דער אָנפירער פון דער סעקטע: דער סאַמע אויסגעפּרואווטער, וואָס איז ווירקלעך ווערט אָנפירער צו זיין, מחמת די פיל גלגולים, וואָס ער האָט אין זיין לעבן דורכגעמאַכט, און מחמת די שווערע ראַנגלענישן, וואָס ער איז אויסגעשטאַנען ביים פיל מאָל זיך ברעכן און וואַקלען צווישן גלויבן און אומגלויבן.
און דאָס איז גלייך אויף זיין קערפּער צו זען: די אייבערשטע העלפט איז תמיד מיט דער אונטערשטער ווי צעקריגט: ער שפּאַנט גיך און פאַרטראָגן און שיקט פאַרפריער דעם קאָפּ און דעם אייבערשטן קערפּער־טייל, ווי אויף זיך אָפּרייסן און זיך וועלן אָפּטיילן.
ס׳איז אויך אויף זיין פּנים צו מערקן אַ כאָטש אין די מיטעלע יאָרן, און כאָטש די הויט אַ שטאַרק קרעפטיקע און ווי פאַרברוינטער לעדער, אָבער אויך שוין געקנייטשט און טיפגריבעריק צעאַקערט... די האָר פון באָרד מאַט־מעש־קאָליר, שטעכיק און ביי די עקן אָפּגעהאַקט, ווי סטערניע; און אינגאַנצן שמעקט פון אים מיט קרעפטיקער מאַכאָרקע, וואָס ער רויכערט זי מיט גראָב ציגאַר־פּאַפּיר — טיף, ליידנשאַפטלעך, ביז אין בויך אַריין און ביז אַ טרער אין אויג.
שטענדיק פאַרטראָגן, קוקט זעלטן־וועמען אין די אויגן, דעם קאָפּ אַראָפּגעלאָזט, און אַז ער הייבט אים אַמאָל אויף, זעט מען! אויגן — טונקל־דורכגערויכערטער בורשטין, זיין בליק, מערסטנטייל, מטושטש, נאָר אַז ער לייטערט זיך אים אויס, קוקט ער קלוג, איראָניש און אַפילו מיט שפּאָט אַ ביסל. ביי די שלייפן און אויגן — קנייטשן פון פיל געליטענעם, אָבער דער קאָפּ ↰ 105 און שטערן, נוס־קרעפטיק, עקשנותדיק און אויך אויף ווייטער, אויב מע וועט דאַרפן, גרייט צו ליידן.
”מיכל בוקיער” איז זיין נאָמען.
איצט איז ער מלמד. פריער האָט ער עפּעס מיני חיבורים געשריבן, פון וועלכע ער האָט זיך דערנאָך אָפּגעזאָגט, זיך אָפּגעוואָרפן און וויל זיי ניט געדענקען, מחמת זיי זיינען גאָר ווייט פון דעם, ביי וואָס ער האַלט איצטער.
שרייבנדיק זיי, יענע חיבורים, אַמאָל, איז ער שוין אַזוי ווייט דעמאָלט געהאַט פאַרגאַנגען, אַז ער האָט איינמאָל אַ שבת אין קלויז, וואו ער האָט געדאַוונט, די העזה געהאַט צווישן אַ גאַנץ רעדל יידן אָפן צו דערקלערן, אַז דאָס, וואָס אין דער תורה שטייט, אַז משה־רבינו איז אויפגעגאַנגען צו גאָט אין הימל, מיינט מען ניט, טאַקע פּשוט מיט די שטיוול אויפגעגאַנגען, נאָר מיט דער מחשבה... און דערפאַר האָט ער טאַקע תיכף צוויי פּעטש באַקומען פון איינעם אַן אַלטן, גרייז־גראָען יידן, נישט קיין גרויסן למדן, אָבער אַ שטאַרק גלייביקער קנאי: „איין פּאַטש — האָט ער, אים געבנדיק, געזאָגט, — פאַר איין משה־רבינוס שטיוול, דעם צווייטן — פאַרן צווייטן...”
ער איז שוין דעמאָלט אַזוי ווייט געהאַט פאַרגאַנגען, אַז ער האָט שוין אין די געוויסע יענע ספרים אַריינגעקוקט, וואָס אמת־גלייביקע דערווייטערן זיך פון זיי, ווי פון פייער, כאָטש שטיין שטייען יענע ספרים צווישן אַלע אַל־געהייליקטע, און כאָטש זיי זיינען פון באַוואוסטע יידישע גדולים געשריבן, ווי דער „כוזרי”, דער „מורה” *) א. אַז. וו.
ער האָט שוין אַזוי ווייט געהאַלטן, אַז תמיד האָט ער זיך שוין מיט אַזוינע געפערלעכע מחשבות אַרומגעטראָגן, ווי אַז „די וועלט, חלילה, איז הפקר... קיין באַלעבאָס און קיין בורא... אַז זי איז אַ קדמון, און קיינער האָט זי ניט באַשאַפן, און אויב יאָ געשאַפן, איז מעגלעך, אַז ניט איינער.” און דערמיט איז ער דערגאַנגען ביז צו לייקענען אין די עיקרים און אין די גרונט־יסודות, אויף וועלכע ס׳האַלט זיך די אמונה, די אורפאָטערלעכע און פון אייביק אָן איינגעשטעלטע.
ער האָט זיך שוין דערווייטערט געהאַט פון קהל, און קהל פון אים, און ס׳האָט שוין אַזוי ווייט געהאַלטן, אַז ער זאָל אָדער פון הונגער אויסגיין, אָדער אַוועקגיין און די אמונה בייטן.
ער האָט זיך אָבער גובר געווען, און פון הימל, האָט אים געדאַכט, האָט מען אים געהאָלפן, אים פון יענע מחשבות באַפרייט און זיין געדענק אויסגעלייזט.
*) „כוזרי” — פון ר׳ יהודה הלוי. „מורה נבוכים” — פון ר׳ משה בן מיימון (דער רמב״ם).
ער האָט, ווי געזאָגט, אַ שטאַרק וואַקלענדיקע נאַטור געהאַט, און געוואַקלט ↰ 106 האָט ער זיך פון עק צו עק — פון שטאַרקסטן גלויבן צו עקסטאַז אומגלויבן. און אָנגעהויבן האָט ער אין זיין פריסטער יוגנט — אַ זעכצן־יאָריק יינגל נאָך — גאָר דערמיט, וואָס איינמאָל איז ער שטילערהייט אין איינעם אַ דאָנערשטיק, אין זיין שטעטעלע בוקי נאָך, צו דער מאַמעס שופלאָד, וואו דאָס ווייסע וועש איז געלעגן, צוגעגאַנגען... פון דאָרט איינס נאָר אַ העמד אַרויסגענומען, און מיט דעם, מיטן איינעם העמד און מיטן תפילין־זעקל, צופוס זיך קיין סאַדיגורע אַוועקגעלאָזט. און אויף מאָרגן, פרייטיק, איז ער אין נאָענטן שטעטעלע געקומען, אין מרחץ אַוועק, ווי אַלע אום ערב שבת, און גענומען איבערבייטן דאָס העמד, האָט ער דערזען, אַז ס׳איז דער מאַמעס... פון גרויס איילעניש האָט ער אַ טעות געהאַט... ער איז דערנאָך אויף דער גרענעץ פון עסטרייכישע זשאַנדאַרמען, פאַר וועלן גנבענען די גרענעץ און דורכגיין אָן אַ פּאַס, געשלאָגן געוואָרן, און אַהיים איז ער געקומען אַ קראַנקער, אַ הוסטנדיקער... מע האָט אים לאַנג מיט ציגן־מילך געהיילט, און דער עיקר אָבער ווייל פון דער נאַטור אַ קרעפטיקער, האָבן די אָפּגעשלאָגענע לונגען זיך אים צוריק פאַרהיילט, און זיינע עלטערן, צוליבן נס, וואָס איז זייער זון געשען, האָבן זיך פאַרזעצט, פאַרבאָרגט און האָבן אים אויף לעצטע קאָסטן זייערע, שוין מיט אַ פּאַס און מיט הוצאות, געשיקט אַהין, וואוהין זיין יוגנטלעכער דורשט האָט אים געצויגן.
דערנאָך האָט ער זיך „איבערגעקערט”, און שפּעטער איז ער ווידער צו דער אמונה געקומען, אָבער פאַר דער גרויסער מורא פאַרן אומגליק פון אומגלויבן, וואָס קאָן אים ווייטער טרעפן, האָט ער שוין מער אין יענע ספרימס זייט נישט געקוקט און קיין מינדסטע מחשבה פון זיי צו זיך ניט צוגעלאָזט. ער האָט זיך לאַנג נאָר צווישן די צדיקים פון זיין דור געזוכט אַן איינעם, אין וועלכן ער זאָל זיך קענען אָנבינדן, ביז ער איז לסוף, פון אַלע זוכענישן און צווישן אַלע לעבעדיקע פון זיין דור, צו זיי, צו די בראַסלעווער, אָנגעקומען.
ער האָט אָבער אויך איצט אין גרויס אומרו און אין נישט־זיכערקייט געלענק און כאָטש ער האָט זיך פעסט געהאַלטן, דאָך האָט ער פון שטענדיקער מורא געציטערט, און תמיד האָט ער דערום אויף זיינע ליפּן געהאַט די פאַרפאַסטע תפילה פון זיין רבין:
— „רבונו־של־עולם”, — זאָגט די תפילה, — העלף אונדז און באַגליק אונדז צו שטאַרקן זיך און גלייכן אין דיר און אין דיינע אמתע צדיקים באמונה שלמה, און נישט אַריינצוגיין אין קיין שום חקירה, און נישט אַריינצוקוקן אין קיין שום ספר פון די ספרים פון די מחקרים, אַפילו פון יענע, וואָס עס האָבן מחבר געווען די גדולי־ישראל.”
אָט די תפילה האָט ער געהאַט אויף די ליפּן באַשטענדיק, אויפשטייענדיק און זיך לייגנדיק, אין וועג גייענדיק און אַפילו אויך ווען ער איז צווישן מענטשן געווען, פלעגט אָפט אינמיטן אַ שמועס זיך אָפּקערעווען און אויף אַ וויילע אַ שעפּטשע טאָן פון דאָרט.
ער האָט אויך מיט באַזונדער ברען, שטאַרקער און פלייסיקער פון אַנדערע, וואָס האָבן פון תמיד אָן געגלייבט און קיינמאָל פון קיינע ספקות ניט געוואוסט, זיך זיין נייעם גלויבן איבערגעגעבן און פאַרשיידענע לאַסטן אירע אויף זיך גענומען, ווי למשל... ווינטער אין די גרויסע פרעסט, אין די פאַרטאָגן, אין אייזיקע פּאָלאָנקעס זיך טובלען; אַלע פרייטיק, ווען ער פלעגט שניידן די נעגל, פלעגט ער זיך פאַרקוקן און אַלע פינגער ביז בלוט פאַרשניידן, וכדומה און אַנדערע גרויסע פּייניקונגען פון גייסט און קערפּער, וואָס אַזוינע און ענלעכע צו אים פרומע לייט פלעגן דעמאָלט אויף זיך נעמען.
ער האָט אויך ניט געקוקט אויף זיין גרויס אָרעמקייט, — ראשית, אָרעם איבער דעם, וואָס ער איז געווען אַ מטופּל, און אויך דערפאַר, וואָס די שטאָט, די מער רייכערע און אָנגעזעענסטע באַלעבאַטים, האָבן, וויסנדיק פון זיינע פריערדיקע קרומע וועגן, אים איצט נישט געגלויבט און קיינער האָט אים זיין קינד נישט אָנגעטרויט, און ער איז געצוואונגען געווען זיך באַנוגענען מיט לעצט־אָרעמען און מיט זייער ווייניק; ער האָט נישט געקוקט דערויף, און אויב זיין ווייב און קינדער האָבן נאָך אָפט וואָס־ניט־וואָס באַקומען, איז אָבער ער אַליין מיט נאָר אַ מאַכאָרקע־ציגאַר, ביזן בויך אַריין פאַרצויגן, דעם טאָג אָפּגעקומען און אַזוי אים אָפּגעשטופּט. און פאַרנעמענדיק זיך מיט די ווייניק קינדער פון זיין קנעלונג, וויפיל ס׳איז באַשטמיט און וויפיל אַ מלמד דאַרף זיך פאַרנעמען, האָט ער די איבעריקע צייט צווישן די זייניקע פאַרבראַכט, אויף אָנפירן מיט זיי, אויף שטענדיק זיך געפינען צווישן זיי, און מיט אַלעם, וואָס ער האָט פון גייסטיקער שפּייז מער געהאַט פון זיי, מיט זיי זיך צו טיילן.
און אָט, פון אָט די אויסגערעכנטע און ענלעכע צו זיי נישט אויסגערעכנטע, איז די קליינע סעקטע דעמאָלט באַשטאַנען: אַ גערודפטע און פון קהל דערווייטערטע, וואָס זעלטן־ווען פון אַנדערע איז ווער אַמאָל צו זיי צוגעשטאַנען, אויסער, ווי שוין אויבן געזאָגט, ס׳פלעגט זיך אַמאָל, פון ווייטן פּוילן געקומען, אַן אָרעם באַלמעלאָכע־בחורל מיט אַ זעקעלע געצייג אַריינשטעלן, און אויסער אויך, פאַרקערט אַמאָל, אַ מאָדנער ייד אַ רייכער, וואָס האָט זיך פון רייכקייט אָפּגעזאָגט, זיינע אייגענע פאַרלאָזט, גוטס און געשעפטן, און, איבער עפּעס אַן אינערלעכן בראָך, דווקא צו זיי, צו די אָרעמסטע און פאַרשטויסענע, אַריינגעפאַלן.
און אָט צו זיי, צו אָט דער סעקטע, איז אויך לוזי, לוזי מאַשבער, אָנגעקומען.
אין דער לעבעדיקער שול (מ׳האָט זי גערופן „לעבעדיקע”, נישט וועלנדיק זאָגן אויף אַ שול „טויטע”), וואָס איז געשטאַנען אויסגעבויט ביים אַריינגאַנג צום אַלטן מיט־שטאָטיקן בית־עולם, און וועלכע האָט מיט אַלע פענצטער געקוקט צום פּלאַץ מיט די מצבות, האַלב אין גראָז שוין פאַרגראָבענע, האָט די סעקטע דעמאָלט איר אָרט פאַר איר מנין אָפּגעדונגען אָדער זיך איינגעבעטן געהאַט.
שבת גאַנצפרי, ווען די שטאָט איז אונטער דער נאָר־וואָס אויפגעגאַנגענער זון נאָך געשמאַק געשלאָפן, זיינען זיי, די סעקטע, שוין אין שול צונויפגעזאַמלט געווען.
אַלע נאָך מקוה שוין, מיט נאָך נאַסלעכע האָר פון בערד און קעפּ ניט געקעמטע; בלאַסלעכע פון אַ גאַנצער וואָך שלעכט זיך שפּייזן, און אויך שבת — נישט בעסער און פון נישט מער הנאה; אַלע אין די איינציקע, נאָר פאַר שבת אָפּגעהיט־געהאַלטענע, קאַפּאָטעס פון שוואַרצלעכן קאָליר, אָבער, פון יאָרן און לאַנג געברויכן, אָפּגעריבן און די גרונט־פאַרב פאַרלוירן.
און צווישן זיי אויך לוזי, וואָס האָט זיך געשטעלט ביי אַן אָפענעם פענצטער, צום בית־עולם אַרויסגעווענדט. ער — רייכער פון זיי: אין דער זיידענער קאַפּאָטע, און זיין זומער־מאַנטל פון מאַרענגע־שטאָף מיטן קליינעם סאַמעטענעם קעלנערל האָט ער אויף אַ שטענדער פאַר זיך ליגן געהאַט; און באַלד האָט אים די גאַנצע סעקטע שוין אין טלית מיט דער זילבערנער עטרה דערזען.
און דאָס האָט אויף אַלעמען אַ געוויסן איינדרוק געמאַכט, ווייל כאָטש דער עולם איז שטאַרק מיט זיך אַליין איצט באַשעפטיקט, ווי שטענדיק פאַרן דאַוונען, ווען זיי איילן זיך, כאָטש קיינער טרייבט זיי ניט, דעם יאָך פון דער ליבער עבודה אויף זיך צו נעמען; דאָך האָבן זיי איצט, נישט געקוקט אויף דער אייגענער פאַרנומענקייט, די אויגן אויך פון אויף לוזין קוקן נישט צוגענומען, און אַלע, פאַר זיך אַליין נישט באַוואוסט אַפילו, צו זיין זייט זיך געווענדט — צו זייער שטאָלץ, צו דעם ביי זיי צוגעקומענעם, וואָס, ווי זיי האָבן געוואוסט, איז אויך אַנדערע, ווען ער שטייט צו זיי צו, וואָלטן מיט אים שטאָלצירט.
און באַלד האָט זיך שוין אָנגעהויבן דער געוויינלעכער דאַוון־טומל. אייניקע, אויף זייערע ערטער שטייענדיק, אַנדערע, פון אָרט אויף אָרט לויפנדיק, האָבן זיך, ווי אין דערלופטן געריסן, ווי פון אייגענעם קערפּער זיך געוואָלט אָפּטיילן... אייניקע האָבן פאַר זיך ווי לייטערס געזען און, מיט הענט און פיס ציטערנדיק, אויף זיי זיך געדראַפּעט; אַנדערע — ווי ווייטע שטרעקעס פאַר זיך האָבנדיק, האָבן זיך אַהין געריסן, און צו זייער רייסן זיך אַהין האָבן נאָר די שול־ווענט געשטערט... און פון אָט דעם רייסן זיך און קלעטערן איז באַלד די שול פול מיט קולות געוואָרן — מיט לעכצנדיקע, ווי פון אברהמל דעם שניידער, למשל, דעם לאַנגן, דאַרן, וואָס פון מויל איז אים שוין תמיד ↰ 109 אַ קעלט געגאַנגען, נאָר איצט ביים דאַוונען, האָט ער דאָס לעצטע ביסל וואַרעמקייט פון זיך אַרויסגעקריגן, און — אַך־אַך! — האָט ער אַלע וויילע אויסגעשריען אין קרענקלעכער אָנמאַכט, ווי זיך קוויקנדיק און קוראַזש זיך אונטערגעבנדיק, מנחם דער פאַרבער האָט, ווי אַ חיה אין אַ שטייג אומלויפנדיק, מיט דער אייבערשטער האַלב־צעשפּאָלטענער ליפּ די ווערטער, וואָס ער האָט אויסגעשריען, ווי צוריק אַריינכאַפּן געוואָלט, ווייל, ווי ס׳האָט זיך אים געדוכט, האָט ער צו ווייניק חיות ביים ערשטן מאָל זיי אַרויסלאָזן אין זיי אַריינגעלייגט.
אַנדערע האָבן, וועלנדיק זיך היץ אונטערגעבן, געפליעסקעט, אייניקע — מיט אַ פוס געטופּעט, דריטע — די קעפּ פאַרריסן און, ווי געקוילעטע, געשריען, און ווער ס׳האָט גאָר קיין קול און קיין כוח ניט געהאַט ,איז מיטן פּנים צו אַ וואַנט געשטאַנען, און מיט שטיל פאַרדבקהט ווילדעניש פאַר איר זיך געשאָקלט, — ווער גאָר מיט אַ האַלבן קערפּער, און ווער מיטן גאַנצן, און אַלע צוזאַמען האָבן באַגייסטערטע אַלע וויילע אַן אַנדער פּסוק פון די געהויבענע לויב־פּסוקים אויסגעשריען:
— „זינגט, צדיקים, מיט גאָט, צו די רעכטספאָרכטיקע איז רעכט די לויב”... „זאָל זיין דיין חסד צו אונדז, ווי מיר האָבן געהאָפט צו דיר” א. אַז. וו.
אַלע צוועלף פענצטער זיינען דעמאָלט צום בית־עולם אַרויס צעעפנט געשטאַנען. די נידעריקע, נאָר־וואָס אויפגייענדיקע זון, האָט פון אַן עק מזרח־האָריזאָנט אַן ערשטן גאָר פאַס ליכט אַריינדערלאַנגט. די שטאָט איז נאָך איר לעצטן שלאָף געשלאָפן, און דאָ, אין דער „לעבעדיקער”, האָט די קליינע עדה איר סעקטאַנטיש־דערהויבענעם ווילדן שבת־געזאַנג שוין געזונגען מיט אַזאַ באַגייסטערונג און אַזוי אַנטציקט פון זיך אַליין און פון איר אינעווייניקסטן „באַוואוסטזיין”, אַז דאָס איז זי די ערשטע, וואָס איר תפילה גייט צום פריש־געעפנטן הימל אויף, די ערשטע היינט, אין אָנהייב שבתדיקן טאָג, ווי די ערשטע תמיד אין אַלע פאַרטאָגן: ובפרט נאָך היינט באַגייסטערט, ווען אַזאַ גרויסער גאַסט צווישן זיי, אַ ניי זיי צוגעקומענער, וואָס, דאַוונענדיק, האָבן אים אַלע אין אויג געהאַט, ווייל ער האָט זיי מוט אונטערגעגעבן און ליבע צום לויב.
און אָט האָבן זיי אים געזען, ווי ער איז געשטאַנען מיטן פּנים צום אָפענעם פענצטער, וואָס קוקט צום בית־עולם אַרויס, און אָט — זיך אויסגעקערעוועט מיטן פּנים צום שול און צום דאַוונענדיקן און דול־לויפנדיקן עולם.
אויך לוזי איז אויפגעלייגט זייער — פון דעם, וואָס ער האָט היינט אַזוי פרי דאָס באַקוועמע געלעגער פון רייכן ברודערס הויז פאַרלאָזט און איז געקומען אַהער, צו אָט דעם שלעכט־געקליידעטן עולם, וואָס פון גרויס אָרעמקייט איז אים זיין בעט נישט טייער, ס׳איז אים לייכט זיך אויפהייבן און דאָס פאַרלאָזן, ↰ 110 זיך פעדערן פאַר אַלע, און פון גאַנצפרי שוין צו אַזאַ דערהויבנקייט פאָרבאַרייט און פייאיק.
ער האָט שוין לאַנג דעם טעם פון אַזאַ תפילה ניט געפילט, און פון גרויס נחת און איבערגעפולטקייט האָט אים לופט אויסגעפעלט, און ער האָט זיך מיטן פּנים צום אָפענעם פענצטער אויסגעדרייט, מיט האַרץ די ווערטער אין דרויסן אַרויסגעזאָגט, און דערנאָך, כדי נאָכאַמאָל פון זעלבן עולם מיטן זעלבן זיך אָנצונעמען און זיך נאָך מער צו פרייען, האָט ער זיך ווידער צוריק צום עולם און צו דער שול אויסגעקערעוועט. אַזוי די גאַנצע צייט אין משך פון גאַנצן דאַוונען, וואָס האָט היפּש געדויערט.
און אָט האָט מען געענדיקט. און אַלע דאַוונער, איינע נאָך מיט די טליתים, אַנדערע שוין אָן, מיט אויסגעטאָנענע, האָבן פריער איינס דאָס אַנדערע זיך „גוט־שבת” אָפּגעגעבן, דערנאָך לוזין אַרומגערינגלט און אים אים אונטערגעטראָגן.
— גוט־שבת, גוט־שבת, — האָט ער אַלעמען אָפּגעענטפערט. דערנאָך האָט מען, ווי ס׳איז ביי זיי דער מנהג איינגעפירט געווען, געטאַנצט. לאַנג און ביז פאַרגעסן זיך, אויפן ניכטערן האַרצן, מיט הוילער פרייד נאָר, וואָס איז די פונעם דאַוונען געבליבן; געטאַנצט מיט היץ, מיט ברען, די גאַנצע עדה קיילעכיק אַרום בעלעמער, האַנט אין האַנט, קאָפּ ביי אַקסל, און איינער פון אַנדערן האָט זיך ניט געקאָנט אָפּרייסן, איינער אָן דעם ענדערן ווי די וועלט ניט געזען; — אַזוי לאַנג, ביז דער שמש פון די אייגנטלעכע, אמתע טאַקע באַלעבאַטים פון שול, איז אָנגעקומען, אויף דער שוועל זיך באַוויזן, דאָס רעדל דערזען, און פון ניט איבעריקער ליבע און פון ווייניק אַכטונג צו זיי, האָט שוין, ווי תמיד, זיין באַשטענדיק בייז וואָרט אויף די ליפּן אַרויסצוזאָגן געהאַט:
— שדים...
ער האָט אָבער דאָס מאָל דאָס ניט אַרויסגעזאָגט: ער האָט צווישן זיי, צווישן אַלע אים פון לאַנג באַקענטע, איינעם אַ נייעם, אַ ביז אַהער נישט געזעענעם, דערזען — לוזין, דעם הויכן, שטאָלצן, מיט אַ גרויס הדרת־פּנים; דערצו נאָך, נישט ווי אַלע איבעריקע — רייך, אין דער זיידענער קאַפּאָטע... האָט ער זיך אויפגעהאַלטן, אויסגעוואַרט, און אַזוי, אויף דער שוועל בלייבנדיק, שפּעטער אויך געזען, ווי נאָך דעם, ווי מע האָט דאָס טאַנצן אָפּגעשטעלט, האָט מען ווידער לוזין אין אַ רעדל אַרומגענומען, און איינער, האָט ער געהערט, האָט אַ פרעג געטאָן:
— און ווער נעמט אויף שבת לוזין?
— איך, — האָט זיך דאָס מאָל מיכל בוקיער דער ערשטער, פריער פאַר אַלע, אַרויסגערופן.
אין יענעם שבת איז שוין לוזי אויפן גאַנצן טאָג מיכל בוקיערס אורח געווען: — אויף דער שבתדיקער סעודה אינדערפרי, אויפן שבתדיקן שלאָף ↰ 111 נאָך דער סעודה, אויפן קורצן שבתדיקן שמועס נאָכן שלאָף, און אַזוי ביז מנחה, ביז ער האָט אים פאַרנאַכט צוריק געבראַכט אין דער זעלבער שול אויף מנחה דאַוונען און פאַר דער קליינער סעקטע דער „זאָגער” דעמאָלט צו זיין.
מיכל בוקיער האָט געוואוינט ווייט, ווי אַלע קבצנים, ובפרט אַזאַ, ווי ער: אין עק שטאָט שוין כמעט, „אויף די זאַמדן”, וואו זיין גאַס, אָדער די גאַנצע געדריידלטע סיסטעם גאַסן דאָרט האָט זיך געפונען, אַזש וואו די מפשיטים*) האָבן געוואוינט, ווייל ס׳איז שוין ניט ווייט געווען פון שעכטהויז.
זיין קליין נידעריק הייזעלע, אין אַ טיפן הויף פאַררוקט, האָט מיט די פענצטער פון איין זייט אין אַ ליידיקן גאָרטן אַרויסגעקוקט, מיט אַ נשאר פון שלעכט־פאַרזייטן גאָרטנוואַרג און מיט איינעם אַ בוים, ספק ווערבע, ספק אַנדער מין, ווייל קיין בלעטער האָט ער שוין כמעט ניט געהאַט; אויסגעבויגן, זיין מיט שטאַם געעפנט, געל מויל־מעל האָט זיך פון זיין צעפוילעניש געשאָטן און נאָר מילבן פלעגן אויף אים באַשטענדיק מיט מילבישער באַשעפטיקונג אַראָפּ און אַרויפגיין.
לוזי האָט באַדאַרפט גוט איינבויגן זיך, כדי דורך דער טיר פון פאָרהייזל אין שטיבל אַריינצוגיין.
אינעווייניק אין שטיבל — צוויי צימערלעך. אין איינעם דער אויוון. אינעם זעלבן — אַ טיש מיט צוויי בענק, וואו ער, מיכל בוקיער, קנעלט מיט די קינדער און וואו איצט און כסדר איז אויך דער קאָך־ און עס־צימער, נאָכעט איינס דערביי, נאָך אַ קלענערס — אַ שלאָפצימער.
דערביי אַ ווייב מיט פינף קינדער. דאָס ווייב — אַ לענגלעכע יידענע, מיט אַ שטענדיק־צעעפנט ברייט מויל. דאָס עלטסטע פון די קינדער, אַ מיידל, אַ געלבלעכע און מיט קלייען. צוויי נאָך איר, שוין היפּשלעכע יינגלעך פון 14־16, אַרבעטן שוין, איינער ביי אַן איינבינדער, דער צווייטער דרייט אַ ראָד ביי אַ שלייפער. די איבעריקע צוויי נאָך גאָר קליינע, אַ יינגעלע מיט אַ מיידעלע.
*) שינדערס.
אָט די גאַנצע משפּחה איז איצט געווען ביים טיש אויסגעזעצט. ביי דעם טיש, ביי וועלכן מיכל בוקיער פלעגט פריער, איידער ער איז צוגעשטאַנען צו דער סעקטע, אַלע אויפדערנאַכט ביי אַ דרייער לעמפּעלע זיינע חיבורים שרייבן, פון וועלכע ער האָט זיך איצט אָפּגעוואָרפן; ביי דעם טיש, ביי וועלכן איצט טרעפן מיר אים מיט זיינע תלמידים אַמאָל לערנען תנך, דערהויפּט זיין באַליבטן ספר „איוב”, וועלכנס שלעק און יסורים ער פילט אויף זיך און נעמט זיי כסדר אָן, ווי פאַר זיינע; און לערנענדיק, זעען זיינע תלמידים אים אָפט וויינען — די וויעס ווערן אים רויט, און אויף זיינע באַקן רינט אַ ↰ 112 טרער פון איובס און זיינע בשותפותדיקע יסורים און פון זייער צוזאַמענדיקן דעם טאָג שעלטן: „יאבד יום אולד בו” — זאָל פאַרלוירן ווערן דער טאָג, אין וועלכן איך בין געבוירן געוואָרן.
ביי דעם טיש איז איצט די גאַנצע משפּחה אויסגעזעצט געווען, מיט מיכל בוקיער אַליין און לוזין, דעם חשובן אורח, בראש.
בלאַסע חלות, וואָס דער קבצנישער אויוון האָט שלעכט אויסגעבאַקן, האָבן באַשיינט דעם אָרעמען טיש, מיט אַ גראָב־לייוונטענעם טישטעך געדעקט.
די מאכלים, וואָס זיינען דערנאָך צום טיש אויפגעגעבן געוואָרן, זיינען פון אַ „קאַלטן מלאך” געקאָכט געוואָרן, און דער עיקר, אויף שלעכטן האָלץ, וואָס מע האָט נאָך דערצו געזשאַלעוועט.
לוזי האָט זיך אָבער זייער גוט געפילט. ער האָט געוואוסט, אַז ביי זיין רייכן ברודער משהן, אינעם גראַמען לופטיקן עס־צימער, מיט אַלע פענצטער אין הויף אַרויס צעעפנט, וואַרט אויף אים איצט אַ שטול, אויבנאָן לעבן זיין ברודערס טיש, מיט גרויס הרחבה, געשירן און פּוץ; און דווקא דערפאַר איז אים איצט אָט די פאַרדומפּענע לופט פון דעם אָרעמען שטיבעלע, דאָ ביים אָרעמען מלמד, מיט דער סטעליע אויפן קאָפּ, מיט די נידעריקע פענצטערלעך, וואָס ווערן זעלטן אויף לופט געעפנט, ליב געווען: אויך די אָרעמע מאכלים, דער גראָבער לייוונטענער טישטעך מיט דעם גראָבן זאַלץ און מיט די געמיינע, שטשערבאַטע און קאַליקעוואַטע טעלער און גאָפּל־לעפל.
ער האָט זיך געפילט גוט, אַזוי גוט, אַז ער געדענקט שוין נישט, ווען זיין שטענדיק־געשלאָסענע נאַטור זאָל זיין אַזוי אויפגעבונדן: אַזוי, אַז ער איז איצט גרייט געווען אָט די גאַנצע אָרעמע משפּחה מיטן אָרעמען שטיבעלע מיט אַלץ אַרומצונעמען, אין זיך אַריינצונעמען.
ער האָט אַפילו ביי זיין באַלעבאָס, ביי מיכל בוקיער, וועמעס אורח ער איז איצט געווען, און ביי וועמען ס׳איז זעלטן־זעלטן צו טרעפן אויפן פּנים און אין די אויגן אַ מינדסט, אַפילו עטוואָס, וואָס דערמאָנט אין פריילעכקייט, איצט יאָ פריילעכקייט און אַפילו מער פון פריילעכקייט אַרויסגערופן — דערמיט, וואָס ער האָט זיך צו די קינדער, צום גאַנצן הויז־געזינד פאַר דער ווייניקער צייט, וואָס ער האָט דאָ אין שטיבעלע און ביי דער סעודה פאַרבראַכט, אַזוי היימיש זיך געשטעלט, אַזוי ניט געצוואונגען, ניט אָנגעצויגן, אַז די שטוב, — האָט זיך אַלעמען געדאַכט, — איז עפּעס ווי העכער, גראַמער געוואָרן און ווי נאָר מיט לוזין פול, און דאָס שווער־וואָכעדיקע, וואָס הענגט תמיד, ווי אַ רוט, אויף אָט דער שטוב און דריקט אַפילו אום שבת, האָט זיך איצט אָפּגעטראָגן און פאַרשוואונדן.
לוזי מיט מיכלען מיט די עלטערע יינגלעך האָבן געזונגען זמירות, און די פרוי, דאָס מיידל און די יינגערע קינדער האָבן, פון הנאה פאַרגעניגטע, צו זיי זיך צוגעהערט.
מע האָט אָפּגעבענטשט. קינדער זיינען אַרויס אין דרויסן, און עלטערע האָבן זיך צוגעלייגט. אויך לוזי.
נאָכן שלאָפן האָט די פרוי אין גאָרטן אַרויס שבת־אויבס און באַרן־קוואַס אַרויסגעטראָגן; אויך אַ באַנק געבראַכט אונטער דעם אויסגעהוילטן בוים מיט די ווייניק בלעטער, וואָס מויל־מעל האָט זיך פון זיין צעפוילעניש געשאָטן, און וואו נאָר מילבן זיינען באַשעפטיקטע אויף אים אויף און אָפּ געגאַנגען.
לוזי האָט זיך אויפן בוים, אויפן אָרעמען גאָרטן און אויפן נשאר פונעם שלעכט־פאַרזייטן אַרומגעקוקט. ער האָט געוואוסט, אַז צו זיין ברודער אין הויף קומט מען איצט פון גאַנץ שטאָט, יונג און אַלט, שפּאַצירנדיק, פון זיין ברודערס ברונעם צו טרינקען. די שטאָט איז אין ענגשאַפט... שבת, זומער, גייט מען אין ווייט־אָפּגעלעגענע גאַסן שפּאַצירן, ווי אין זיין ברודערס, למשל. די פאָרטקע פון טויער שטייט אָפן, מע גייט אַריין און אַרויס, אַלץ פרעמדער עולם פון שטאָט. מיכאַלקע בורטשעט, וואָס מע מאַכט אים אָן אַ נעץ ביים ברונעם, אָבער זאָגן, אָנשרייען אויף עמעצן איז אים פאַרבאָטן. און זיין ברודערס בני־בית געפינען זיך אין גאָרטן, גאָר אויף אַנדערע בענק און אונטער אַנדערע ביימער, ווי ער מיט מיכל בוקיער דאָ...
דאָך איז אים גוט דאָ און ס׳אַטעמט זיך אים פריי, און אַן אָפנהאַרציקער און גוטמוטיקער שמועס פאַרבינדט זיך צווישן אים און מיכלען. מע שמועסט אויפגעלייגט־לייכט, פריער פון אייגענע ענינים, פון זיך אַליין צו ביסלעך, דערנאָך פון דער סעקטע, פון איר וואוקס און צושטאַנד, פון יעדן איינציקן מיטגליד אירן באַזונדער. און ביידע, סיי לוזי סיי מיכל, צופרידענע אויף דער באַנק פאַרברענגען, ביז זיי באַמערקן, אַז ס׳איז שפּעט: דער שטאַם פון בוים איז העכער האַלב שוין אין טונקל, נאָר די סאַמע הייך און די קרוין, וואָס אָן בלעטער, איז מיט פאַרנאַכטיקער זון געקרוינט, און זיי שטייען אויף און זאָגן זיך:
— צייט צו מנחה.
און אָט זיינען זיי, נאָך לאַנגן צוריקגיין, צוריק אין דער זעלבער שול, ווי אינדערפרי געווען.
ווייטער דער זעלבער עולם, נאָר נאָכן שבתדיקן טאָג אויסגערוטע, אויף ווייטער, ווי אינדערפרי, צו דאַוונען און ווידער אויף זייער אופן גרייטע צו ווילדעווען.
ס׳הערט זיך אַ ברום אינעם פאַר־מנחהדיקן פינצטער אין שול, ווי פון עפּעס חיות, וואָס קאָנען אַלעמאָל אומגעריכט מיט קולות אַרויס... זיי האַלטן זיי נאָך דערווייל אין זיך, אין די בייכער, אָבער אינעווייניק גאָרגלט, גולגעט, ברומט, און באַלד, מעגלעך, וועלן זיי זיי אויך מאַכן הערן.
מע דאַוונט ווידער מיט אַן אומגעלויף, ווידער מיט אַ ווילדן שאָקלען זיך, ווידער קולות און אָכצנדיק קוויקעניש, נישט ווי ביי אַנדערע, און ווי דער ↰ 114 שטייגער שטענדיק ביי שבתדיקער מנחה, ווען דער טאָג אַראָפּגעלאָזט און אַ טרויער פון צעשיידן זיך מיטן שבת, פאַר אַן ערב־קומענדיקער פּראָסטער וואָך, הערט זיך אין די תפילה־ניגונים. ניין: די צעשיידן זיך ניט מיטן שבת, זיי האַלטן אים איין, און ווי אַ גאַנצע וואָך ביי זיי שבת.
„דו ביסט איינער און דיין נאָמען איז איינער, און ווער נאָך, ווי דיין פאָלק ישראל — איין פאָלק אויף דער וועלט”, — האָט מען אויך איצט מיט דער זעלבער היץ־באַגייסטערונג, ווי אינדערפרי די אינדערפריעדיקע תפילות, געזונגען.
און אַז מ׳האָט אָפּגעדאַוונט, האָט מען ווידער, ווי דער מנהג איז און ווי סע פירט זיך ביי זיי תמיד, שוין ווען פינצטער, ביי צוויי צונויפגערוקטע טישן אין מערב־וואַנט פון שול דעם שלש־סעודות געפּראַוועט. מיט הוילער נאָר חלה מיט זאַלץ, מיט פריער זיך וואַשן און דערנאָך בענטשן, און אינמיטן דער סעודה מיט עפּעס עמעצן „זאָגן” מכבד זיין.
דאָס מאָל האָט דעם כיבוד, נאַטירלעך, באַקומען לוזי, און ער איז גלייך מיט זיין וואָרט אַרויס — פון איבערגעפולטקייט, אַ שטאַרק באַגלייבטן עולם פאַר זיך האָבנדיק, ביי צוויי לאַנגע טישן פון ביידע זייטן באַזעצטע.
פון איין זייט, האָט ער געהאַט שלום דעם טרעגער מיט זיין גרויסן גוף, אין דער נישט־געוואוינטער פאַר אים קאַפּאָטע; און פון דער צווייטער זייט — דעם לאַנגן, דאַרן אברהמל דעם שניידער, דעם פּאַרשוין שוין כמעט אָן אַ גוף, מיט אַ זכר נאָר פון קערפּערלעכקייט. און ווייטער, אין דער גאַנצער לענג פון טיש, די איבעריקע צו זיי ענלעכע, אַלע כמעט פון איין גורל, מענטשן פון גרויס אָרעמקייט, פון די מינדסטע הנאות פון דער וועלט קיין הנאה נישט האָבנדיק און פון באַנוגענען זיך מיטן מינדסטן.
און לוזי האָט וועגן דעם טאַקע, אין וועלכן זיין גלייביק־געגאַרטער עולם האָט זיך אַזוי שטאַרק גענייטיקט, איצט זיין וואָרט געהאַט: וועגן באַנוגענען זיך מיט ווייניק, און אויך אינעם ווייניק די פרייד און דעם זינען צו געפינען.
פון נישט געוואוינט זיין צו „זאָגן”, איז לוזין דאָס רעדן אָנגעקומען שווער, דערפאַר אָבער באַהאַרצט, און וואָס אַמאָל האָט ער די ווערטער ווי פון אַלץ אַ גרעסערער טיף אַרויסבאַקומען. און אַלע אויגן און קעפּ פון די ביים טיש זיצנדיקע זיינען צו אים געווענדט געווען, און אַלע וויילע האָט זיך אַ זיפץ פון הנאה פונעם געהערטן פון צווישן עולם אַרויסגעהערט.
אַליין אַפילו דער שמש פון שול, וואָס, ווי געזאָגט, האָט ער צו דער סעקטע קיין איבעריקע ליבע ניט געפילט און גאָר ווייניק אַכטונג, וועלכער איז איצט צו מעריב־דאַוונען אין שול אינמיטן רעדן אָנגעקומען, — אויך ער, וואָס זעלטן־ווען האָט ער זיך אַמאָל צו די רייד פון זייערע „זאָגערס” צוגעהערט, האָט איצט, — דערהערנדיק דעם פרעמדן, שטאָלצן יידן, וועלכן ער האָט נאָך אינדערפרי אויסגעטיילט און באַמערקט, — האָט, ניט געקוקט אויף ↰ 115 זיין אומאַכטונג, אַן אויער צוגעלייגט, איז אויף זיין אָרט געבליבן און אין זיין אַמט, אין זיין שמשעריי, און אַז ס׳איז שוין שפּעט, און אַז שוין צייט מעריב צו דאַוונען פאַרגעסן.
און לוזי האָט זיין עדה, וואָס האָט זיך, אַ צונויפגעדריקטע, אין שבת־פאַרנאַכטיקן פינצטער געפונען, פון איר פינצטערער ווירקלעכקייט געוואָלט אַרויסנעמען, פאַר איר אַ וועג באַלויכטן, און אויף ווייטער גלויבן און אין איר דעם בטחון צו שטאַרקן. און דער שמש, וואָס איז ביי אַ זייט געשטאַנען, האָט געהערט, ווי נאָך דעם, ווי לוזי האָט פיל גערעדט וועגן אמתע און פּוסטע רייכקייטן, וועגן אמתע, וואָס מע דאַרף זיי ווייט ניט זוכן, מע געפינט זיי אין זיך, און וואָס, אַז מע דערווערבט זיי, האָט מען זיי און מע איז מיט זיי זיכער אויף דער וועלט און אויף יענער וועלט; און וועגן פּוסטע, וואָס פּוסט, וואָס מע יאָגט זיך נאָך זיי, ווי נאָך אַ שאָטן, און ווי אַ שאָטן פאַרשווינדן זיי און נישט בלייבן, — האָט ער לסוף נאָך, כדי זיינע רייד צו פאַרשטאַרקן, פאַר די זייניקע אַ משל פון אַן אַלטן ספר געבראַכט און מיט אים אויך זיין רעדע פאַרענדיקט.
— אַמאָל, — האָט ער זיי צום לעצט דערציילט, — ווערט אין יענעם ספר געבראַכט, — איז געווען אַ פּרוש. ווי נאָר ער איז פּרוש געוואָרן, אַזוי האָט ער זיך אַוועקגעלאָזט אין אַ ווייט לאַנד צו זוכן פּרנסה. איז ער אָנגעקומען אין זיינער אַ שטאָט פון יענעם לאַנד און האָט באַגעגנט אַ געצנדינער. זאָגט צו אים דער פּרוש: ווי נאַריש איר זייט און פאַרבלענדט, וואָס איר דינט צו די אָפּגעטער. זאָגט אים דער געצנדינער: נו, און איר צו וועמען דינט? — מיר, — האָט געענטפערט דער פּרוש, — דינען צו דעם, וואָס שפּייזט אַלעמען, דערנערט אַלעמען און וואָס צו אים איז קיין שום גאָט ניט קיין גלייכן. — איז אויב אַזוי, — האָט געזאָגט דער געצנדינער, — צעגייען זיך און זיינען זיך סותר אייערע ווערטער מיט אייערע מעשים. — פאַרוואָס? — האָט געפרעגט דער פּרוש. — דערפאַר, ווייל ווען דאָס, וואָס דו זאָגסט, וואָלט טאַקע געווען אמת, וואָלסטו דאָך פאַרשפּאָרט גיין אין אַזאַ ווייט לאַנד צו זוכן דיין פּרנסה, וואָלסטו זי דאָך געפינען אין דיין אייגענער שטאָט און אין דיין אייגן לאַנד. דאָ האָט דער פּרוש נישט געהאַט וואָס צו ענטפערן. ער האָט זיך אומגעקערט און איז שוין מער פון זיין לאַנד ניט אַרויסגעגאַנגען און אויף זיין גאַנץ לעבן שוין דאָרט פּרוש פאַרבליבן.
דאָס דער משל, און דער נמשל איז קלאָר געווען, אַז לוזי האָט אים שוין פאַרשפּאָרט צו דערקלערן.
ס׳איז שוין געקומען דער חודש אלול. אין יענעם חודש איז איינגעפירט געווען, אַז יעדער איינער פון דער סעקטע האָט באַדאַרפט פאַר אַ צווייטן, אַליין נאָר אינצווייען ערגעץ אין אַ ווינקל בלייבנדיק, פון אַלץ, וואָס פאַר אַ ↰ 116 גאַנצן יאָר ס׳איז געשען מיט אים, פאַרן אַנדערן רעכענונג אָפּגעבן און זיך מתוודה זיין.
און אָט, אין איינעם אַן אויפדערנאַכט, שוין שפּעט נאָך מעריב, ווען אַלע זיינען זיך שוין געהאַט צעגאַנגען, איז אין דער אויבן־דערמאָנטער „לעבעדיקער” שול פון אַלע פריער דאַוונענדיקע צוויי נאָר מענטשן פאַרבליבן. דאָס זיינען געווען מיכל בוקיער און לוזי.
לוזי, אין שפּיגל־באַנק פאַר אַ שטענדער זיצנדיק, האָט מיכלען פאַר זיך אַ שטייענדיקן געהאַט — אין אַזאַ לאַגע, ווי מע שטייט פאַר אַ לערער, פאַר אַ וועגווייזער און פאַר אַ זעלישן געוויסנס־ריכטער: אין גרויס הכנעה, און ווי גרייט אַלע זיינע, פאַרן גאַנצן יאָר פאַרשלאָסענע, שופלאָדן אַרויסרוקן און צעעפענען, — יענער זאָל אַלץ, וואָס דאַרף אַנטפּלעקט זיין, אָפן זען, און אויך די מעגלעכקייט האָבן, אויב ער וועט וועלן, אַליין זוכן, זיך גראָבן און אַלץ דאָרט איבערקערן, וואָס ער וועט צו זיין פאָרשן און ריכטן דאַרפן.
די גאַנצע שול שוין דעמאָלט פינצטער, און נאָר דאָס אָרט, וואו די צוויי דערמאָנטע פאַרבליבענע האָבן זיך געפונען, איז פון איינעם אַן אַראָפּהענגענדיקן שוואַך־ברענענדיקן לאָמפּ אין מזרח באַלויכטן געווען. דאָך — ווער ס׳וואָלט דעמאָלט אַפילו ווייטלעך אין מערב, מיטן פּנים נאָר צו מיכלען געווענדט, געשטאַנען, וואָלט געזען ,ווי מיכלס וויעס רויטלעך, ווי תמיד, בשעתן לערנען איוב, ער ווערט פון איובס דערהויבענע פּיין און ליידן דערוואַרעמט. איצט נאָך מער: ער האָט געוויינט, און איבער זיינע האַרטע באַקן זיינען אין דער מאַט־מעשענער באָרד און אין די, ווי סטערניע אויסזעענדיקע, האָר טרערן גערונען.
און לוזי אַ שטרענגער: ער האָט, מעשה ריכטער און פאָרשער, אינעם שולדיקנס געעפנטקייט איצט אַריינגעקוקט, געשוויגן, אויסגעהערט און ווי אַלץ מער און מער ביי אים זיך אויפצועפענען געפאָדערט.
און מיכל האָט, אַזוי שטייענדיק פאַר לוזין און זיך מתוודה זייענדיק, דערציילט.
— ער איז מיט אַ פּגם... ער איז פון אַ שווערער האַנט אָנגערירט, און וויפיל ער האָט זיך ניט געמיט און מיט זיך אויך איצט ניט צו זיין פריערדיקן גלויבן קומען, גיט זיך אים ניט איין. אַ קללה! ער איז ווי ערגעץ אינעם סאַמע אינעווייניקסטן געשלאָגן. ער פילט, ווי פרעמדע ווינטן גייען אום אין זיין בנין; ס׳דאַכט אים, אַז אָט־אָט וועלן זיי זיינע טירן און לאָדן צעעפענען, אַלץ וועט ווערן הפקר, און ער וועט ווערן אויס באַלעבאָס אויף זיין אייגנס און דערוואָרבנס; פון זיין הויכער, מיט גרויס שוועריקייטן אים אָנגעקומענער, מדרגה, וועט ער באַלד אויף אונטן אַראָפּגעשליידערט זיין, און ווי אַ הונט אויף אַ קייט, פון אַ פרעמדן כוח מיטגעשלעפּט ווערן אַהין, וואוהין דער פרעמדער כוח וועט אים דאַרפן און וועלן.
וויי, ווי ער ראַנגלט זיך! וואָס ער האָט שוין ניט איבערגעטאָן, וויפיל פּייניקונגען פון גוף און נפש שוין — און ס׳העלפט ניט.
ער איז זיך מודה: קיין איין מענטשלעכע תאווה האָט ער נאָך נישט, ווי ס׳באַדאַרף צו זיין, געבראָכן. פאַרקערט, — פון זיי געבראָכן, באַצוואונגען און תמיד אין געפענקעניש. ווי אָט: די תאווה פון לייב, למשל, ווערט ביי אים מיט יאָרן און מיט עלטער ניט געשטילטער, נאָר, פאַרקערט, נאָך שטאַרקער. אַז ער גייט אין גאַס, מוז ער די אויגן אַראָפּ האַלטן, כדי גאָרניט צו באַגעגענען, גאָרניט צו זען, אָבער ס׳קריכט אים, וואָס מע טאָר נישט, ווי פון אונטער דער ערד אַרויס און מאַכט אים זען און זינדיק... ס׳דערגייט אַזוי ווייט, אַז ער זעט פאַר זיך תמיד הוילע, נאַקעטע נאָר, וואָס זיינען אים אַפילו אינמיטן תפילה און לערנען מבלבל און מאַכן אים אַזוי אויפציטערן, כמעט ביז אויסן...
דאָס גלייכן מיט אַנדערע תאוות, ווי די, למשל, צו געלט, צו כבוד, צו קנאה, שנאה א. אַ.
ערגער אָבער פון אַלץ איז די נטיה זיינע אין אַלץ צו לייקענען, יענע נטיה, וואָס דערגייט ביי אים ביז דער גרעסטער ליידנשאַפט און וואָס ברענגט מיט זיך פאַרשיידענע פאַר אים פאָלגן: אָדער ער דערפילט זיך מיטאַמאָל פּוסט, אויסגעהוילט, גלייך דאָס גאַנצע חיות איז פון אים אַרויס, ס׳ווערט אים אַלץ אַלצאיינס, און גלייך אַלע פעדעם מיט דער וועלט און מיט דעם, וואָס פירט אָן מיט דער וועלט, ווערן ביי אים איבערגעריסן, און ער גייט אַרום, ווי אין עולם־התוהו; אָדער אַן אַנדערשמאָל, פאַרקערט, פילט ער, גלייך ווי אַ ווילדער דולער וואָלט אין אים געזעסן, וועלכער מאַכט אים גוואַלדיק אומרואיק, ברענגט אים צו וועלן פאַרדאַרבן און צו צעשטערן און אויפצוברעכן אַלע צוימען...
שוין אָפּגערעדט פון אַזוינע „קלייניקייטן”, ווי תמיד שבת, אַז ער שטייט פאַר אַ ברענענדיקער ליכט, וויל ער זי פאַרלעשן. ערגער — ווי אַז ער איז אַליין אין שול, ווילט זיך אים אָפט צולויפן צום אָרון־קודש, דעם פּרוכת אַראָפּרייסן און, חס־חלילה, די „רייניקייטן” אויף דער ערד אַראָפּוואַרפן. ערגער, ערגער — ער קאָן דאָס גאָר פאַרן מויל ניט ברענגען — נאָר ס׳האָט זיך שוין אויך געמאַכט, אַז ער האָט געהאַלטן אַ מעסער ביים האַלדז, זיך געוואָלט פון דער וועלט און פון יענער וועלט אומברענגען: כלומרשט, פאַר דער מורא פאַרן לייקענען, אָבער וואָס אין דער אמתן איז דאָס דאָך אַליין די גרעסטע פון דער גרעסטער לייקענונג... און דאָס אַלץ איבער זיין אינעווייניקסטן צעשטערער און פאַרדאַרבער, וואָס ער זעט אים אַמאָל אַ פאַרשטעלטן, ווי אַן אָרעמאַן, ביי זיין שוועל בעטן, און אַמאָל ווי אַ חיה אויף דער דרויסן־זייט פון זיין טיר הויערן.
און וואָס זאָל ער טאָן, און וואָס פאַר אַן עצה זאָל ער זיך געבן?
און דאָ איז ער אויף אַ וויילע אַנטשוויגן געוואָרן, מיכל, און לוזי האָט ↰ 118 אויף אים, כדי אים ניט צו פאַרשעמען, נישט געקוקט, און דאַן האָט ער ווייטער פאָרגעזעצט און דערציילט:
און אָט: אַז ס׳ווערט אים אַמאָל ענג, אין שווערע צייטן ווען, גייט ער, ווי אַלע זייעריקע, ווי באַוואוסט, אויפן „פעלד” אויף ביינאַכט אויפן שטאָטישן באַוואוסטן צדיקס קבר צו נעכטיקן, כדי דאָרט, אין לערנען און אין וואַך זיין, די מחשבות צו לייטערן. און אַלעמען, ווי באַוואוסט, העלפט עס, און אים — אויך דאָס ניט.
און דאָ מוז ער אים דערציילן פון איינעם אַ לעצטן מאָל, וואָס ס׳האָט מיט אים ערשט ניט לאַנג, נאָך היינטיקן זומער, אויפן קבר דאָרט געטראָפן.
ס׳גרוילט אים נאָך איצט, זיך דערמאָנענדיק, אָבער ער איז זיך דאָך מתוודה און ער מוז אַלץ דערציילן, און ס׳טאָר ביי אים קיין פאַרהוילנס ניט בלייבן.
ער האָט זיך, ווי דער שטייגער, שוין שטאַרק שפּעט אין אָוונט, ווען קיין איינציקער נפש איז אויפן „פעלד” נישטאָ, אַהין, אין מויערל, אַריינגעשטעלט. ס׳האָט נאָר, ווי תמיד ביינאַכט דאָרט, געברענט איינס אַ לעמפּעלע, פון מויערל־שמש געלאָזט. ער האָט זיך גענומען לערנען, מיטן ספר פאַרן לעמפּעלע שטייענדיק לאַנג, לענג און אויף שעהן גאַנצע, ביז ער איז מיד געוואָרן און איז אַ שטייענדיקער, ווייזט אויס, אַזוי אַנטשלאָפן געוואָרן. און דעמאָלט האָט זיך אים געחלומט:
ער האָט אויפגעהייבן די אויגן און דערזען: די שטאָט, די גאַנצע שטאָט, אַן איבערגעקערטע: דער מאַרק מיט די קלייטן, די גאַסן מיט אַלע הייזער, שולן און בתי־מדרשים — אַלץ אים איבערן קאָפּ הענגט, און נאָר דער קלויסטער איז אויף זיין אָרט געשטאַנען. דאָס איבערגעקערטע, פריער נאָר איבערגעקערט, אָבער גאַנץ, ניט גערירט, דערנאָך האָט זיך אַלץ גענומען שיטן: סחורות פון קראָמען, חפצים, זאַכן פון שטיבער און הייזער, פון בתי־מדרשים אַלע הייליקייטן און רייניקייטן — אויף דער ערד צו פאַלן און אין איין באַרג און אין איין אָנגעהויפנטקייט אַלעס. ס׳אַ שטויב און פאַרשטעלעניש געוואָרן, און מע האָט ניט געזען גאָרניט; גאָר באַלד, וויי, האָט ער דערזען, ווי אויך מתים פון די קברים פאַלן — ווידער אויפן זעלבן באַרג און אויפן זעלבן אָנגעהויפנטקייט, און נאָר דער קלויסטער איז אַלץ אויף זיין אָרט, וואו געשטאַנען, געבליבן.
און אַ פייער האָט זיך אים פּלוצלונג געוויזן פון באַרג, וואו אַלץ האָט גענומען ברענען, און זיך אַליין האָט ער ביי אַ זייט פון באַרג געטראָפן, מיט אַ לאַנגן שטעקן אין הענט, און וואָס פאַר אַ זאַך, — אַ נישט הייליקע אָדער יאָ הייליקע, — ס׳איז געלעגן ווייטער פון פייער, האָט ער צוגעשאַרט, כדי דעם פייער שפּייז צו געבן, ס׳זאָל אַלץ ברענען און גאָרנישט ניט אין דער זייט בלייבן.
און דאָס פייער האָט זיך געשטאַרקט. שטוב־זאַכן, ספר־תורהס און ביינער האָבן געקנאַקט, גערויכערט און געטשאַדעט, און ער אַליין ביי דער זייט האָט אַלץ מער און מער אונטערגערוקט.
ער האָט זיך אומגעקוקט און פאַרוואונדערט: וואָס טוט ער דאָ? ביי אַזאַ זאַך ווי קאָן ער גאָר בלייבן, בפרט נאָך מיט אייגענע הענט אַזוינס צו טאָן, אַזוינס אויף זיך נעמען? — און ער איז פאָרט ניט אָפּגעגאַנגען, פאָרט געבליבן דעם שטעקן ניט אַוועקגעלייגט, געשאַרט, און דער גרויסער אומגעהויערער פאַרשוועכונג אַ געטרייער און ווי אַ געדונגענער געדינט.
און דאָס פייער האָט זיך נאָך מער געשטאַרקט. און קולות, ווי פון לעבעדיקע, האָבן זיך פון דאָרט אַרויסגעהערט, און ער מעג שווערן, אַז זיין נאָמען האָבן די קולות אויסגעשריען און אים אויף תמיד זיין לייב און זיין געביין אויף אַלע אייניקייטן פאַרשאָלטן. ביז זיי זיינען איינגעשטילט געוואָרן, די קולות: דאָס פייער — אויס, און פון אַלץ איז אַש געוואָרן.
און דעמאָלט, וויי, האָט ער פּלוצים פונעם שטיין־געבליבענעם קלויסטער אַרויס, פונעם אַריינגאַנג־טויער זיין צעפּראַלטן, אים, זייערן, דעם נוצרי *) זיך באַווייזן דערזען. ווי תמיד, ווי זיי מאָלן אים: מיט אַ הוילן קאָפּ, אין אַ לאַנגן פּאָלע־מאַנטל, באָרוועס און ווי אַ פּאַסטעך פון שאָף האָט ער אויסגעזען. און ער האָט טאַקע פאַר זיך אַ גרויסע טשערעדע געהאַט, ער — הינטער איר, און אַ גרויסע טשערעדע פאָרויס, און די טשערעדע איז פון שאָף, האָט זיך אים לכתחילה אויסגעוויזן, דערנאָך פון מענטשן, אַ מאַסע... אַ מאַסע... און נאָר ער (מיכל) איינער פונווייטן, און ס׳איז אים אַן עלנט געפאַלן, וואָס ער ביי אַ זייט, און מ׳האָט זיך אים זייער צושטיין געוואָלט, און אַן אינערלעכער שטאַרקער חשק האָט אים אָנגעכאַפּט, און דערצו נאָך האָט ער, ווי פון ערגעץ, אַ וואונק אויף צוצושטיין באַקומען, און ער איז צו דער טשערעדע צו.
און פּלוצלונג האָט ער זיך דערזען לויפן ווי אַ הונט פאַר דער טשערעדע, — אַ פּאַסטעך־הונט און, דאַכט זיך, מיט אַ מין קרוינדל אויפן קאָפּ, — פאָרויס לויפן און שרייען, וויי:
— אַ וואַרע, אַ וואַרע, פאַרן הייליקן פּאַסטעך און פאַר דער באַגלויבטער טשערעדע...
*) יעזוס.
און דאָס דערציילנדיק, האָבן זיך שוין מיכלען פון די אויגן אין באָרד אַריין טרערן געגאָסן, און אויך לוזי האָט זיין פריערדיקע רו, פון בשעת זיצן און אויסהערן, פאַרלאָרן: ער האָט זיך פון אָרט אַ הייב געטאָן, מיכלען אַליין פאַרן שטענדער שטיין געלאָזט, און ער אַליין האָט, אַ שטאַרק צעשטרייטער און אויפגערעגטער, עטלעכע טריט אין מזרח־זייט אויף אַ געוויסער שטרעקע הין און צוריק דורכגעשפּאַנט. דערנאָך איז ער ווידער געקומען צו ↰ 120 זיין אָרט, וואו ער איז פריער אַלס גייסטיקער מומחה, אויף מיכלס אַלע גייסטיקע קרענק אויסצוהערן, באַפולמעכטיקט געזעסן, און אַ גרויסע פאַרוואונדערונג איצט אויף זיין פּנים, און אָט די פאַרוואונדערונג האָט ער מיט אַ שטומען אַקסל־צוקן אויסגעדריקט און אויך מיט אייניקע האַלבע ווערטער פון זיין מויל אַרויסגעבראַכט.
— אַזוי, אַזוי, אַזוינע חלומות גאָר...
און מיכל האָט איצט, נאָכאַמאָל פאַר זיך לוזין אַ צוריקגעקערטן האָבנדיק, פאָרגעזעצט:
— און דעמאָלט ווען ער האָט זיך ווי אַ הונט פאַר דער טשערעדע לויפן און שרייען דערזען, האָט ער זיך פּלוצים דערשראָקן... דער ספר, וואָס ער איז מיט אים, אין די הענט אים האַלטנדיק, אַנטשלאָפן געוואָרן, איז אים פּלוצים אויף דער ערד אַראָפּגעפאַלן, און ער האָט זיך אויפגעכאַפּט און דערזען, וואו ער געפינט זיך.
און דאָ האָט זיך געעפנט די טיר פון מויערל און דער באַשטענדיקער שמש, דער ליכט־צינדער, וואָס קומט אין מויערל גאַנצפרי און וואָס ביז פאַרנאַכט געפינט זיך דאָרט, איז אַריין און האָט אים דערזען, און ווי תמיד, ווען ער טרעפט גאַנצפרי אַן אונדזעריקן, נאָך אַ נאַכט דאָרט איבערנעכטיקן, האָט אויך אים מיט זידלערייען גענומען טרייבן, און ער, מיכל, איז אַרויס, ניט באַווייזנדיק אַפילו דעם חלום צו באַדענקען, זיין בזיון און דעם ווייטיק אויף זיך נעמען.
נאָר ערשט דערנאָך, שוין אין דרויסן, פאַר דער שוועל זיך טרעפנדיק און דערזעענדיק, אַז ס׳איז שוין גרויסער טאָג, און אויפן האַרצן איז אים זייער שווער געווען פון דער נאַכט און פונעם געזעענעם — איז ער הינטערן מויערל אַרונטער און ביי איינער אַ בלינדער וואַנט מיטן פּנים זיך גשטעלט, מיט אַזאַ געפיל, ווי אויף בלייבן און פאַרגליווערט ווערן און אויף קיינמאָל שוין ניט אָפּגיין פון דאָרט. און אַזוי איז ער טאַקע געשטאַנען: מענטשן זיינען פאַרביי — און ער האָט ניט באַמערקט, שעהן פאָריבער — און ער האָט ניט געוואוסט. ביז שפּעט שוין, ווען זיין ווייב האָט אינדערפרי, ווען די קינדער, זיינע תלמידים, זיינען שוין געקומען צום לערנען, און וויסנדיק זיין אָרט, וואו ער געפינט זיך, איז אים געקומען רופן, — האָט זי אים דערזען און אים אויפגעוועקט און אים אַהיים געבראַכט אַ פאַרחושטן, און פון דער נאַכט ווי אַ שיכורן און צעבראָכענעם.
— און ביז היינט, — האָט מיכל ווייטער דערציילט, — קאָן ער זיך פון יענעם געזעענעם ניט באַפרייען. ס׳ערגערט אים און ער קרענקט דערויף. ער קאָן אָפט ניט שלאָפן און ליגט איבער גאַנצענע נעכט מיט אָפענע אויגן, און ער זעט אָפט אַזוינע מיאוסקייטן ביינאַכט, אַז ס׳איז אים שווער דערנאָך די ↰ 121 טעג איבערצולעבן: נישט־גוטע אויף די ווענט, אין דער לופט, פון דער סטעליע אַראָפּגיין, פון דעם פּאָל אַרויסקומען; מאַסנווייז, אַמאָל שטילע, גאָר זיך דורכגנבענענדיקע, אַמאָל רוישיקע, ווי אויף חתונה־גייענדיקע; ניכטערע, שיכורע, מיט קלעזמער און מיט טענץ... און ער פילט, אַז ער איז עפּעס אַן אייגענער צו אָט דעם מיאוסן געזינדל, אַז מיט רעכט באַזוכן זיי זיין הויז, און אַז אין איינער אַ נאַכט קאָנען זיי פון אים פאָדערן, ער זאָל מיט זיי מיטגיין, אין זייערע שמחות און טענץ אָנטיילנעמען, און בכלל אַ זייעריקער ווערן...
ס׳העלפט אים קיין שפּייען, ס׳העלפט ניט קיין שפּרוכן זאָגן, ער שפּייט און שפּרעכט, און זיי טוען זייערס: קומען און גייען, גייען און קומען, און איין זאַך, פילט ער, פאָדערן זיי פון אים: לעסטערונג. אויב ניט מיט טאַט, איז מיט וואָרט, אויב נישט מיט וואָרט, איז כאָטש צוקוקן, ווי אַנדערע, ווי זיי לעסטערן. ס׳איז רעכט אַז זיי קומען אַמאָל מיט „רייניקייטן”, צעוויקלען זיי פאַר אים אין די אויגן און טוען אָפּ מיאוסע זאַכן אויף זיי, אַזוינע מיאוסע, וואָס וויי די אויגן, וואָס זעען עס, אַזוינע, וואָס פאַר קיין מענטשלעכן מויל ניט צו ברענגען, אַזוינע, ווי טיטוס הרשע אין זיין צייט, און ווי אַנדערע רשעים אין אַנדערע צייטן...
ס׳באַשלאָגט אים אַ שווייס, אַ טויט־אַנגסט — דאָס צוזעענדיק; ער בלייבט מאַט און אויסן און ער קאָן גאַנצע טעג דערנאָך צו זיין רו און צו זיינע כוחות ניט קומען. ער ווייסט ניט, וואָס ער טוט, ער ווייסט ניט, וואָס מע רעדט צו אים, און אָפט פעלשט ער דערום אין זיין מלמדישער שליחות: לערנט מיט די קינדער ניט, קאָן קיין הייליקן ספר ניט זען, און ס׳ווילט זיך אים ווידער צו די יענע, צו די שאַרפע חקירה־ספרים זיך נעמען, צו יענע, וואָס לערנענדיק זיי, קאָן ער אמת טאַקע דעם גלויבן פאַרלירן, אָבער צוזאַמען מיט דעם, זיך באַפרייען אויך פון אַלעם מיאוסן און העסלכן, וואָס הענגט זיך אָן און באַגלייט און לויערט אויפן גלויבן.
און דאָ איז מיכל שוין אינגאַנצן אַנטשוויגן געוואָרן ,און שטיל שטיין בלייבנדיק, פון לוזין ווי אויף זיין אורטייל און גורל געוואַרט. און לוזי האָט דעמאָלט נאָך אַלץ אויף מיכלען ניט געקוקט, מיינענדיק, אַז יענער האָט נאָך וואָס צוצוגעבן, אַז ער דאַרף נאָך און האָט נאָך... אָבער אַז ער האָט דערפילט, אַז ניט, האָט ער מיטאַמאָל די אויגן אַ הייב געטאָן און מיכלען אינגאַנצן, ווי גרויס ער איז, מיט אַזאַ בליק אָפּגעמאָסטן, גלייך ער האָט איצט, קוקנדיק אויף אים, זיך איבערצייגט אין דעם, וואָס ער האָט נאָך פריער, בעת מיכל האָט געהאַלטן אינמיטן דערציילן, זיך געטראַכט. און נעמלעך, אַז נישט נאָר אַ פּגם ביי מיכלען, נישט נאָר לייכט אָנגערירט, נאָר אַ בראָך, אַ בראָך אויף ניט צום פאַרהיילן, ניט צום פאַרהעפטן, און אַז אַזוינע ענדיקן שלעכט געוויינלעך, און אויך ער, מיכל, קאָן אַזוי, און אַז אויף אַזוינע איז זיך ניט צו בויען, אַזוינע ↰ 122 קאָנען קיין שוועריקייטן פון קיין בנין ניט אויסהאַלטן, ווייל זיי זיינען זיך אַליין שווער.
אַזוי האָט לוזי געטראַכט, אָבער זאָגן, נאַטירלעך, האָט ער דאָס ניט געזאָגט, און געזאָגט, פאַרקערט, האָט ער דאָס, וואָס מע זאָגט יאָ, און וואָס מע דאַרף זאָגן אין אַזוינע פאַלן: אויף צו פאַרגרינגערן, יענעם דאָס האַרץ לייכטער מאַכן, און דערויף האָט דאָך לוזי גענוג מיטלען, וויסן און גייסטיקע דערפאַרונג געהאַט. אַזוי, אַז ווער ס׳וואָלט אַפילו פונווייטן געשטאַנען און וואָלט אַליין לוזיס ווערטער ניט געהערט, נאָר וואָלט געקוקט אויף מיכלען בשעת יענער הערט זיי, וואָלט גלייך געזען, אַז מיכלס פּנים באַפרייט זיך וואָס אַמאָל מער פון דער שווערמוטיקייט, וואָס איז די גאַנצע צייט פון זיין דערציילן געלעגן אויף זיין פּנים, אַז טונקעלע בורשטין־אויגן לייטערן זיך, ווי אַ ניי דערלייכטערונג־הויט קומט אויף אים, אַ פרישע און פאַרגעניגטע, — פון לוזיס פאַרשטיין און באַנעמען זיין געמיט, וואָס האָט אים איצט, ווי אין אַ טיפעניש אַראָפּ, וואוהין ער האָט אַראָפּגעזונקען, אַ האַנט דערלאַנגט, און פון אַריינגעבן אים אַזוינע עצות און מיטלען, וואָס זיינען פּונקט פאַר אים, פאַר זיין שטאַנד אָנגעמאָסטן, פאַר זיינע כוחות זיי צו דערגרייכן, כדי דורך זיי אַרויפצוקלעטערן, זיך אַרויפהייבן, און ווידער צו דער געבענטשטער, זעלישער טאָג־שיין צו קומען.
און דערמיט האָט לוזי פאַרענדיקט.
און אין שול דעמאָלט איז, ווי געזאָגט, אויסער זיי ביידע, אויסער לוזין און מיכלען, קיינער ניט געווען. דער איינציקער לאָמפּ, וואָס האָט אין מזרח־זייט, פון סטעליע אַראָפּהענגענדיק, געברענט, האָט פריער נאָר איינעם אַ שטייענדיקן, אין שטאַרקער מרה־שחורה, פאַר אַ צווייטן, זיצנדיקן, געזען, דערנאָך דעם שטייענדיקן אַ דערלייכטערטן שוין, און פאַרקערט, דער זיצנדיקער מרה־שחורהדיק, ווי ער וואָלט מיטן שטייענדיקן מיט די ראָלן זיך געביטן.
דאָס איז לוזי, נאָך דעם, ווי ער האָט מיכלען געטרייסט און דאָס, וואָס ער האָט אים צו זאָגן געהאַט, אָפּגעזאָגט, אויף זיין אָרט איצט, ווי אַן עטוואָס אויסגעשעפּטער געזעסן, — אַן איינגעמידטער; ער האָט אויסגעזען, ווי איינער, וואָס איז נאָר־וואָס אַרויס פון אַ שווערער משא אָפּצוטראָגן, אָבער וואָס אַ צווייטע, אַ נאָך מער שווערערע, שטייט אים פאָר, ווייל געפילט האָט ער, אַז נאָך מיכלס ווידוי, דער נאָר־וואָס פאָרגעקומענער, וועט געוויס און אויף זיכער נאָך עפּעס קומען, וואָס וועגן דעם האָט ער איצט געטראַכט, און צו דעם קומענדיקן אינערלעכע באַציאונג און שטעלונג שוין גענומען.
אָבער די צייט איז שוין שפּעט געווען, און לוזי האָט באַדאַרפט אַהיים גיין. ער האָט זיך דערום באַלד אויפגעהויבן, זיין מאַנטל אויף זיך גענומען, און ווי תמיד ער איז געוואוינט — פאַרן אַרויסגיין פון שול און זי פאַרלאָזן, ↰ 123 צום אָרון־קודש צוגיין, דעם פּרוכת צו די אויגן נעמען און אים אַ קוש טאָן. אַזוי האָט ער אויך איצט געטאָן, אָבער דאָס מאָל האָט ער זיך ביים פּרוכת לענגער פאַרזאַמט, אים מער פאַר די אויגן געהאַלטן, ווי זיך באַראַטנדיק מיט אים און ביי אים אַן עצה פרעגנדיק. דערנאָך איז ער, פון מיכלען באַגלייט, פון שול אַרויס.
ס׳איז געווען נאָך זייער אַ הייסן טאָג און דושנעם אויפדערנאַכט דעמאָלט. ערגעץ ווייט, אונטער אַ ניט־אָנגעזעענעם האָריזאָנט, האָט זיך געפילט, קלייבט זיך, — מעגלעך אויף ביינאַכט, מעגלעך ערשט אויף מאָרגן, — דער וואַרעם־וועטער אין שטורעם איבערגיין. אָבער דערווייל שטיל און אין לופט נאָך נישט צו מערקן: פינצטער, אָבער די הויכע אלול־שטערן האָבן דעם הימל באַלויכטן, און אין די גאַסן — וואו ניט וואו, און ווייט אָפּגעטראָטן איינס פון אַנדערן — איינציקע לאַמטערנעס.
און זיי — לוזי און מיכל — האָבן זיך איצט געלאָזט פון צענטער שטאָט, וואו די שול, וואו זיי האָבן פאַרבראַכט, האָט זיך געפונען, צום עק שטאָט, וואו לוזיס ברודער, משה מאַשבער, האָט געוואוינט.
דער וועג איז זיי איצט געלעגן דורך גאַסן, געסלעך שוין אָן קיינעם, אָן דורכגייער און צום שלאָף שוין ווי אָפּגעשטאָרבענע.
און דאָ איז מיכל, זייענדיק איצט אַליין מיט לוזין אין גאַס, ווי פריער מיט אים אַליין אין שול, אַרויס מיט דעם, צוליב וועלכן, אייגנטלעך, און מעגלעך דעריבער טאַקע, ער האָט דווקא פאַר לוזין און ניט פאַר קיין אַנדערן זיין ווידוי האַלטן געוואָלט. ווייל נאָך אָט דער ווידוי האָט ער דעם מיין און אין זינען געהאַט אים דאָס באַלד ווייטער־קומענדיקע צו זאָגן, דאָס, וואָס אויך לוזי האָט זיך, נאָך אין שול זייענדיק, שוין געריכט און געגרייט דערויף.
און מיכל האָט געזאָגט:
— איצט זעט ער דאָך שוין, לוזי, ווי ער, מיכל, האַלט: אַליין אַ געשלאָגענער, וואָס האָט נאָך מיט זיך אַליין פיל צו טאָן, היינט, ווי קאָן ער נאָך פאַר פרעמדע אַן אָנפירער זיין, די משא פון אַנדערע אויף זיך צו טראָגן, נאָך אַנדערע צו העלפן, אַנדערע צו היילן, ווען ער איז אַליין ניט געהיילט? און די באַדערפעניש אין אָנפירונג איז גרויס, כאָטש די „אונדזעריקע” זיינען ווייניק אין צאָל, אָבער דאָך אַ צאָל, און ער, מיכל, פילט זיך ניט פאַר פּאַסיק, ווייל ער אַליין נייטיקט זיך נאָך ביז גאָר־גאָר אין אָנפירערשאַפט: — אין אַן עלטערן פון זיך, אין אַ מער דערפאַרענעם, מער פעסטערן, ביי וועמעס זייט ער זאָל קאָנען שטיין, אין יענעם זיך אָנשפּאַרן און אין שווערע צייטן זיין עצה צו פרעגן. און, פאַרשטענדלעך, וואָלט ער אַליין, און אַלע אונדזעריקע, ווי ער, מיכל, ווייסט, גליקלעך געווען אַזאַ, למשל, ווי לוזי, בראש פון זיך צו שטיין האָבן; ווייל נאָכאַמאָל, נישט געקוקט דערויף, וואָס די עדה איז אַ קליינע, איז אָבער, ווי לוזי ווייסט, די שטאָט אַ גרויסע, און פיל אַנדערע ↰ 124 פון אַנדערע כיתות וואָלט מען געקאָנט, און יענע וואָלטן זיך אויך געלאָזט, אַריינציען, און די עדה אונדזערע אויף פיל פאַרגרעסערן. אָבער דערויף דאַרף מען זיין מיט אַלע יענע באַוואוסטע מעלות, וואָס קיינער פון די אונדזעריקע, אויסער אים, לוזין, נאַטירלעך, פאַרמאָגט ניט: ער איז באַוואוסט, ער איז אויך, ווי מע דאַרף צו אַזוינע זאַכן, מיט וואָס מע דאַרף באַוואָפנט, און צו אים וואָלט זיכער דער גרויסער דרך־ארץ געווען, וואָס צו קיין אַנדערן, אויסער אים, קאָן ער ניט זיין און איז ניט מעגלעך.
— האַ? איז אפשר וואָלט ער אַ טראַכט געטאָן, לוזי, און וואָלט באַשלאָסן דאָ אין N ביי די זייעריקע אויף אָנפירערשאַפט צו בלייבן?
— צו בלייבן? — האָט לוזי, ווי שוין פון פריער וויסנדיק און נישט איבערראַשט פונעם פאָרשלאָג, אַ זאָג געטאָן און גלייך אַנטשוויגן געוואָרן.
— יאָ, — האָט מיכל געזאָגט און ווייטער פאָרגעזעצט, — ווייל אַ מלחמה קומט דאָ אויס צו האַלטן אויף צוויי זייטן: מיט אַלע איבעריקע כיתות פון שטאָט, וואָס זיינען, ווי צונויפגערעדט, אונדז צו רודפן און אונדז איינצושלינגען — פון איין זייט; און פון דער אַנדערער — מיטן אַלגעמיינעם, מיט אונדזערן און אויך מיט זייער שונא, דער אפּיקורסות, וואָס וואַקסט און שטאַרקט זיך און איז גרייט אונדז און אויך אונדזערע פאַרפאָלגער אויפצופרעסן.
און דאָ האָט מיכל זיך נאָכאַמאָל צו די ענינים פון דער אייגענער סעקטע אומגעקערט און דערציילט די שוועריקייטן, וואָס אים קומט אויס אויסצושטיין, די פאַרלוירנקייט, אין וועלכער ער געפינט זיך אָפט, וואָס ער ווייסט ניט וואָס צו טאָן און ווי זיך אַן עצה געבן.
ווי אָט, למשל, איז די לעצטע צייט צו זיי געקומען אַ בחורל, גאָר גאָר אַ יונגער, פון אַ ווייט שטעטל ערגעץ, וועלכער האָט גליד, ווי נאָר זיך באַוויזן, גענומען וויינען, וויינט עד־היום, און מע קאָן אים ניט באַרואיקן. וואָס איז די מעשה? ער האָט זיך פון קינדווייז אָן דערצויגן אין איין שטוב מיט אַ שטיפשוועסטערל, און אַז ביידע זיינען עלטער געוואָרן, האָט זיך, ווייזט אויס, מיט זיי עפּעס געטראָפן... וואָס — זאָגט ער ניט, נאָר איבער דעם האָט ער די שטוב פאַרלאָזט, זיין שטאָט, ער איז אַ צייט צופוס געגאַנגען, ביז ער איז געקומען אַהער, און, קומענדיק, האָט ער צו אונדז געטראָפן, און די גאַנצע צייט האַלט ער אין איין וויינען — בייטאָג, ביינאַכט, און ווע מע טוט נאָר אַ קוק אויף אים, איז ער אין טרערן. און אַז מע טרייסט אים און מע זאָגט אים: „הער אויף, תשובה און חרטה העלפט”... וויינט ער נאָך שטאַרקער, זאָגט: ניט דאָס, ניט דערפאַר, נאָר ער האָט מורא פאַר אַ נייער עבירה, ווייל דער קאָפּ איז אים אין עבירה...
צי אָט, למשל, אַן אַנדער זאַך, איינע פון פיל, וואָס מאַכט זיך: אברהמל דעם שניידערס ווייב קומט און קלאָגט זיך: אברהמל איז איר שוין לאַנג קיין מאַן ניט, קומט ניט צו איר, באַפוילט זי ניט, ווי דער שטייגער און ווי דער ↰ 125 דרך העולם... נאָר מילא, אברהמלס ווייב, ווי אברהמלס ווייב: זי קומט שטיל, וויינט שטיל און גייט אַוועק אַ שטילע. אָבער אָט איז מיטן זעלביקן שלום דעם טרעגערס ווייב געקומען, אַ יידענע שוין גאָר אַן אַנדערע, מיט קולות און טענות: „וואָס האָט איר מיר, שרייט זי, מיין שלומען פאַרביטן, וואָס פאַר אַ כישוף אָפּגעטאָן, וואָס פון אים געמאַכט? קיין פּרנסה ניט, קיין ווייב אויך ניט, איז וואָס וויל ער — אַ ציג אין בעט אַריין?” און זי ליאַרעמט, מאַכט גוואַלדן, מע זאָל איר איר פריערדיקן שלום אָפּגעבן, מיר זיינען שולדיק, אַניט וועט זי בערד אויסרייסן און אין אַלע גאַסן שרייען.
און דאָ, דאָס דערציילנדיק, האָט שוין מיכל געשמייכלט און אויך לוזי מיט אים.
זיי זיינען שוין דעמאָלט נאָכן פּאַמעלעכן שפּאַצירגאַנג דורך די שטאָט־גאַסן אויף דער שטילער הילצערנער בריק אַרויפגעקומען, אויף דער, וואָס פאַראייניקט ביידע שטאָט־טיילן, דעם אייבערשטן מיט דעם אונטערשטן, און וואָס פירט אויף דער גאַס, וואו לוזי האָט צו זיין ברודערס הויז באַדאַרפט.
אויפן בריק איז דעמאָלט, איבער דער שפּעטער שעה, שוין קיינעם און גאָרניט צו באַגעגענען געווען — קיין דורכפאָרער, דורכגייער; נאָר צוויי לאַמטערנעס — איינער ביים אָנהייב בריק, דער צווייטער ביים עק — האָבן אַ שוואַכלעכע שיין אויפן מיט בריק אַרויפדערלאַנגט, און אויך אויף ביידע ברעגעס האָבן זיי זייער געבראָכענע אָפּשפּיגלונג אין וואַסער געפונען.
דער טייך איז נאָכן הייסן טאָג געלעגן אַ לינדער, אַ באַרוטער. קיין ווינט האָט זיין אויבערפלאַך ניט גערונצלט און דעם טשערעט ביי די ברעגעס אין ערגעץ ניט שאָרכן געמאַכט. די שטערן פון הימל האָבן זיך נאָך אין וואַסער גאַנץ און גלאַט אָנגעזען, און ווער ס׳איז דעמאָלט אויפן בריק געגאַנגען, איז אויך אים פון דער שטערן־שיין און וואַסער־מנוחה געוויסער חלק אַראָפּגעפאַלן.
מיר מיינען אונדזערע צוויי דורכגייער דעמאָלט, וואָס איינער פון זיי, מיכל, האָט זיך איצט, נאָך דער ווידוי,געפילט, ווי פון אַ גרויסער היץ אויף דער פרישער לופט געקומען, אַ באַפרייטער און דערפרישטער, און דער אַרום — דער בריק, דער טייך, דער אָוונט־וואַסער און די געשטילטע ברעגעס — האָבן אין אים דעם גלויבן אין זיין באַנייאונג און דערפרישונג נאָך מער געשטאַרקט; און אויך לוזי אויפגעלייגט און דערפרישט דערפאַר, וואָס ער האָט אַן אַנדערן, אַ צווייטן געשטאַרקט, כאָטש ער אַליין איז איצט מיט נאָך איינעם אַ געדאַנק פאַרנומען געווען, מיטן געדאַנק וועגן דעם, ווי אַזוי צו לייזן די פראַגע פון גלייבן צי ניט גלייבן, און וואָס מיכלען צו ענטפערן, ווען יענער וועט אים, איצט אָדער שפּעטער, אויף זיין ענדגילטיקן באַשלוס פרעגן.
און אָט אַזוי זיינען זיי שוין דעם בריק דורכגעגאַנגען און אין יענער גאַס, וואָס באַלד נאָכן בדיק, פאַרקערעוועט, וואו לוזיס ברודערס הויז האָט ↰ 126 זיך געפונען. און דאָ האָבן שוין ביידע מיטאַמאָל עפּעס אין די פּאָלעס פון זייערע קליידער אַ קילקייט דערפילט: ערגעץ ווייט אין אַ הימל־עק, וואָס אין דרום־מערב־זייט פאַרשטעקט, האָט זיך דער האָריזאָנט געבראָכן, געווינטלט און געבליצט, און כמאַרעס האָבן זיך דאָרט — נישט צו וויסן אויף געוויס צי אויף יאָ־שטורעם, צי אויף נישט — אויף ביינאַכט געקליבן. אונדזערע דורכגייער האָבן זיך דערום שוין אונטערגעגאַרטלט, און ווען זיי זיינען צו משה מאַשבערס הויף געקומען, האָבן זיי זיך, פאַרן געזעגענען, נאָר אויף אַ וויילע נאָך פאַר דער פאָרטקע פאַרהאַלטן, כדי זייער שמועס צו פאַרענדיקן, און צום סוף שמועס האָט מיכל טאַקע ווידער לוזין אין פריערדיקן דערמאָנט, און איילנדיק מיט אַ לעצטער פראַגע זיך צו אים געווענדט:
— האַ? איז ווי מיינט ער, לוזי, מכוח דעם, וואָס ער, מיכל, האָט אים פאָרגעלייגט?
— מירן זען, מירן באַטראַכטן, — האָט אים דערויף לוזי געענטפערט.
און דאָ האָבן זיי זיך שוין געזעגנט, זיך „אַ גוטע־נאַכט” געזאָגט. מיכל איז מיט אַ פאַרהויבענער פּאָלע פון ווינט, אַן איילנדיקער, אויף אַ לאַנגן וועג, אויף צוריקוועגס צו זיך אַהיים אַוועק, און לוזי האָט גלייך די פאָרטקע געעפנט און באַלד אין הויף צו זיין ברודער שוין אַריין.
אַז לוזי איז אַריינגעקומען אין שטוב, איז שוין אין עס־צימער פון זיין ברודערס בני־בית קיינער דעמאָלט ניט געווען: שוין שפּעט, און דאָס מאָל האָט זיך אַפילו גיטעלע, משהס ווייב, אויפן מאַנס ברודער, אויף לוזין, נישט דערוואַרט, און וואַרטן געבליבן איז אַליין נאָר משה.
אין צימער איז, ווי אַלעמאָל אין דער צייט, נאָך אַ שפּעטלעכן וואָכעדיקן אויפדערנאַכט, געבליבן אַ געוויסער סאָרט לופט — פון אַ גאַנצער ריי פאַרשיידענע מענטשן אויפנעמען, ווי אָנגעשטעלטע, וואָס האָבן אין משהס געשעפט געדינט, וועלכע פלעגן קומען פאַרן טאָג אָפּגעבן רעכענונג און נעמען פאַראָרדנונגען אויף ווייטער, אויף מאָרגן.
ס׳פלעגן קומען נאמנים־קאַסירער — סאָליד און זויבער געקליידעטע, מיט איידעלע הענט, מיט פיינעם לשון און מאַנירן, און אויך פּראָסטע אָנגעשטעלטע, וואָס האָבן אין די געשעפטן געטאָן די גראָבע אַרבעט, וועלכע האָבן אין אָוונט עטוואָס נאָר דעם בייטאָגיקן ברודיקן הילוך געביטן, אָבער מיט שלעכט־געוואַשענע הענט, און וואָס דערום האָבן זיי זיך געפילט געענגט און זיך געהאַלטן ניט איבעריק פריי.
דאַן אויך אַנדערע: סוחרים און משהס זיין־גלייכן, וואָס פלעגן קומען וועגן אַלטע, שוין פאַראַנענע געשעפטן; אויך מעקלער, וואָס קומען אויפגעבן נייע, און פּראָמילניקעס — וועגן געלט געבן און נעמען א. אַז. וו.
משה מאַשבער האָט תמיד אין יענער שעה אויסגעזען אַ ביסל מיד־בלאַס. און אַ לייכטע וועטשערע האָט אויף אים געוואַרט נאָך אָט די אַלע שמועסן מיט מענטשן און נאָך די פאַרשיידענע אויפנאַמען — אויפן אָפּגעראַמטן טיש, אויפסניי פאַרשפּרייטן, און אויך צו איר, צו דער לייכטער, פלעגט ער זיך ניט מיט איבעריקן חשק נעמען און, ווי געזאָגט, אַ מידלעכער זיך זעצן.
אַזוי אויך דאָס מאָל. אַז לוזי איז אין עס־צימער אַריין, האָט ער געטראָפן משהן אַן איינגעמידטן און שוין צום שלאָפן גענייגטן, אויף אים נאָר מיט דער וועטשערע וואַרטנדיק. ער האָט זיך דערום ניט איבעריק געזאַמט, לוזי: זיך געוואַשן, און אויך ער האָט זיך צום טיש געזעצט.
און ביים טיש האָט זיך צווישן אים און זיין ברודער, ווי בכלל אין דער לעצטער צייט, אַ האַלב־קאַלטער, זייטיק־אָפּגעפרעמדטער שמועס פאַרבונדן, ווי נאָר פון יוצא וועגן, ווי נאָר כדי דאָס אומאָנגענעמע שווייגן און דער עיקר, כדי תוך־ענינים אויסצומיידן.
משה האָט ביי לוזין וועגן זיין טועכץ און זיינע דרכים ניט געפרעגט, ווייל ער האָט, אויך נישט פרעגנדיק, געוואוסט; און אויך לוזי, פון זיין זייט — ווען זיין ברודער וואָלט אַפילו יאָ געפרעגט, וואָלט ער פון ענטפער זיך אויסגעדרייט, כדי אין לאַנגע וויכוחים ניט אַריין, פון וועלכע, ווי ער האָט געוואוסט און איז זיכער געווען, אַז דער ברודער וואָלט פון זיי ווידער אַ באַזיגטער און אַ פאַרשעמטער אַרויס. און דאָס האָט לוזי ניט געוואָלט.
דאָס איינציקע, וואָס משה האָט איצט אין זיין זייטיק־אָפּגעפרעמדטן טאָן יאָ פאַר מעגלעך געהאַלטן צו פרעגן, איז געווען דאָס, וואָס, „וואו רעכנט ער, לוזי, אַזוי ווי די ימים־נוראים דערנעענטערן זיך, אין די ימים־נוראים צו פאַרבלייבן — דאָ, אין N, צי ער פאָרט, ווי אַלע זייניקע, אויף יענע טעג אַהין, קיין אומאַן, אויפן „ציון”. *)
דערויף האָט לוזי אים געענטפערט:
— דאָרט, אויפן „ציון”.
— נו, און דערנאָך? — האָט משה ווידער געפרעגט.
— אַהער צוריק, — האָט לוזי געענטפערט.
— צוריק?
— יאָ, אויף דאָ צו זיין און אויף שטענדיק שוין צו פאַרבלייבן.
*) אויפן רבינס קבר.
דערביי האָט משה געוואָלט די אויגן אויפהייבן, אַ שטאַרק פאַרוואונדערטער, אויף לוזין אַ קוק צו טאָן, אים באַטראַכטן, און אפשר אויך נאָך אַ פּאָר ווערטער אים צו פרעגן, כדי זיין לעצטן ענטפער בעסער צו פאַרשטיין... נאָר אין דער מינוט האָט זיך פּלוצים פון דער שוועל פון עס־צימער עפּעס אַ קול ↰ 128 דערהערט, וואָס האָט זיך אין שפּעט־ביינאַכטיקן שטיל־ברודערישן שמועס אַריינגעמישט, און אומגעריכט אַ זאָג געטאָן:
— אויף שטענדיק בלייבן? אוי, גוט טאַקע, וואָס אויף שטענדיק...
און דאָ האָבן ביידע ברידער מיטאַמאָל דערשראָקענע די אויגן צו דער טיר אויפגעהויבן און דערזען:
פּונקט אויף דער שוועל, אין חלל פון דער טיר, איז געשטאַנען אַ נידעריקלעכער פּאַרשוין, אַ שלעכט־אָנגעטאָנענער, אַ יונגער נאָך, ביי די דרייסיק, אָבער פון דער שטאַרק־בלאָנדער באָרד, דער נישט־געקעמטער, און פונעם אַפּגעלאָזענעם און אָרעמען הילוך, און דער עיקר פון די צוויי קליינע שטאַרק־שאַרפע שוואַרצאַפּלען, וואָס האָבן זיך באַזונדערס, נישט ווי ביי אַנדערע מענטשן, שטאַרק אויסגעטיילט פון די ווייסלעכער, איז זיין עלטער נישט צו דערקענען; מעגלעך, גאָר יונג און נאָר דער הילוך פאַרענדערט אים, מעגלעך, אויך עלטער, נאָר די אויגן קוקן אים יונג.
דאָס איז געווען אַלטער, דער דריטער ברודער מאַשבער, וואָס שוין באַלד נאָכן ערשטן בליק איז צו זען געווען:
נישט קיין ברודער, נאָר אַן אומגליק: אַן אומנאָרמאַלער, וואָס כאָטש דאָס מויל איז ביי אים זיסלעך, און שמייכלט טאַמעוואַטע, אָבער דער קאָפּ, די אויגן און דער שטערן, ווי דורך שטאַרקע שטורעמס דורכגעגאַנגען: דער שטערן האַרט, האַרב און ווי ניט איינמאָל אין אַ וואַנט זיך געקלאַפּט, און נאָר דערווייל זיך ניט צעקלאַפּט; און די אויגן — כאָטש אויפן ערשטן בליק גוטמוטיקע, אָבער אויך אַזוינע, וואָס קאָנען אַזוינס באַווייזן, אַז ניט נאָר קליינע קינדער, נאָר אויך גרויסע זאָל אַ ציטער אָנכאַפּן און זיי זאָלן פון זיי אַנטלויפן אויף מיילן.
און דאָ מוזן מיר זיך איבעררייסן און אונדזער דערציילונג פאַרהאַלטן, כדי זאָגן אַ פּאָר ווערטער וועגן אַלטערן און וועגן זיין לעבנס־ביאָגראַפיע.
כאָטש, מעגלעך, נישט דאָ איז דאָס אָרט, און מעגלעך, אַז בכלל איז קיין אָרט פאַר אים, פאַר אַזאַ, וואָס אַקטיוו אין דער דערציילונג ווירקט ער ניט און קאָן ניט ווירקן, און מיר וואָלטן אים אינגאַנצן געקאָנט פאַרבייגיין אָדער וואו־ניט־וואו נאָר דערמאָנען. מיר האָבן דאָך ניט אַזוי געטאָן און נאָך לאַנגן ישוב־הדעת אים אַריינגעפירט און ווילן זיך אויף אים דאָ עטוואָס לענגער פאַרהאַלטן, מחמת, אויב אַפילו קיין אַקטיווע ווירקונג ניט, אָבער דאָך אַ ווירקונג האָט ער געהאַט, אַליין שוין מיט זיין זיין און געפינען זיך אין יענעם הויז, וועגן וועלכן ס׳גייט ביי אונדז די רייד דאָ; אַליין שוין דערפאַר, וואָס ער איז אַן אייגענער פון יענעם הויז, און וואָס בלוט איז ניט קיין וואַסער, און מיר רעכענען, אַז דער פאָרשער וועט אין אַ צווייטן אָדער אַ דריטן דור ↰ 129 ביי איינציקע פון די שפּעטערדיקע משפּחה־מיטגלידער, מעגלעך, דאָך ווען־ניט־ווען אַ קליין זוימען־קערנדל אויך פון יענער קרענקלעכער ירושה געפינען, וואָס אין דעם דור, וועגן וועלכן מיר רעדן דאָ, איז זי, צום גרויסן אומגליק, אינגאַנצן אויפן חלק פון איינעם נאָר, אינגאַנצן אויף אַלטערס חלק אויסגעפאַלן.
איז. אַלזאָ, וועגן אַלטערן.
ער איז געבוירן דער מיזיניק, דער יינגסטער און לעצטער ביי די עלטערן פון משהן און לוזין. ווען נאָך גאָר אַ פּיצעלע — נאָרמאַל און נאַטירלעך געוואַקסן, ביזן חדר אַריין, ד. ה. ביזן לערנען, — ווי אַלע קינדער. נאָר אין חדר שוין האָט מען שוין גלייך באַמערקט: ער קוקט ניט אויף וואָס מע ווייזט אים, האַלט די אויגן אַרויס פון סידור, אין וועלכן מע לערנט אים, און אַז מע זאָגט אים: „זאָג אַן אלף” זאָגט ער נאָך; „זאָג אַן אלף”, — „זאָג אַ בית”, — דאָס זעלביקע: — „זאָג אַ בית”.
מע האָט די ערשטע צייט געמיינט: ס׳מאַכט זיך, צעשטרייט, אַ קינד אַזאַ, אָבער סוף־כל־סוף, וועט ער זיך בעסערן, אויפמערקזאַם ווערן. דערמיט האָט מען זיך מיט שוועריקייטן געטרייסט אַ יאָר, סיי די רביים, סיי די עלטערן, און אויך מער פון אַ יאָר. דערנאָך האָט מען דערזען: ניין, און מע האָט דאָס קינד גענומען דאָקטערן, היילן מיט פאַרשיידענע מיטלען פון יענער צייט — סגולות, שפּרוכן וכדומה.
ס׳האָט ניט געהאָלפן. עלטערן פאַרצווייפלט. אָבער ס׳ניט צו מאַכן: דאָס קינד וואַקסט תם און גייסטיקער קריפּל. שוין געהאַט זיך מייאש געווען. נאָר פּלוצים, שפּעט שוין, צו זיבן יאָר אַן ערך, האָבן זיך אין איינעם אַ שיינעם טאָג ביים קינד די אויגן ווי אויסגעלייטערט, באַזיניקט געוואָרן. און דאָס קינד האָט עפּעס שאַרפער, ווי אַלע קינדער, צו אַלעם דעם, וואָס קומט פאָר אַרום דעם, זיך גענומען צוקוקן און צוהערן, און מיט אַזאַ דורשטיקייט, גלייך ווי ס׳וואָלט געוואָלט אָניאָגן די פריערדיקע דורכגעלאָזטע יאָרן.
מ׳האָט דאָס גלייך דערזען, און באַלד געאיילט דאָס דורכגעלאָזטע צו פאַרריכטן: מלמדים פון די בעסטע געדונגען, און דאָס קינד האָט ניט געלערנט, נאָר געשלונגען: וואָס אַנדערע פאַר אַ חודש, — ער פאַר אַ טאָג, וואָס אַנדערע פאַר אַ יאָר, — ער פאַר אַ חודש; דער קאָפּ — שאַרף, פייאיקייטן — גוואַלדיקע, אַזוי אַז רביים מיט עלטערן האָבן זיך וועגן דעם, דעם קינד קיין עין־הרע ניט צו געבן, שטילערהייט געסודעט, און כאָטש עלטערן האָבן פאַר אָט דער שאַרפקייט און אויפנעם־פייאיקייט, נישט וויסנדיק פאַרוואָס, איצט נאָך מער, ווי פריער פאַר דער אומפייאיקייט און אָפּגעשטאַנענקייט, געציטערט, ↰ 130 דאָך האָבן זיי מיט זיין וואונדערלעכן וואוקס זיך געפרייט און אַ גרויסע צוקונפט אים פאָרויסגעזען.
אַזוי זיינען אַוועק יאָרן. דער יינגערער ברודער האָט שוין ווייט איבערגעיאָגט די עלטערע ברידער אין לערנען, פלייס און אין יענצייטיקן וויסן און פאַרפולקומונג. און נישט נאָר די ברידער, נאָר אויך אַלע אַנדערע זיין גלייכן, וואָס דאָס איז גלייך אויף גאַנצער שטאָט און אַרום דער שטאָט באַוואוסט געוואָרן.
נאָר פּלוצים, צו זיבעצן יאָר שוין, האָט מיט אים ווידער עפּעס געטראָפן: ווידער אויסגעלאָשן, און ווי אין מוח ביי אים וואָלט עפּעס איינער אַ פאָדעם איבערגעברענט...
דעמאָלט איז דער צער פון דער מוטער (דער פאָטער איז שוין דעמאָלט ניט געווען), פון די קרובים און אייגענע גוואַלדיק געווען. מע האָט זיך דערום מיט אייגענע, היימישע דאָקטוירים שוין ניט באַנוגנט, מ׳האָט זיך מיט אים ערגעץ אין אַ ווייטער רוסישער הויפּט־שטאָט אַוועקגעלאָזט, צו אַ גרעסטן און באַוואוסטן אין יענער צייט דאָקטער, אָדער פּראָפעסאָר, און יענער, — האָט מען דערנאָך וועגן דעם אין דער משפּחה דערציילט, — האָט זיך פריער לאַנג וועגן אַלטערס יוגנט דערפרעגט, וועגן זיינע קינדערשע שלאַפקייטן און חולאתן, און אַ וויילע האָט ער זיך מיט איינער אַ דערציילונג פון דער מוטער פאַראינטערעסירט, וואָס זי האָט דערציילט, אַז איינמאָל, ווען ער איז נאָך גאָר אַ פּיצעלע געווען, איז ער איינגעפאַלן, אַ גרויסע היץ האָט אים אין קאָפּ אַ שלאָג געטאָן, האָבן היימישע דאָקטוירים געהייסן שטעלן פּיאַווקעלעך אונטערן אויער, האָט מען געשטעלט, און מע האָט זיך, דאַכט זיך, פאַרלאָזט אויף אַ דינסט, וואָס האָט ביי אים געוואַכט, און יענע האָט זיי ניט צו דער צייט אַראָפּגענומען... דערנאָך האָט דער פּראָפעסאָר אויף די עלטערן זיך גענומען דערפרעגן, ווער דער פאָטער געווען, פון וואָס געשטאָרבן, און פונעם געפּלאָנטערטן, נישט קלאָרן דערציילן אויף אַ פרעמדער, אומבאַקאַנטער שפּראַך דער מוטערס, האָט דער פּראָפעסאָר דאָך פאַרשטאַנען, מיטן קאָפּ גענומען שאָקלען, באַדויערן:
— אַך, אַזוי, אַזוי, ראַווין, אַסקעט...
און די מוטער איז פון אים, ווי פון דער לעצטער רעטונג־סטאַנציע, נישט קיין געטרייסטע אַוועק, נישט נאָר אויף איצט, נאָר מיט קיין צוזאָג אַפילו אין דער צוקונפט אויף מעגלעכער בעסערונג. און דעמאָלט איז די קרענק אין איר גאַנצער קראַפט אַריינגעטראָטן; מיט גרויסע קאָפּווייטיקן, וואָס פלעגן ביי אים אָפט די ראיה פון די אויגן צונעמען. מע האָט געזען, ער מאַטערט זיך און אוממענטשלעכן כוח ווייזט ער אַרויס, כדי זיי, די ווייטיקן, אָן קולות און אָן קאָפּ־אָן־וואַנט זיך צו שלאָגן איבערצוטראָגן.
דערנאָך האָט ער אויך גענומען שרייען... אָבער שוין אַזוי, וואָס קיין ↰ 131 נאָענטער און קיין פרעמדער האָט דעמאָלט לעבן אים ניט געקאָנט שטיין: מיט קולות פון אַ לעמפּערט, וואָס ס׳דאַכט זיך, אַז אָט באַלד־באַלד וועט ער די קישקעס פון אינעווייניק דורכן האַלדז אַרויסברענגען פון געשריי, און מענטשן האָבן זיך כסדר געחידושט, נישט גלייבן געקאָנט, קענענדיק אים, אַז אַזוינער קאָן אַזוינס אומגעהויערלעכס גאָר פון זיך אַרויסגעבן...
אַזוי ביז ס׳פלעגט אים איבערגיין. דערנאָך פלעגט ער מוראדיק מאַט און בלאַס בלייבן אויף עטלעכע טעג, ווי נאָך אַ שווערן אינערלעכן שטורעם אַן איבערגעלעבטן.
צו יענער צייט האָט זיך שוין אויך זיין ווייטערדיקער און אויף זיין שפּעטערדיק לעבן פאַרבליבענער, אומגליקלעכער, קראַנקער שטייגער איינגעשטעלט: פון צייט צו צייט די אויבן־דערמאָנטע קאָפּ־ווייטיקן און געשרייען, דערנאָך מאַטקייט, דערנאָך געשטילט און אינגאַנצן באַרואיקט, אָבער מיט אַ וואָס אַמאָל, אַלץ ווייטער פאַרטונקלטן באַוואוסטזיין אַפילו שוין אינעם רואיקן פּעריאָד.
ער פלעגט דעמאָלט, אין רו־צייט, שטאַרק נאָך מוזיק זיך ציען. אָפט פלעגט ער פאַרפאַלן ווערן, מערסטנטייל ביינאַכט, ווען אין אַ ווייטסטער גאַס אַפילו האָט מען אין אַ שטוב, אָדער אין דרויסן ערגעץ חתונה געשפּילט, פלעגט זיין אויער אַזוי אָנגעשפּיצט זיין, אַז ווען קיינער האָט די מוזיק ניט דערהערט, ער יאָ, און מ׳פלעגט שוין וויסן אים תמיד, ווען ער איז ניט געבליבן, אויף ווייט־שטאָטישע שמחות אים זוכן.
און ווען ניט קיין שמחות — פלעגט ער אין דער היים אין זיין צימער בלייבן, אָן באַשעפטיקונג זיך אַרומדרייען, דערביי אַמאָל די אייגענע קליידער ביז אַ פאָדעם צערייסן, און אַן אַנדערשמאָל פאַרשיידענע זיך וואַלגערנדיקע שמאַטקעלעך זייער זאָרגזאַם אין גאַנצע בערג צונויפקלייבן; אַמאָל — גוטע נוציקע חפצים פון שטוב פאַרטראָגן און אינעם אומריינעם אָרט זיי פאַרוואַרפן, און אַן אַנדערשמאָל, מיט ווילדער קרענקלעכער עקשנות מינדסטע שטויביקלעך, וואָס האָבן אים געדאַכט שטיקלעך נישט־פאַרקערט מיסט צו זיין, אויפצוהייבן.
פון גרויס אַנגסט איז די מוטער — נאָך נישט קיין אַלטע, נאָר אויף איר זונס אומגליק קוקנדיק, — פאַרשלאַפט געוואָרן און געשטאָרבן. די ברידער האָבן אים דערנאָך צו אַ פרעמדן אויף קעסט־אויסהאַלט און אויף אַרומגיין אַרום אים געזאָלט אָפּגעבן און פון שטוב דערווייטערן. מע האָט עפּעס אַן אָרעמע אלמנה געפונען, איר געצאָלט, אים אָפּגעפירט. אָבער שוין ביים ערשטן באַזוך, וואָס מע איז אין אַ פּאָר וואָכן אַרום, נאָכן אָפּגעבן אים, אַהין געקומען, אויף אים אַ קוק געטאָן, אים געוואויר ווערן — און געקומען צו אים איז אַליין דער ברודער משה — איז ער, אַלטער, צו זיין ברוסט מיטן קאָפּ צוגעפאַלן, זיך געבעטן, מ׳זאָל אים אָפּנעמען. די אויגן האָבן זיך אים אויף אַ ↰ 132 רגע אויסגעלייטערט, ער האָט צוגעזאָגט זיך שוין גוט האַלטן, זיך געטוליעט צום ברודער, ווי אַ באַשטראָפטער, און ביים ברודער האָבן זיך, אויף אים קוקנדיק, טרערן אין די אויגן באַוויזן, און ער האָט אים גענומען און צוריק אַהיים געבראַכט.
פון דעמאָלט אָן איז ער ביים ברודער געבליבן. פריער, איידער משה איז שטאַרק רייך געוואָרן, האָט ער צוזאַמען מיט זיין פאַמיליע אַ ביסל ענגער געוואוינט. איצט, ווען משה איז רייך און ער האָט זיך דאָס געוויסע פּריצישע הויז דערוואָרבן, האָט מען אים אויסגעטיילט אַ קליין אייבערשטיבעלע, וואָס אַ טיר פון דער קיך פירט אַהין אַרויף, דורך טרעפּ, און וואָס פריער, בשעת דאָס הויז האָט געקערט צום פּריץ, איז דאָס צימערל פאַר דער דינערשאַפט באַשטימט געווען, — איצט איז דאָס אַלטערס. אַ קליין פענצטערל איינס קוקט פון צימערל אין סאָד אַרויס, אין יענעם סאָד, וואָס אין הינטערגרונט פון הויף געפינט זיך, און ביי וועלכן אַלטער שטייט אַמאָל אָפּ פאַרטראַכט גאַנצע שעהן. אַהין ווערט אים אַלץ צו זיין באַדאַרף, פון עסן און הלבשה, אַרויפדערלאַנגט, און ער פאַרברענגט דאָרט זיין צייט, בייטאָג און ביינאַכט, כסדר. זעלטן־זעלטן, ווען ער גייט אין שטוב צו די שטוב־מענטשן אַראָפּ, זעלטן־זעלטן אויך ווען ווער פון די שטוב־מענטשן באַזוכן אים אויבן.
און אַזוי איז ער, ווי פריער, געבליבן: פון צייט צו צייט ווידער זיינע געשרייען... ווער ס׳האָט אָבער נאָר באַמערקן געקאָנט, האָט באַמערקט, אַז די קאָפּ־ווייטיקן קומען אים תמיד פון אַ שינוי און וועטער־ענדערונג: זומער — ערב אַ שטורעם, און אויך ווינטער — פאַר וועטער־ענדערונגען.
גרויסע זיינען שוין צו זיינע געשרייען געוואוינט. קינדער, אינמיטן דער שפּיל, ווערן ווי געפּלעפט, און הייבן דערשראָקענע די קעפּלעך אַרויף צו דער סטעליע, וואָס צו דער קיך־זייט געווענדט, פונוואַנען די געוויסע קולות הערן זיך.
דאָס רוב קינדער אָבער ווערן אויך, ווי די גרויסע, צוגעוואוינט, און נעמען זיך, נאָכן ערשטן דערשרעק, ווידער צו דער שפּיל. איינער נאָר, דער שוין אויבן־דערמאָנטער מאירל, איז יענעם טאָג, ווען אַלטער שרייט אויבן, ער אונטן — אַ קראַנקער, אַ בלאַסער. ער איז קרענקלעכער באַווירקט פון אַלע קינדער.
ס׳ציט אים אויך אָפט אַרויף דעמאָלט אויף עלטערן צו קוקן, און אויך אַפילו נישט דעמאָלט, זעט מען אים אָפט אַרויף צו פאַרבלאָנדזשען, צו פאַרברענגען מיט אַלטערן, אויף וויפיל מיט אַזוינע לאָזט זיך נאָר פאַרברענגען.
דערום איז מאירל פון אַלע קינדער ביי אַלטערן אויסגעטיילט. און ווען פון די איבעריקע קינדער קאָן ער און געדענקט אַפילו זייערע נעמען שוואַך, איז זיין, מאירלס, נאָמען, אַזוי ווי די נעמען פון זיינע אייגענע ברידער, אים גוט באַקענט און אין מוח איינגעקריצט.
— מאירל, מאירל, — דערפרייט ער זיך, ווען ער באַגעגנט אים וואו, אָדער באַזונדערס, ווען מאירל באַווייזט זיך אויף דער שוועל צו אים צוגאַסט.
און מאירל האָט, פאַרבייגייענדיק געזאָגט, פאַרגעדענקט, אַז צו יענער צייט פלעגט ער אַמאָל אַלטערן, ביי אים אין זיין אייבערשטיבל, ביי זיין טישל, ביי אַ טינט־און־פּען און איבער פּאַפּיר טרעפן, אָפט אַ שטאַרק־פאַרטראָגענעם, אָבער אויך מיט אַ ביסל זינען פון זיינע אויגן אַרויסקוקן.
ער פלעגט דעמאָלט לאַנג מיט שרייבן פאַרנומען זיין. און אַז מע האָט זיך צופעליק אַמאָל פאַראינטערעסירט, און אַז זיינע פּאַפּירלעך זיינען צו איינעם פון די בני־בית אין די הענט אַריינגעפאַלן, האָט מען געזען: ער שרייבט עפּעס בריוו. תמיד צו גרויסע לייט: צו באַוואוסטע ביבל־נעמען, אָדער צו נעמען, וואָס באַגעגענען זיך אין קבלה־ספרים, וואָס, ווי ס׳ווייזט אויס, האָט ער זיי פאַרגעדענקט, און אַצינד שווימען זיי אויף אין זיינע פאַרטונקלטע חושים, און גאָר אַמאָל ניט צו קיינעם, נאָר צו גאָט אַליין — מיט אַ מין געבעט, אַ טענה, אָדער אַזוי זיך אַ געשעפטלעכע ווענדונג, ווי אַ גלייכער צו אַ גלייכן, וואָס ער האָט פאַר יענעם זיך עפּעס צו קלאָגן, אָדער וואָס צו פאַרטרויען.
איינע אַ קליינע בריוו־קאָלעקציע איז אין שטוב ביי משה מאַשבער אויף שפּעטערע צייטן צווישן די פאַרשיידענע פּאַפּירן, אַדאַנק טאַקע אָט דעם מאירלען, פאַרהיט געגליכן, וואָס ציטירן אַ גאַנצן בריוו פון זיי, אַפילו נאָר איינעם, האַלטן מיר פאַר ניט נייטיק און, איבער פאַרשטענדלעכע טעמים, פאַר איבעריק, נאָר די אַדרעסאַטן זייערע וועלן מיר, צוליב כאַראַקטעריסטיק, דאָ יאָ און פאָרט דערמאָנען.
געשריבן זיינען אַלע יענע בריוו אין העברייאיש, און אָט צו וועמען:
„מכתב לאחיה השילוני”.
„לנבוכדנצר מלך בבל”.
„לרבנו בחיי הספרדי”.
„גבריאל המלאך”.
„מכתב לרזיאל המלאך”.
און אויך אַזאַ איינער, ווי למשל:
„מכתב לאלהים, העונה בעת צרה”. *)
*) „אַ בריוו צו אחיה פון שילו” „צו נבוכדנצר דער מלך פון בבל”, „צו רבנו בחיי הספרדי”, „צום מלאך גבריאל”, „אַ בריוו צום מלאך רזיאל”, „אַ בריוו צו גאָט, וואָס ענטפערט אין אַ שווערער צייט”.
דער אויבן־דערמאָנטער מאירל איז אויך איינער פון די, וואָס האָט פון די ערשטע באַמערקט און פאַרגעדענקט פון יענער צייט דאָס, וואָס שוין אויבן געזאָגט, אַז די ווייטיקן פלעגן אַלטערן תמיד קומען פאַר נאַטור־ און וועטער־ענדערונגען. און דאָס האָט אויף אים, אויף מאירלען, אַזוי געווירקט, אַז אויך ↰ 134 ער איז צו אַזוינע זאַכן פילבאַר געוואָרן, און אויך ער איז מיט אַזאַ סאָרט אומרואיקייט באַשאָנקען, אַדאַנק וועלכער ס׳איז שוין אויף זיין גאַנצן לעבן דערנאָך אים אייגנטימלעך געוואָרן, נישט נאָר נאַטור־ און וועטער־ענדערונגען פאָרויסצופילן, נאָר — ווען ער איז קליין געווען — אויך קליינע שטוב־געשעענישן, און ווען עלטער — אויך געזעלשאַפטלעכע שינוים.
אָבער וועגן דעם שפּעטער, ווען ס׳וועט וועגן מאירלען גערעדט זיין. דערווייל אָבער וועלן מיר נאָר צוגעבן, אַז דאָס, וואָס מאירלען איז אייגנטימלעך שפּעטער, איז שוין עלטערן אויך איצט נישט פרעמד געווען: תמיד פאַר אַ טרעפעניש אין שטוב, פלעגט ער — צי בייטאָג, צי ביינאַכט ס׳האָט זיך געמאַכט — שטיל פון זיין אייבערשטיבל אַראָפּקומען, אויף דער שוועל זיך באַווייזן, שטיין בלייבן און מיט אַן אויסגעלייטערטן באַזיניקטן גליק און מיט אַ פּאָר באַזיניקטע ווערטער אָדער באַמערקונגען זיך אין די רייד אַריינמישן — עפּעס אַ קורצן, קלאָרן זאָג טאָן.
און אַזוי אויך דאָס מאָל אַ ווי די ברידער זיינען דעמאָלט אַזוי אין דער שפּעטער שעה געזעסן ביים טיש און דעם שטילן שמועס צווישן זיך געפירט, אַזוי האָבן זיי פּלוצים פון דער שטוב־שוועל אַראָפּ אַלטערן אין זייער געשפּרעך זיך אַריינמישן דערהערט.
ביידע האָבן זיך באַלד דערשראָקענע פון די ערטער אַ הייב געטאָן, אַנטקעגן עלטערן אויפגעשטאַנען און צו דער טיר צוגעגאַנגען, און באַלד האָט מען אויף דער שוועל פון טיר אַ וואונדערלעך בילד, אַ דריילינג, דערזען:
נאָכן צונויפגיין זיך זיינען אַלע אויף אַ וויילע שטיל געבליבן. ביידע ברידערס בליק צו עלטערן געווענדט, און זיינער — צו זיי. ביידע ברידער האָבן יעדער איינער אַ האַנט אויף אַלטערס אַן אַקסל אַרויפגעלייגט, און אַלטער האָט דעם קאָפּ אָנגעבויגן און צו לוזיס ברוסט אים ↰ אָנעגשפּאַרט... און איין ברודער, משה, האָט צו עלטערן דעמאָלט, ווי אַלעמאָל, ווען ער ווייזט זיך אַ נישט־געבעטענער, געוויינלעך, אין שטוב, ווי מיט געבעט אַ זאָג געטאָן:
— גיי, גיי צו זיך, אַלטער.
און לוזי האָט אים מיט גרויס צער באַקוקט, אים איבערן אַקסל געגלעט און איבער זיין קאָפּ געשעפּטשעט.
— אומגליקלעכע, זינדיקע נשמה אונדזערע...
מיטאַמאָל האָט עפּעס אין לאָדן אַ קלאַפּ געטאָן.
דאָס האָט אין דרויסן, פאַרן גאַנצן הייסן טאָג און דושנעם אויפדערנאַכט, ווי ערגעץ אַן אויסבאַהאַלטענער ווינט — צי ביים ברעג טייך, צי אין הימל־עק, — אויף דער פריי זיך אַרויסגעריסן.
ער, אָט דער ווינט, האָט שוין אַפּנים אַ צייט דערפריער, בשעת די צוויי ברידער זיינען געזעסן, שטיל־פאַרנומענע ביים טיש, אויפן גאַס, אין הויף און אינעם סאָד ביים משהן דעם שטויב געשטויבט און די ביימער דרייענדיק ↰ 135 געוויכערט, נאָר די ברידער האָבן דאָס ניט באַמערקט. אַלטער אָבער, — שטייענדיק אין זיין אייבערשטיבל ביים פענצטער, ווי תמיד אין אַזוינע פאַלן, אָדער אפשר אויך ניט ביים פענצטער — האָט דאָס יאָ באַמערקט און דאָס האָט אים איצט, ווייזט אויס, אַהער אויף אַראָפּ אונטן געבראַכט, און דאָס האָט אויך אַ געוויסער סימן געזאָלט זיין, אַז אויף מאָרגן, אָנהייבנדיק נאָך פון היינט ביינאַכט, גייט שוין דער געוויסער אומגליקלעכער טאָג אויף אַלטערן — מיט די געוויסע קאָפּווייטיקן און געשרייען.
דערווייל אָבער איז ער נאָך רואיק, אַפילו זייער רואיק, צווישן די צוויי ברידער נאָר אַ דריטער געשטאַנען, און נאָכן אָנשפּאַרן דעם קאָפּ אויף לוזין, האָט ער אים דערנאָך אויפגעהויבן און ווידעראַמאָל אַ קורצן זיניקן זאָג געטאָן:
— איז, הייסט עס, בלייבט ער טאַקע אויף שטענדיק אַ היגער, לוזי? אוי, גוט טאַקע, וואָס אויף שטענדיק...
צוליב פאַרשטענדלעכקייט פונעם ווייטער־קומענדיקן, מוזן מיר דאָ אַריינפירן נאָך איינעם אַ פּאַרשוין. מחמת קיצור אָבער גיבן מיר דאָ דערווייל נאָר זיין פּאָרטרעט, און מער אויספירלעך וועגן אים — שפּעטער. דאָס איז סרולי גאָל.
סרולי גאָל איז אַ ייד מיט אַן ערד־קאָלירענער קאַפּאָטע. אינדערוואָכן טראָגט ער דערצו אַ זיידן היטל מיט אַ לאַקירענעם דאַשעק — דער איינציקער לאַקירענער דאַשעק אין שטאָט. דערפאַר שבת און יום־טוב איז זיין קאַפּאָטע אַ קאָרטענע, אַ שטאַרק לאַנגע, ביי די לענדן ניט געפּאַסט און פון פאָרנט שפּיליעט זי זיך אויף פיל מער קנעפּ, ווי געוויינלעכע קאַפּאָטעס, און זעט אויס ווי אַ פּוילישן גלחס אַ סוטאַנע. שבת און יום־טוב איז אויך זיין היטל אַ קאָרטנס, אָבער משונה, ווי אַ הויך טורעמל, מיט פאַלשע אויערן־לאַפּן אויף אַרויף פאַרלייגט און אויבן אינמיטן מיט אַ קנעפּל.
ווער נייט עס אים, ווער קליידט עס אים אַזוי? — קיינער ניט. ער אַליין. ער האָט קיינעם, ער פאַרמאָגט גאָרניט, — קיין אייגענע פאַמיליע, קיין דאַך אויפן קאָפּ, און שפּייזט זיך ביי פרעמדע טישן, דער עיקר און מערסטנטייל ביי גבירים.
ער איז אַן אַריינגייער צו זיי. מ׳רעדט זיך אַזוי „אַריינגייער”. אַריינגייער באַטייט, אַז די, צו וועמען מע קומט אַריין, זיינען מער־ווייניקער דעם אַריינקומער גערן. דאָ איז עס ניט אַזוי: סרולין איז קיינער ניט גערן. דער עיקר האָט מען פאַר אים מורא. און מורא האָט מען פאַר זיין מויל. אַז מע מאַכט אים ברוגז, מע רירט אָן זיין כבוד, שילט ער זיך, און פאַר זיינע קללות מוזן אַלע די אויערן פאַרשטעלן: ער שילט זיך מיט שרפה, מיט מגפה, און שטעלט זיך ניט אָפּ פון צו ווינטשן דעם טויט קליינע קינדער אַפילו.
אָפט קאָן מען אים זען, ווי ער שטייט אין אַ הויף פאַר אַ גביריש הויז, אָדער אין גאַס — פאַר אַ גבירישן מויער, דעם קאָפּ אַרויף געווענדט צו אַ דאַך־רינווע, אָדער צו איינעם אַ פענצטער־ווינקל, וואו יאָ שוואַלבן־נעסט מיט שטרויעלעך און פעדערן איז צוגעקלעפּט; שטייט, האַלט דעם קאָפּ פאַרריסן, בורטשעט און שילט זיך.
— שוואַלבן... אויך מיר שוואַלבן. קוקט זיי נאָר אָן... צום בית־המקדש האָבן זיי געקאָנט פייער ברענגען און צום גביר — ניט. ברענט מיטן גביר...
פאַרוואָס ער איז אין כעס — ווייסט קיינער ניט. פון ווען אָן ער פירט אַ לעבן אַ שלעפּערישס — אויך ניט. קיינער שטעלט זיך ניט איין אים צו פרעגן נישט אויף זיין שטאָט, נישט אויף זיין שטאַם און נישט אויף זיין הויזגעזינד. מע ווייסט נאָר, אַז ער איז ניט קיין היגער, אַז מע מוז זיך מיט אים רעכענען, און אַז דערהויפּט נגידים האָבן פון אים אויסצושטיין און ליידן.
אָט שטעלט ער זיך אַריין אין אַ הויז, וואוהין ער וויל, ווען ער וויל, צי גאַנצפרי צו טיי, צי בייטאָג צו מיטאָג, צי שפּעט ביינאַכט צו וועטשערע. זאָגט קיינמאָל קיין „גוט־מאָרגן”, „גוטן־אָוונט” ביים אַריינקומען, קיין „גוטן־טאָג”, „גוטע־נאַכט” ביים אַוועקגיין. זעצט זיך גלייך צום טיש, טרינקט, עסט, וויפיל ער האָט צו זיין זעט נייטיק. וויל ער, גייט ער נאָכדעם גלייך אַוועק, וויל ער, בלייבט ער. מישט זיך זעלטן אין די שטוב־געשפּרעכן, אָבער זיין אויער איז וואַך. מע זעט, ער ווייסט ,וואָס אין יעדן הויז קומט פאָר, און נאָך מער — וואָס עס דאַרף פאָרקומען.
תמיד פילן זיך די שטוב־מענטשן אין זיין אָנוועזנהייט ענג. אַז ער גייט אַוועק, אָטעמט מען אָפּ פרייער. קיינער קאָן זיין ערד־קאָלירענע קאַפּאָטע ניט איבערטראָגן, דעם לאַקירענעם דאַשעק, וואָס איז טיף איבער דער לינקער זייט פּנים און לינקן אויג אַראָפּגערוקט. מע פילט זיך, ווי אַ שווייגנדיקער מתים־טרעגער וואָלט דאָ אין שטוב געזעסן און וואָלט געוואַרט אויף אַ קומענדיקן אומגליק אַרויסצוטראָגן, אָדער, ווי עפּעס אַ פאַרגליווערט גורל־שטיק, וואָס איז אַליין אַן אומגליק.
זעלטן, אַז מע זעט אים באַשעפטיקט. אויסער נאָר, ווען אַ מת, וואו ס׳מאַכט זיך, און דער עיקר ווידער אַ גביר אַ מת — דאָרט איז ער דאָ, דאָרט אויסגעוואַקסן... תמיד איז ער ביי דער טהרה אַ מחותן, נישט ער טוט עפּעס, נאָר ער שטייט און קוקט, ווי מע טוט דעם מת זיין רעכט, און מע זעט, ער האָט, ווייזט אויס, פאַרגעניגן פון דעם, און תמיד איז פון זיין פאַרגליווערט פּנים עפּעס אַ מין הנאה אַראָפּצולייענען.
אַז ער איז באַזונדערס ברוגז אויפן מת דעם גביר, טוט ער אויך דעמאָלט אָן צרות: שלעפּט ליילעכער פון גבירישע פעטן, רייסט אָפּ שמאַטעס, — קלאָמפּערשט אויף דער טהרה נייטיק, פאָדערט איבעריקע ליכט — קלאָמפּערשט אויפן מת אַרומצושטעלן. און אין דער אמתן צינדט ער זיי ניט, נאָר טיילט זיי די אָרעמעלייט, די שלעפּער, וואָס שטופּן זיך, דרייען זיך דעמאָלט אינעם גבירס צעפּראַלטע צימערן אין די מענגעס.
אַן אַנדערשמאָל דרייט ער אויף אומיסטן די קרענטלעך ביי די זודיקע טהרה־סאַמאָוואַרעס, און אַז די שמשים, וואָס וואַרטן אויף זיי, זיי זאָלן הייס ווערן, אויפזידן, באַמערקן דאָס און פרעגן אים:
— וואָס טוט איר עס, ר׳ סרולי?
ענטפערט ער בייז:
— ניט אייער זאַך... ס׳איילט ניט, ער וועט פאַרפאָרן... און נישקשה, זאָל ער נאָך דאָ אַ ביסל שטינקען.
אַזוי ביי אַ מת, אַזוי אויך אויף גבירישע חתונות. ער פאַרגינט זיי ניט זייער זאַט און פאַרגעניגט לעבן, ווי אויך זייערע רוישיקע און טומלדיקע לוויות.
אויף אַ חתונה זיצט ער קיינמאָל ניט, ווי ער וואָלט געקאָנט זיצן, אויבנאָן, אָדער, וואו ער וואָלט געוואָלט, ווייל קיינער וואָלט אים דאָך פון מורא ניט געוואַגט צו דערווידערן, נאָר תמיד מיט שלעפּער, שנאָרער און ביי די סעודה־טישן פאַר קבצנים.
ער פירט דעמאָלט אָן מיט זיי, קאָמאַנדעוועט מיט זיי און רייצט זיי אונטער:
— עסט, עסט, שלעפּער... אין די קויטיקע קישקעס אייערע אַריין.
— עסט, יידן, — זאָגט ער אַן אַנדערשמאָל ווייכער, — עסט זיך אָן און לאָזט זיך איבער, און ווייסט און געדענקט: איר עסט ניט קיינעמס, נאָר גאָטס און אייערס.
און צום סוף סעודה, נאָך דעם, ווען אַלע שלעפּערס זיינען שוין פול און זאַט, זייערע קעשענעס, קלומקעס, טאָרבעס אָנגעשטאָפּט, שרייט סרולי ווייטער צו די שטוב־באַדינער: מע איז הונגעריק. מע זאָל וואָס מער און נאָך און נאָך דערלאַנגען... און אַז אַ פולער טיש איז ווידער אָנגעשטעלט, און אָרעמעלייט האַלטן שוין ביים אַוועקגיין, פאַרטשעפּעט סרולי, כלומרשט אומגערן, אַ פראַנדז פון אַ טישטעך אין אַ קנעפּל פון זיין קאַפּאָטע, טוט אַ גיי און — מיט אים דער טישטעך, מיט אַלעם אָנגעשטעלטן, מיט טרוקענע און נאַסע מאכלים, אַלץ אויף דער ערד, אויפן פּאָל, און האַק־פּאַק מיט אַלע טיש־כלים צעבראָכן.
אָט אַזוי ביי אַ סעודה.
פון כעס, זאָגט מען, איז ער אויך אומגלייביק, סרולי. אויסער פאַר גאָט, זאָגט מען, האָט ער פאַר קיינע צדיקים, גוטע־יידן און אַנדערע גאָטס פאָרשטייער אויף דער ערד קיין מורא ניט. ער לאַכט פון זיי, חוזקט, באַזונדערס פון די באַוואוסטע, צו וועלכע די גבירים פאָרן, אין וועלכע די גבירים גלייבן.
קיין אָרעמע גלייביקע וועט ער קיינמאָל ניט טשעפּען: גלייבן זיי — זאָלן זיי. אָבער גבירים — איז וואָס ער קאָן, וועט ער אַריינזאָגן... אַזוי, אַז ער, סרולי, וואָס תמיד שווייגט ער, וואָס קיינמאָל קאָן זיך קיינער ניט באַרימען, פון אים, אויסער קללות, אַמאָל עפּעס געווען צו הערן, איז אַז ס׳קומט צו דעם, צו אַריינזאָגן גבירים, איז רעכט, ער זאָל פאַר וועמען איר ווילט, פאַר די גרעסטע און רייכסטע, אינמיטן שול און פאַר אַ גאַנץ רעדל עולם, אַרויספאָרן ↰ 139 מיט אַזוינס און מיט אַזאַ שאַרף און בייסיק לשון, אַז אייניקע האָבן מורא דעמאָלט אַפילו אין זיינע פיר איילן צו שטיין, קערעווען אָפּ, זיי זאָלן זיך פון אים, ווי פון אַ צרעת, ניט אָננעמען. און אַנדערע, פאַרקערט, ווערן צוגעזאָטן, קוקן אים אין מויל פאַרגאַפט, קאָנען ניט אַוועקגיין, קאָנען זיך ניט אָפּרייסן.
ער, סרולי, האָט דעמאָלט, אַז ער צערעדט זיך שוין, — וואָס צו דערציילן, און אַנדערע, ווער ס׳וויל נאָר — וואָס צו הערן.
ער איז, זעט אויס, אַ וועלט אויסגעווען, וואָס אַליין ניט געזען, פון אַנדערע געהערט, וואָס ניט געהערט — זיך אָנגעשטויסן, און בכלל האָט זיך געדוכט, אַז זיין אויער הערט דורך ווענט און אויף מיילן.
אַזוי, איז רעכט געווען, אַז מע האָט אים איינמאָל, ווען ער איז אין טראַנס אַריין און דאָס משוגעת איז אים אָנגעקומען, געקאָנט טרעפן אין אַ מיטן גרויסן עולם גלייביקע, ווי ער שטייט און דערציילט אַ מעשה, וואָס האָט זיך געטראָפן אין קיינעם אַ באַוואוסטן צדיקס אַ הויף. וועגן איינער, דעם רבינס אַ שנור, וועלכע האָט דער רבינס זון פיינט געהאַט און מיט אים ניט געוואָלט וואוינען. און דערפאַר, וואָס מע האָט זי קעגן איר ווילן חתונה געמאַכט און אירע יונגע יאָרן פאַרפינצטערט, האָט זי אויך אים, דעם רבינס זונס לעבן, פאַרפינצטערן געוואָלט און פון אים קיין גט ניט געוואָלט נעמען. און ווי אַזוי מע האָט איר דעם גט געגעבן בעל־כרחה, מיט געוואַלט...
פריער מיט גוטן, — און זי האָט ניט געוואָלט, מיט בייזן און סטראַשונקעס — און ס׳האָט ניט געהאָלפן. איר פאָרגעלייגט געלט און זי גליקלעך צו מאַכן — און זי האָט ניט געוואָלט הערן. און דערווייל האָט מען הינטנאַרום הונדערט חתימות פון הונדערט רבנים אַרויסבאַקומען, אַ הסכמה און אַ דערלויבעניש אויפן גט, ווי לויט דער דין פאָדערט... און ווי אַזוי אין איינעם אַ טאָג, נאָך דעם, ווי זי, די שנור, איז לאַנגע יאָרן ביי זיך אין צימער פאַרשפּאַרט געזעסן און קיינעם צו זיך, מחמת מורא, ניט צוגעלאָזט... ווי מע האָט זי נאָכגעיאָגט, ווען זי איז אין יענעם טאָג גראָד אין דרויסן אַרויס, ווי מע האָט געדונגען געוויסע לייט פונעם רבין — און ווי מע האָט זי געפּאַקט, זי צעלייגט און איר אים אַריינגעלייגט... דעם גט — האָט סרולי די מעשה מיט אַ גראָבלעך־צינישן אויסדרוק פאַרענדיקט.
אַן אַנדערשמאָל האָט ער פאַר אַ זעלביקן עולם אַן אַנדער מעשה דערציילט:
ווי אַזוי אויך אין אַ געוויסן „הויף” האָט אַ רבינס אַ יונגער זון אַ נאָך נישט חתונה־געהאַטער דעם רבינס אַ דינסטמיידל, אַ פּאָקאָיאָווע, צורעכט געמאַכט... און ווי מע האָט איר באַצייטנס מיט אַ שטעטלשן טאַמעוואַטן באַל־מעלאָכע חופּה געשטעלט, און דאָס פּאָר אין אַן אַנדער שטעטל אַוועקגעשיקט אויף זיך צו באַזעצן, און ווי אַזוי דערנאָך האָט מען יאָרנלאַנג פון רבינס שטוב ↰ 140 זיי קיצבה געשיקט, — באַצאָלטס און באַלוינונג אויף דעם רבינס שאַנד צו פאַרדעקן...
אמת, סרולי האָט פאַר אַזוינע זאַכן, — האָט מען אין שטאָט געגלייבט און דערציילט, — שוין איינמאָל שיער ניט זיין פּסק באַקומען, אַלנפאַלס, אַן ערנסטע וואָרעניש.
ער איז איינמאָל, האָט מען דערציילט, אין אַ זומער־טאָג געזעסן אין עפּעס אַ שטוב, ביי אַ באַקאַנטן צי ניט־באַקאַנטן, וואָס ניט ווייט פון טייך. האָט זיך מיטאַמאָל אַ כמאַרע אָנגערוקט, אַ שטורעם מיט אַ שטויב און פינצטערניש... און ווי סרולי איז אַזוי דאָרט ביים טיש געזעסן, אַזוי האָט אין האַלב־טונקל פון צימער מיטאַמאָל אַ מוראדיקער קנאַל געטאָן. סרולי האָט געמיינט, אַז דער דאַך פאַלט אויף אים אָדער די ערד האָט זיך געשפּאָלטן. אין דער זעלביקער רגע איז דורך דער אָפענער טיר אַריין אַ שטיק ווייס פייער. סע האָט וויכעריק איבער זיין קאָפּ, ווי אַ פייערדיקער פייגל, אַ פלעכט געטאָן, זיך געדרייט, געדרייט און ווי אַן אויסגאַנג געזוכט, דערנאָך דורכן אָפענעם פנעצטער, וואָס אַנטקעגניבער דער טיר, אין דרויסן אַרויס און פאַרשוואונדן.
ווי סרולי איז ניט קיין דערשראָקענער, נאָר פון אומגעריכטקייט פון ביידע — פונעם קנאַל און פונעם פייער — האָט ער דאָך דערפילט אַ פּוסטקייט און אויסגעהוילטקייט אין קאָפּ. און אַז ער האָט דאָס היטל אַראָפּגענומען און מיט דער האַנט איבערן שאַרבן אַ פיר געטאָן, אַזוי האָבן זיך זיינע האָר, מיטאַמאָל גרוי געוואָרענע און פון די וואָרצלען אַרויס, אויף דער ערד און אויף די קליידער אויסגעשיט.
ער איז אויפגעשטאַנען, צום פענצטער צוגעגאַנגען, צום טייך אַ קוק געטאָן, און דערזען: די אַלטע הונדערטיאָריקע איינגעבויגענע ווערבע ביים ברעג טייך, וואָס שוין פון לאַנג פאַרטריקנט און פאַרהוליאַקעט, איז איין האַלב אירער אָפּגעבראָכן און ליגט אין טייך, און די אַנדערע שטייט און האַלט זיך און ברענט, ווי אַ ליכט אין שטורעם.
ס׳איז אַ דונער און אַ בליץ געווען.
אַז מע האָט עס דערנאָך סרולין פירגעהאַלטן, און גלייביקע האָבן אים געזאָגט:
— זעט, ר׳ סרולי, ס׳איז דערפאַר און דערפאַר, פאַרן רעדן און בליאַוואוסקען, און דאָס האָט מען אייך אַ התראה געגעבן: די האָר, דערנאָך דעם קאָפּ... — האָט ער געלאַכט און בייז געענטפערט:
— האָר!... וואָס דאַרף ער זיי, די האָר... פאַרקערט, ס׳איז אים איצט לויזער און לייכטער און פאַר די מחשבות פרייער. און פאַר זיין קאָפּ זאָל מען זיך ניט זאָרגן, ווייל ווער ס׳זאָרגט, איז אַ נאַר, און זאָל אים זיין נאַרישקייט וואויל באַקומען.
פון דעמאָלט אָן איז אים דאָס היטל אַ ביסל נאָך טיפער איבער דער לינקער ↰ 141 זייט פּנים מיטן דאַשעק אַראָפּגערוקט. פון דעמאָלט אָן שווייגט ער נאָך שטרענגער, ווי פריער, האָט פיינט, וואָס ער האָט פריער פיינט געהאַט, איז אַלץ אין די גבירישע הייזער אַן איינגייער, און זיי, די גבירים, זיינען אים, ווי געזאָגט, זייער ניט גערן.
אַזוי פירט ער זיך פון יאָרן, אַזוי האָט ער זיך מאָדנע אייגענע רעכט צו טאָן, וואָס ער וויל, געשאַפן, וואָס זיינען פון אַלעמען, אויך פון די אָנגעזעענע פון שטאָט, פון די רייכע, צי ווילן זיי יאָ, צי ווילן זיי ניט — אָנערקענט. כאָטש אַ שונא, הייסט דאָס, דאָך האָט ער אַלע רעכט פון איינגייערשאַפט. מערער: ער האָט די רעכט צום רייכסטן טיש, נישט פרעגנדיק און נישט בעטנדיק, צו קומען, האָט די רעכט, וואו ער וויל, ביי וועמען און ווען ער וויל איבערצונעכטיקן, און נישט נאָר איין נאַכט, נאָר אַמאָל, אַז ס׳פאַרגלוסט זיך אים, אַ וואָך און מער, אַ חודש און אויך חדשים, און ס׳איז אים קיין וואָרט ניט צו זאָגן און אים ניט צו דערווידערן.
אַזוי פון לאַנג, אַזוי פון תמיד: צו וועמען ס׳איז זיין שנאה און פיינטשאַפט, ווייזט ער אַרויס, זיין צוגעבונדנקייט און ליבשאַפט אָבער — קיינמאָל, אָדער גאָר אין זעלטענע פאַלן: דער עיקר אין אַ יום־טוב, איין מאָל אָדער צוויי מאָל אין יאָר, צעטאַנצט ער זיך אויף אַ גבירישער סעודה מיט אַ קבצן אַמאָל... ער פירט אים פון הינטערן טיש אַרויס, אָדער שלעפּט אים אָפּ פון אַ טאַנצנדיקער ראָד באַזונדער — אַ קבצן, אַ דערשלאָגענעם און שטענדיק ביי אַ זייט זיצנדיק — צעטאַנצט זיך אַזוי, אַז וויפיל מענטשן ס׳זאָלן דעמאָלט אויף דער סעודה ניט זיין, קאָנען פון אים און פון זיין שותף אין טאַנץ די אויגן ניט אָפּרייסן. ער מוטשעט יענעם אויס, לייגט אים אַרויף אַ האַנט אויף זיין אַקסל און לאָזט אים אַזוי לאַנג ניט אָפּ, ביז יענער און אויך ער קומען אין זיבעטן שווייס אַריין.
דעמאָלט באַפרייט ער אים און קערעוועט זיך צו אים אויף אַ קול, אַז אַלע זאָלן הערן:
— איז געדענק, — זאָגט ער אים, — איך זאָג דיר נביאות... דיר, קבצן, און אויך אַלע קבצנים, אַז אַלע זיי, ווי דו קוקוסט זיי אָן...
און דאָ ווערט ער אַנשוויגן, ווייזט נאָר אויף די גבירים פון שטוב און אויף די געסט זייערע די גבירישע מיט אַ פינגער אַ דראָענדיקן, און מער הערט מען פון אים גאָרניט, אויסער אַמאָל נאָר: „קאַטאָרזשניקעס אויף קייטן”...
באַזונדערע פריינטלעכקייט אָבער ווייזט ער אַרויס אויף אַן אָרעמער חתונה אַמאָל.
ניט קיין געבעטענער, נישט איינגעלאַדן, שטעלט ער זיך אַמאָל אַריין אין אַן ענגער חתונה־שטוב אין סאַמע דער רעכטער אָרעמער גדולה, וואַקסט אויס מיט זיין ערד־קאָלירענער קאַפּאָטע. קיינער קען אים ניט, קיינער ווייסט פון ↰ 142 אים ניט, און אַז מע פרעגט אים, וואָס דאַרף ער, וואָס וויל ער, ענטפערט ער: חתן־כלה פריילעך מאַכן.
— אדרבה... — זאָגט מען.
דעמאָלט באַקומט ער אַרויס פון זיינער אַ הויזן־קעשענע אַ דודע, אַ פּשוט־הילצערנע מיט לעכלער. אַוודאי ערגעץ ביי אַ פּשוטן פּאַסטעך איינגעהאַנדלט — און נעמט שפּילן.
ס׳איז שיין און מאָדנע געזען צו זען, ווי ער שטייט און האַלט זיך. זיכער ניט קיין קלעזמער און בכלל ניט קיין שפּילער פון פאַך, אָבער פינגער ביי אים פלינקע, אויף צו דער צייט אַ לעכעלע אָדער צוויי צו פאַרשטעלן, און אין דער זעלבער צייט אַן אַנדערס איינס אָדער מער צו עפענען. זיין טאָן איז אַ ריינער און תמיד נאָר פון אַ נידעריקן און מיטעלן רעגיסטער.
שטיין פלעגט ער מאָדנע: דער קערפּער האָט אין שפּילן ווי קיין שום אָנטייל ניט גענומען, נישט דער קערפּער, ניט דאָס פּנים — מיט קיין מינע און קיין מינדסטן ריר נישט, און אינגאַנצן ער איז געווען ווי פאַרגליווערט, אַזוי אַז די, וואָס האָבן ביי זיין אָנקומען, בעת זיין וואונטש אין דער שמחה זיך באַטייליקן און בעת זיין אָנהייבן שפּילן, געוואָלט שמייכלען, ווי בכלל מע שמייכלט פון אַ ביליקן בדחן און פון אַ הייזערגייערישן מאַרשעלעק, האָבן נאָכדעם, אַז ער האָט שוין. שפּילנדיק, די דודע ביים מויל געהאַלטן, קוקנדיק אויף אים, זיך פאַרוואונדערט און אַ ביסל זיך שוין געשראָקן פאַר אים און פאַר זיין פאַרגליווערטקייט. ער אָבער האָט זיך אויף קיינעם ניט אומגעקוקט, גלייך נישט קיין מענטשן־רעדל איז פאַר אים, נאָר אַ הוילער, פּוסטער חלל.
און געשפּילט האָט ער טרויעריק, אַזוי אַז ווייבער מחותנתטעס אָדער בכלל ווייבער, וואָס זייערע הערצער זיינען זיי ווייך, האָבן, באַלד דעם פרעמדן יידן פאַרגעסנדיק, פון דעם טרויעריקן ניגון גענומען וויינען.
ער האָט געשפּילט שטיל, און מיטן פּראָסטן אורעלטערישן פּאַסטעכישן אינסטרומענט האָט ער אַריינגעבראַכט אין יענער שמחה־שטוב אַזוינס, וואָס זי האָט קיינמאָל צווישן אירע ווענט קיין מינדסט דערפון ניט געהאַט און ניט געהערט: — פון פעלד, פון וואַלד, פון גרינער לויטערער און אויך פאַרוואָלקנטער רחבות. און עולם מחותנים און געסט האָבן זיך גלייך דערפילט, ווי אַן אַנדער וועלט אַריבערגעטראָגן, און האָבן אין זייער פריערדיקער, נאָרוואָס פאָרגעקומענער שמחה אין שטוב פאַרגעסן.
דאָס לעצטע אָבער האָט סרולי, כאָטש ער האָט געקאָנט און איז בכוח געווען — דעם עולם אין אַלץ פאַרגעסן צו מאַכן — קיינמאָל ניט געטאָן און לאַנג מיט זיין כוח און קענטעניש ניט מיסגעברויכט.
און געווען איז תמיד אַזוי: ווי נאָר ער האָט געזען, אַז דער עולם איז שוין אין די הענט און אין רשות ביי אים, אַזוי האָט ער יעדעס מאָל אינמיטן דאָס שפּילן איבערגעריסן און, נישט באַמערקט פאַרן עולם, וואָס איז פאַרכאַפּט ↰ 143 געווען, האָט סרולי דעם איבערגאַנג פון שפּילן און אויפהערן ווי אין אַ מין פאָקוס פאַרוואַנדלט: דער עולם האָט נאָך געגלייבט אים מיט דער דודע ביים מויל צו זען און איר שפּיל צו הערן, ווען אין דער אמתן האָט ער שוין פאַרענדיקט און די דודע איז שוין ביי אים אין קעשענע געלעגן.
דעמאָלט איז דער עולם נאָך מער אָפּהענטיק געוואָרן און פונעם פאָקוס מיטן פאַרשוואונדענעם אינסטרומענט געפּלעפט, און איידער דער עולם האָט זיך באַוויזן אַרומצוקוקן, אַזוי איז שוין סרולי מיט אַן אויסגעשטרעקטער האַנט לעבן דער כלה געשטאַנען, גלייך ווי ער וואָלט ביי איר געצאָלטס פאַרן נאָר־וואָסיקן פאַרוויילן געפאָדערט. אין דער אמתן אָבער קיין געלט, קיין געצאָלטס, נאָר — „צאָל מיט אַ טאַנץ, כלה” — פלעגט ער זאָגן... און אַז די כלה האָט זיך אַ וויילע פאַרלוירן, נישט געוואוסט וואָס צו טאָן — צי צאָלן, צי אָפּזאָגן, פלעגט סרולי מיט אַ צווייטער האַנט אויסגעשטרעקט צום אַרומיקן עולם זיך ווענדן, ווי זיך אָנפרעגנדיק און טענהנדיק צו אים: צי איז ער גערעכט צי נישט אין זיין פאָדערונג?
— אַוודאי, אַוודאי, — האָט דער עולם סרולין אונטערגעהאַלטן.
און די כלה איז מיט סרולין אַ טאַנץ געגאַנגען. און אויך מיט איר, מיט דער כלה, האָט סרולי געטאָן דאָס זעלביקע, וואָס מיט יענעם קבצן אויף אַ גבירישער סעודה אין אַ יום־טוב אַמאָל: אַזוי לאַנג געטאַנצט, ביז יענע, די כלה, האָט זיך פון די כוחות אַרויסגעשלאָגן... דערפאַר אָבער האָט זי אָט דעם יידן מיט דער ערד־קאָלירענער קאַפּאָטע אויף איר גאַנץ לעבן דערנאָך פאַרגעדענקט. און איר טאַנץ מיט אים אויף לאַנגע ערנסטע און שווערסטע יאָר מיט אירע איינציקע בעסטע חתונה־ און יוגנט־זכרונות געבונדן.
מע פלעגט אים דערנאָך אויפנעמען, זעצן אויבנאָן צום טיש, אים דערלאַנגען וואָס נאָר ס׳איז געווען פאַר דער חתונה אָנגעגרייט. און דערפאַר פאַרן אַוועקגיין, נישט אויסוואַרטנדיק זיך קיינמאָל אויפן סוף פון דער חתונה, פלעגט סרולי יעדעס מאָל אַ מחותן אָדער אַ מחותנתטע אין אַ זייט אַריין אָפּרופן און איר אין דער האַנט אַריין אַמאָל אַ זילבערן קערבל־שטיק אויף דרשה־געשאַנק אַריינרוקן, אָדער גאָר אַמאָל אַ בעכערל צי אַן אַנדער חפץ אַ זילבערנעם.
צי ס׳איז זיין אייגנס געווען, אָט דאָס געלט אָדער די חפצים די געשענקטע — ווייסן מיר ניט. נאָר אויב צוליב דעם צוועק איז, ווי מע האָט דערציילט, אין אַ גבירישן זילבער־שראַנק אַן אָרט פון איינעם אַ קליינעם חפץ אַמאָל ליידיק געבליבן, מאַכט אויך ניט אויס, און ניט מיר, ניט דער גביר, ניט קיינער, און באַזונדערס ניט סרולי אַליין, וועלן זיך געוויס דערויף ניט זעצן וויינען.
...אַ מערקווירדיקער ייד, אָט דער סרולי: אַ צעדרייטער, אַ ווידערשפּרעכיקער ↰ 144, מיט פיל שפּיצן, ווי אַ שטעכלקע. דערפאַר איז אים ניט אָנצונעמען, ניט צו באַנעמען געווען...
ס׳זיינען געווען אייניקע, וואָס האָבן, רעדנדיק וועגן אים, אַמאָל אַפילו אַ געדאַנק אַרויסגעזאָגט, אַז ווי זיי דאַכט, שטאַמט ער, ביי זיין גאַנצער שנאה צו גבירים, גאָר אַליין פון זיי, קער זיך אָן אָדער האָט זיך אַמאָל אָנגעקערט מיט זיי גאָר נאָענט.
דאָס האָט מען געוואָלט אַרויסדרינגען פון אייניקע זיינע פּאָסטעמקעס, מינעס און געוואוינשאַפטן, און דער עיקר פון זיין גרויסהאַלטערישקייט, פון זיין האָנאָרעוואַטער מילדקייט. ער האָט זיך אַמאָל געקאָנט פאַרגינען אַזאַ זאַך, ווי אויסטאָן אינמיטן מאַרק די שטיוול און זיי אָפּגעבן אַ פרעמדן מענטשן — צי טאַקע אויף יענעמס באַלדיקן געברויך, ווייל יענער איז געווען אָן שטיוול, צי זיי צו פאַרקויפן, כדי אויסצולייזן דעם מענטשן פון אַ צרה, וואָס האָט אים געטראָפן, ווי אַ גנבה, אָדער פון אַן אַנדער נויט.
אַן אַנדערשמאָל איז רעכט געווען, ער זאָל אַזוי לאַנג ראַטעווען אָרעמע בעבעכעס פון אַ ברענענדיקער שטוב, ביז די ברעמען און די באָרד האָבן זיך אים גענומען סמאָליען.
אַ דריט מאָל רעכט — אַז ער האָט זיך פּלוצים גענומען אַמפּערן מיטן גרעסטן און באַוואוסטן רב אין שטאָט וועגן איינער אַ שאלה, וואָס אַן אָרעמע פרוי האָט געבראַכט. ס׳האָט זיך געהאַנדלט וועגן אַ געקעכץ פאַר דער אָרעמערס אַ קראַנקן.. און אַז דער רב האָט אים סוף־כל־סוף גובר געווען און דאָס געקעכץ פאָרט טרייף געמאַכט, האָט סרולי ביי דער פרוי, וואָס האָט שוין געהאַלטן ביים אַוועקגיין, געפרעגט וואו זי וואוינט, און באַלד טאַקע האָט ער זיך צו איר באַוויזן און איר אַן אַנדער געקעכץ, אַ בעסערס און רייכערס געבראַכט. געזאָגט האָט ער, אַז דאָס האָט איר דער רב צוגעשיקט אָנשטאָט דעם טרייף־געוואָרענעם, ווען אין דער אמתן האָט ער דאָס אַליין מיט זיינע אייגענע הענט פון דער רביצין מיט געוואַלט און ביגראַנדע אויף דער קיך אַרויסגעריסן; דערביי האָט ער זיך מיאוס געזידלט, אַז דער דין, האָט ער געשריגן, — איז ד... און אויב נישט, האָט ער געזאָגט, איז נישקשה, זאָל דער רב פאַר אים, פאַרן דין, אויך אַמאָל צוליידן און אַמאָל כאָטש איינעם אַ מיטאָג נישט דערעסן.
דאָס — איין משוגעת, און אין דעם זעלבן טאָג טאַקע דאָס צווייטע: ער האָט באַלד ערגעץ געלט געקראָגן און דער רביצין פאַרן זעלבן מיטאָג, וויפיל ער האָט געדאַרפט קאָסטן, מיט אַ ליבלעכן דאַנק אומגעקערט.
— און זאָל זי ניט זיין... קיין רביצין, — האָט ער, אַוועקגייענדיק, מיט חוזק זיך צו איר געווענדט.
אין שטאָט, אַז מע האָט פון אָט דער לעצטער מעשה דערהערט, האָבן אייניקע זיין חוצפּה באַוואונדערט, אַנדערע האָבן מיט הנאה און מיט פאַרגעניגן ↰ 145 געלאַכט. אָבער אַלע אָן אויסנאַם האָבן זיך געחידושט: זע, ווער האָט זיך געריכט? ער, סרולי, וואָס קיינער האָט אים קיינמאָל קיין ספר אַפילו אין די הענט האַלטן ניט געזען, גלייך ער ווייסט אַפילו ניט, ווי אַזוי מע האַלט אים, האָט זיך פּלוצים איינגעשטעלט מיט אַזאַ באַוואוסטן, מיט אַזאַ גרעסטן זיך פאַרמעסטן און אין לערנען גאָר אַמפּערן.
אָט אַזוינע שטיק, מאָדנע גענג און קאַפּריזנע האָט ער אַלעמאָל אַלץ נייע אַרויסגעוויזן, וואָס דעם עולם האָט עס שטאַרק פאַרחידושט. ער אָבער האָט לאַנג צו חידושן זיך ניט געלאָזט, און תמיד, ווען ער האָט דערזען, אַז די נייגעריקייט צו אים ווערט גרעסער, פלעגט ער דעם קאָפּ ווי אין די אַקסל אַריינציען, אויף זיך אַ שטאַרקע בייזקייט אָנלאָזן, קיינעם צו זיך ניט צוגעלאָזט, דאָס אויסטערלישע און חידושדיקע געזען פאַררייבן, ס׳זאָל דערפון קיין זכר ניט בלייבן, און אויף מאָרגן, איבערמאָרגן — פאַרגעסן און קיין שפּור דערפון...
און נישט נאָר איינציקע שפּיצן, ווען זיי האָבן זיך קעגן זיין ווילן אַמאָל ווי פון זיינע באַהעלטענישן אַרויסגעשטעקט, האָט ער נישט געוואָלט, נישט דערלאָזט, זיי פאַרריבן און ווי מיטן פוס פאַרטראַטן — מערער: סרולי האָט אָפט געזען זיך אַליין, זיך אינגאַנצן צו פאַררייבן: ער פלעגט אַלע יאָר אויף אַ היפּשער צייט, אויף היפּשע חדשים גאָר אינגאַנצן פון שטאָט און פון אַלעמענס אויגן פאַרשווינדן.
מ׳ווייסט ניט פאַרוואָס, צי דערפאַר, ווייל די שטאָט פלעגט אים נמאס ווערן, צי זיין אייגן אומגיין אַלע טאָג איבער אַנדערע הייזער פון שטאָט און זיין כעס אויף זיי, צי דערפאַר, וואָס ער האָט אפשר טאַקע באמת עפּעס צו פאַרשטעלן געהאַט, און יעדעס מאָל, ווען ס׳האָט אים געדאַכט, אַז ער איז שוין צו לאַנג אויף מענטשנס אויגן אָפּגעווען, האָט ער זיך געזען אַרויסרוקן און נישט צו בלייבן.
וואָס די סיבה זאָל ניט זיין, נאָר אַלע יאָר פלעגט עס מיט אים טרעפן, מערסטנטייל נאָך ווינטער, ווען די לעצטע שנייען זיינען שוין צעגאַנגען, לעצטע בלאָטעס האָבן זיך שוין אויסגעטריקנט... אָבער אָפט נאָך שפּעטער, אָנהייב פרילינג, ווען די לופט צעעפנט, ווען בעז און קאַשטאַנען־ביימער הייבן זיך שוין אָן צעלאָזן און צעפּיקן, ווען אַלע שטרעקעס ווערן העל־דורכזיכטיק, פאַרוואָרלאָזט־פאַרבלאָזענע ווינטער־ראָגאַטקעס און טראַקטן — אויפגעריסן, און דאָס אויער פאַרנעמט שוין פון הימלישער הייך אַראָפּ דעם שטילן און געהיימען רויש פון מחנות ווילדע גענדז, בושלען, רייערס און אַנדערע, וואָס קערן זיך אום פון פרעמדע לענדער, היימיש און אין היגן קאַנט און לאַנד צו נעסטן.
אָט דעמאָלט, האָט מען געזען, פלעגט סרולי ווי אָנגעשפּיצט זיין, פאַרטראַכט, זיין בליק בלאָנדזשעט אום אַ צעמישטער, אויך זיין געהער, ווי טאָפּלט ↰ 146 וואַך, אָנגעשטרענגט, גלייך ער שפּירט עפּעס אַ לאַנג־דערוואַרטע ידיעה פון ערגעץ.
דעמאָלט פלעגט ער, אין אַ שיינעם פרימאָרגן, פון קיינעם קיין אָפּשייד ניט נעמען און קיינעם וועגן זיין באַשטענדיקע באַהאַלטענע באַשלוסן קיין וואָרט ניט זאָגן, זיינע אַ באַשטענדיק־אָפּגעהיטע און צו דעם צוועק אַ פאַרבאַהאַלטענע טאָרבע פון זיין אָרעמען זאַכן־סקאַרב אַרויסבאַקומען, אַריינלייגן אין איר, וואָס נאָר עס האָט אין איר געקאָנט אַריין, און דאָס, וואָס אַזאַ איינער, ווי ער, סרולי, האָט צו זיין וועג־געברויך נייטיק. ער פלעגט די טאָרבע אויפן רוקן פאַרוואַרפן, אַרויס פון הויף, וואו ער האָט די לעצטע נאַכט איבערגענעכטיקט, גאַנץ פרי און אָן אַ זיי־געזונט. אַמאָל נאָר פלעגט ער, אַרויסגייענדיק פון הויף, זיך צוריק צו אים אויסקערעווען און צום געזעגענען אים אַ פייג שטעלן, נאָכאַמאָל זיך אויסקערעווען און — נאָך אַ פייג. דערביי איז אים דאָס היטל מיטן לאַקירענעם דאַשעק מער אָנגערוקט געווען אויף דער לינקער זייט פּנים, ווי געוויינלעך, די קאַפּאָטע צעשפּיליען און אַזוי מיט דער טאָרבע אויפן רוקן, האָט ער דעמאָלט, — קיינעם ניט באַגעגענענדיק, און ווען יאָ, קיינעם זיך ניט גריסנדיק, — די שטאָט דורכגעשניטן און איז זיך אויסער דער שטאָט אַרויס.
ס׳איז אַ בילד געווען צו זען, ווי סרולי שפּאַנט! תמיד אינמיטן באַוואוסטן שליאַך, וועלכן ער האָט אויף יעדעס מאָל פון שטאָט אַרויסגיין באַליבט. באַליבט דערפאַר, ווייל יענער איז געווען גלייך, גלאַט און ווייס־שאָסייט. און אויך דערפאַר, ווייל ער ליגט עטוואָס נידעריקער פון דער שטאָט, און ווען מע גייט אויף אים אָפּ אַ געוויסע שטרעקע, קאָן מען זיך אויסקערעווען און די גאַנצע שטאָט אַ דערווייטערטע דערזען און מע קאָן אויך איר, דער גאַנצער שטאָט, אויף געזעגענען אַ פייג שטעלן...
ער האָט זיך שטענדיק אין וועג אין דער מיט געהאַלטן. ער האָט קיינמאָל נישט פאַר קיין פּשוטער פּויערשער פור נישט אָפּגעקערעוועט, אויך נישט פאַר ניט קיין פּשוטער: ווער ס׳זאָל ניט זיין — אַ סוחרים פערד־און־וועגעלע, אַ פּריצישע קאָטש, אַפילו נאַשפּיץ געשפּאַנט. און ער האָט נישט איין מאָל פאַר אַזאַ זאַך, פאַר נישט וועלן אָפּטרעטן, פון אַ פּריצישן קוטשער מיט דער בייטש געקראָגן, מיטן הסכם טאַקע פון דעם פּריץ אַליין, וואָס האָט דעם קאָפּ פון דער קאַרעטע אַרויסגעשטעקט און דעם קוטשער באַפוילן נאָך און נאָך איבערחזרן.
ער האָט אויסגעזען אין וועג, ווען דער ווינט איז אים געווען אין פּנים, צעפלאָכטן, די פּיאות צעפלויגן און מיט די פּאָלעס פון דער קאַפּאָטע אויף הינטן אַריבערגעבלאָזן, ווי אַ טייוול פון דער קייט זיך אָפּגעריסן... און ווען פון הינטן, אַז מע האָט אים אָנגעיאָגט, איז ווען יאָ אַ ווינט צי ניט קיין ווינט, האָט ער, ווידער נישט אָפּטרעטנדיק, מיט דער טויבער, גלייכער פּלייצע ↰ 147 געשראָקן, מיטן פאַרגליווערט־סטראָציקן גאַנג, וואָס באַמערקט קיינעם ניט און הערט זיך ניט צו צו דעם, וואָס הינטן טוט זיך, — און מע האָט אים ווייטער אָפּגעטראָטן.
דאָס איז, ווען עס באַגעגנט אים יאָ עמעצער. מערסנטטייל אָבער איז צו יענער צייט — פרילינג — איבער דער פעלד־אַרבעט אויפן שליאַך קיינער ניטאָ, און סרולין גייט דער טאָג איבער אָן שום טרעפענישן ,אין הוילן פאַרגעניגן נאָר פון דער וועג־שטילקייט, וואָס ער האָט דערפון די אויערן פול, און אַמאָל אויך פונעם הודיען פון די טעלעגראַף־דראָטן פון דער איינציקער טעלעגראַף־ליניע פון יענעם קאַנט, דורך יענעם וועג דורכגעלייגט, און אין יענעם טאָג האָט סרולי קיין עסן, קיין טרינקען ניט באַדאַרפט. אויך רו איז אים געווען איבעריק, ווייל ס׳איז געווען הוילער, ספּעציעל פאַר אים געשאַפענער, פון דער שטאָט באַפרייענדיקער יום־טוב.
און ערשט צום סוף טאָג פלעגט ער פון שאָסיי אין אַ זייט אָפּקערעווען צו אַ קליין דערפעלע, „דוואָרעץ” מיטן נאָמען, דורך וואַנען זיין וועג איז אים געלעגן צו יענע ישובים אין די פאַררוקטע וועלדער פון דונעשי און שומסק, דאָרט וואו זיינע באַקאַנטע איינציקע אַרענדאַרעס, שענקערס האָבן געוואוינט, און וואו ביי זיי פלעגט ער אָפּזומערן, און אַ שטיק צייט אין די היפּשע חדשים פאַרברענגען.
שפּעט אין אָוונט פלעגט ער זיך דעמאָלט אין אַ שומסק, אָדער אין אַן אַנדער דערפל, אין זיינער אַ באַקאַנטער אַרענדאַר־שטוב אַריינשטעלן, וואו מע האָט אים שוין געקענט און נאָך פון פאַראַיאָרן געדענקט.
ער האָט די טאָרבע אָפּגעלייגט. באַלד פון די פרום־פאַרגרעבטע אַרענדאַרעס צו אַן אָוונטיקער סעודה איינגעלאַדן געוואָרן, צו וועלכער ס׳איז תמיד פריש קאָרן־ברויט מיט סמעטענע אָדער זויערמילך דערלאַנגט געוואָרן.
ער האָט זיך דערפרישט דערפילט, און די דאָרפישע מנוחה איז אים אין די ביינער געקומען — די שטילקייט, די בנעימותע רייד פון די אַרענדאַרעס און דער גרויסער דרך־ארץ, וואָס זיי האָבן אים, ווי יעדן גרויסשטאָטישן, אַנטקעגן געטראָגן; יענע זעלטענע מנוחה פון דער דאָרפישער אַרומרינגלונג — פון דער אויפן־קאָפּ־ליגנדיקער שטוב, וואו ס׳האָט שטענדיק געשמעקט מיט פּשוטן שענק־בראַנפן, מיט וואַסער פון אַ פאַרדומפּענער קרעניצע, מיט שטוביקע עופות, ווי הינער, גענדז, וואָס זיינען צו יענער צייט, נאָכן ווינטער, פון די אייער אַראָפּ און האָבן שוין קליינוואַרג אויסגעפירט. מע האָט זיי אונטערן פּריפּעטשיק געהאַלטן, פונוואַנען ס׳האָט זיך תמיד, אַפילו אין אָוונט, אַ שטיל, קוים־קוים פּישטשען פון די נאָר־וואָס אויסגעזעסענע אַרויסגעהערט.
ס׳איז אים גוט געווען, סרולין, שוין דעם ערשטן אָוונט, ווען ער איז אין דאָרף אָנגעקומען, באַזונדערס נאָך אויף מאָרגן מיטן טאָגלעכן, מיטן ערשטן ↰ 148 געשריי פונעם פּאַסטעך הינטער די פענצטער, וואָס רופט צונויף און זאַמלט די טשערעדע, מיטן זון־אויפגאַנג און טוי, מיטן שטילן אויפוואַכן פון דאָרף צו אַרבעט, מיט די פרויען, וואָס גייען וואַסער שעפּן, און מיט די שטיל־פאַרשעמטע פּויערשע קינדער אין טאַטישע הימלען, וואָס שוין פון גאַנצפרי האָבן ניט וואוהין די קינדערשע צייט אַהינצוטאָן.
דאָס אַלץ האָט אים גרויס פאַרגעניגן פאַרשאַפט, און דער ערשטער טאָג האָט אים שוין גלייך און אינגאַנצן די שטאָט געמאַכט פאַרגעסן און זיין כעס אויף איר, און מען מעג שווערן, אַז סרולי איז דעמאָלט אויך אַ שטיק אַנדערער געוואָרן: דאָס בייזע איז אַוועק, דער דאַשעק ניט אַזוי אָנגערוקט איבערן פּנים, דער אומצוטרוי, דער אומגלויבן און ביי דער זייט פון אַלעמען זיך האַלטן, וואָס האָט כסדר געפונען שאַרפן אויסדרוק אין זיין גיין, שטיין און קוקן, איז איצט פיל געלינדערט געוואָרן. און אויסגעדריקט האָט זיך עס איצט אין זיין דאַוונען, וואָס ער פלעגט אין שטאָט דערפון מאַכן בקיצור, דאָ פלעגט ער לאַנג, שטייענדיק אין טלית פאַרן פענצטער, אין דרויסן אַרויסקוקן, און אָפט אויך אַפילו בשעתן דאַוונען און אַרויסקוקן זיך גוט צעשמייכלען. ס׳האָט זיך אויך אויסגעדריקט אין זיין באַגיין זיך מיט די באַלעבאַטים אַרענדאַרעס, ביי וועלכע ער האָט זיך אויף קעסט און אויסהאַלט געפונען,וואָס כאָטש ניט איבעריק צוגעלאָזט צו זיי, כאָטש ניט איבעריק און ניט גאָר היימיש, דאָך האָט ער נישט בייז געברומט, נישט הינטנאַרום פאַרפרעמדט געקוקט, און ביים צוגיין נאָענט און זיך ווענדן צו אים, האָט ער קיין איבעריקע שטעכלקעס אויף יענעם צו באַגעגענען ניט אַרויסגעלאָזט.
אַזוי אַ טאָג, צוויי, אַ וואָך און מער — אויף איין אָרט, אין איין ישוב. דעמאָלט פלעגט ער אין אַ צווייטן אַוועק — ווידער צו אַ פאַראַיאָריקן באַקאַנטן, ווידער אין אַ שטילן דאָרף ערגעץ, אין אַ שוין מער פאַררוקטן אין יענעם קאַנט דעם וואַלדישן, וואו די זון קאָן לאַנג אינדערפרי פון צווישן די ביימער ניט אַרויסקריכן, און וואו פאַרנאַכט ווערט זי פאַרשוואונדן פיל פריער, ווי אין אַנדערע, פלאַכלאַנד־ און סטעפּ־ערטער.
וואָס טיפער ער האָט אין יענער געגנט געצויגן, זיינען די ישובים אַלץ קלענער און אָפּגעזונדערט־איינזאַמער געוואָרן, אַלץ מער זיינען די שליאַכן נישט מיט קיין טיף־איינגעטראָטענע און איינגעפאָרענע סימנים אין דעם ערדבאָדן פאַרשניטן: אַלץ ווייניקער האָבן פּויערים אין יענער פאַרוואָרפעניש אַ לעבעדיקן שטאָט־מענטשן ווען געזען, און ווען יאָ, האָבן זיי געקוקט אויף אים, גלייך ווי ער וואָלט פון אַן אַנדער לאַנד אַראָפּגעקומען; אַלץ מער האָבן אויך יידישע אַרענדאַרעס פאַרפרעמדט און אָפּגעריסן פון שטאָט־מענטשן זיך געפילט, ווייל זעלטן האָט צו זיי אַמאָל אַזאַ איינער אַראָפּגעקוקט, און נאָך זעלטענער — זיי צו אַ שטאָט.
גרויס עם־הארצות האָט דאָרט געהערשט, פינצטערניש און יידיש־פּויערישער ↰ 149 אבערגלויבן. און סרולי פלעגט שוין דעמאָלט אַמאָל צו אַזאַ אַרענדאַר אָנטרעפן, וועלכער האָט דער אַלעמען באַוואוסטער דאָרף־מכשפה קיין בראַנפן נישט געוואָלט פאַרקויפן, ווייל, האָט ער זיך פאַרענטפערט, ווען ער האָט איר איינמאָל יאָ פאַרקויפט, אַזוי האָבן זיך אין דער גאַנצער פאַס בראַנפן און אין יעדן איינציקן גלעזל באַזונדערס, וואָס מע האָט אָנגעגאָסן, לאַנגע גרינע שפּילקעס באַוויזן, פון וועלכע אייניקע פּויערים זיינען דערנאָך נאָר מיט בויך־גרימעניש אָפּגעקומען, און אַנדערע גאָר אַוועקגעשטאָרבן.
דאָרט האָט יעדער יידישער אַרענדאַר אויף זיין יידיש לשון, פּויערשע מכות און קרענק אָפּגעשפּראָכן, און, פאַרקערט, פּויערים — יידישע קרענק אויף זייער שפּראַך.
דאָרט האָבן זיך ביינאַכט אין די קרעניצעס ליכטלעך באַוויזן, אַרום די קרעניצעס האָבן זיך שקאַפּעס מיט קרוינען אַרומגעדרייט, און אויף נאָענטע און ווייטע וועגן אַרום האָבן שדים אויף פערד אָן זאָטלען און אָן צוימען געריטן. און דורך אומבלאָנדזשענדיקע פייערלעך ביינאַכט פי און מענטשן אין די בלאָטעס פאַרפירט, אויף צו פאַרריזנעט ווערן און שוין קיינמאָל ניט אַרויס פון דאָרט — אָדער אויף אומצוקומען, אָדער גאָר אַ קייסער אויף די זשאַבעס צו ווערן...
אַזוינס און נאָך ענלעכעס פלעגט דאָרט סרולי אָנטרעפן, און סרולי האָט זיך, נישט געקוקט אויף זיין ליבע צום דאָרף, שוין שטאַרק געענגט געפילט, ווי די לופט וואָלט אים ווייניק געוואָרן און ס׳האָט אים גענומען וואַרגן...
מערסטנטייל פלעגט דאָס שוין סרולין טרעפן אין אַ לעצטן דאָרף פון יענע דערפער, וואָס פון דאָרט וועט ער זיך נאָך לאַנגן זומער־פאַרברענגען אַהיים אין שטאָט אומקערן; דאָרט, וואו צווישן די געציילטע הייזער איז אויך געשטאַנען אַן איינציקע יידישע שטוב מיט שטרוי באַדעקט, ווי למשל, מנשה טריעדיערס: אַן אַלטער עובר־בטלער ייד, וואָס איז געזעסן ביי די קינדער אויף אויפהאַלט, און וואָס דעם גאַנצן זומער פלעגט ער פאַר דער שטוב אויף אַן אויסגעשפּרייטן לאַנטעך אויף דער ערד שוין אָפּליגן... אַ טויבער, וואָס האָט ווייניק געהערט און נאָך ווייניקער פאַרשטאַנען. און דאָס איינציקע, וואָס איז אין אים יאָ פון פאַרשטאַנד פאַרבליבן, איז געווען, וואָס יעדן מענטשן, וואָס פלעגט זיך צו אים דערנעענטערן, פלעגט ער אַן אומזיניקע האַנט אויף שלום דערלאַנגען, פאַרגעסנדיק אַלעמאָל, אַז ער האָט שוין דעם זעלבן איינעם, אינעם זעלבן טאָג שוין וויפיל מאָל די האַנט ביז נמאס ווערן אויסגעשטרעקט.
אָט ביי אים, ביי דעם מנשהן, למשל, האָט מען סרולין פון גרויס לאַנגווייל דעמאָלט שוין געקאָנט טרעפן זיצן, ווי ער שרייט אים אין טויבן, פאַרמאַכטן אויער אַריין, נאָך דעם, ווי יענער האָט, לויט דער אַלטער דאָרפישער געוואוינשאַפט און מיטן לעצטן ביסל זיניקע ווערטער, וואָס זיינען אים נאָך געבליבן, ביי אים, ביי סרולין, געפרעגט:
— האַ, וואָס הערט זיך עפּעס אין שטאָט, ר׳ אורח?...
סרולי האָט אים דעמאָלט אין אויער אַריינגעשריגן:
— ס׳הערט זיך, ר׳ מנשה, גרויס נייס הערט זיך: משיח איז שוין געקומען!...
און פון נאָך גרעסערן לאַנגווייל, פלעגט ער נעמען מיטן אַלטן ווי מיט אַ קינד שפּאַסן, און פיל אומזיניקייטן פאַרפאַסן, ווי נעמלעך:
— יאָ, ר׳ מנשה, משיח איז שוין געקומען, און די שטאָט פּאַקט זיך שוין און דינגט שוין פורן אויף אים באַגעגענען... רבנים אין טליתים רייטן אויף אייזלען, רביצינס אין טלית־קטנס — איינע אויף דער אַנדערער... די באָר הייצט זיך אַ גאַנצע וואָך און מענער און ווייבער קריכן פון דער מקוה ניט אַרויס; קי און אָקסן לויפן אַליין אין שחיטה־הויז! דער בעל־טאַקסע איז אַנטלאָפן און די קצבים פאַרקויפן פלייש בזיל הזול. הינט טראָגן גאַנצע קעפּ, און די קישקעס שלעפּן זיי זיך נאָך... גנבים האָבן אַלעמענס קעשענעס און קישקעס אויסגעשניטן... קבצנים גייען אין גאָלד, און גבירים — אין טראַנטעס.
— אַזוי, אַזוי... — פלעגט זיך דער אַלטער טויבלעך חידושן.
אַזוי און ענלעך פלעגט סרולי שפּאַסן, און מע האָט געזען, ס׳איז פון ניט האָבן דאָ וואָס צו טאָן, ס׳איז פון דעם, וואָס דער אינטערעס האָט זיך אים שוין דאָ אויסגעלאָזט, אַז ער איז ווי אין ליים פאַרקראָכן, און ס׳איז אים צייט אַהיים שוין ווידער.
און ס׳איז שוין טאַקע תמיד דעמאָלט אויך סוף זומער געווען. פעלדער — אָפּגעשניטן, די שייערס — פול, וועלדער — סוף־זומעריק פאַרטראַכט — לייגן זיך פריער און שטייען אויף שפּעטער און הערן די גאַנצע צייט נאָר, ווי וועווריקלעך רייסן ניס און פאַרגרייטן זיך אויף יקרות און אויף ווינטער...
אָט דעמאָלט פלעגט סרולי ווידער אין אַ שיינעם טאָג, מיט קיינעם זיך ניט געזעגענענדיק, די טאָרבע נעמען. ער האָט דעם וועג צום שאָסיי צוריק דורך די זעלביקע דערפער, וואָס בשעתן אָנקומען דורכגעמאַכט. די גאַנצע צייט פון זיין צוריקוועגס איז אויף זיין פּנים אַ שטילן שפּאַס צו זען געווען, אַ ביליקע מינע צו די אַלע לעצט־געזעענע עובר־בטלע מנשהס און צו די נאָך ניט עובר־בטלע, וואָס זיינען אים דאָך אַלצאיינס געווען. ער פלעגט דעמאָלט אַ פריילעכער אויפן שאָסיי אַרויף, פלעגט פון שווערער לאַנג־זומערדיקער וועלדער־געדיכטעניש ווי פריי אָפּאַטעמען און מיט די אויגן געווענדט אויף פאָרויס, צו זיין פון לאַנג פאַרלאָזטער און שוין געגאַרטער שטאָט צוריק...
אויף מאָרגן גאַנצפרי, נאָך יענעם אָוונט, וועגן וועלכן מיר האָבן אויבן דערציילט, ווען אַלע דריי ברידער האָבן זיך אין משהס עס־צימער געטראָפן, האָט אַלטער, ווי ס׳איז פאָרויסצוזען געווען, געשריגן. דאָס מאָל אָבער אַזוי אומגעוויינלעך, וואָס אַפילו פאַר אים, פאַר אַלטערן, אַ חידוש.
ווען אין דרויסן נאָך פינצטערלעך, האָבן זיין געשריי צוערשט דערהערט די דינסטן, וואָס זיינען געשלאָפן אין קיך און האָבן איבער זייערע קעפּ זיין אויבערשטיבל געהאַט, און איינע, וועלכע האָט אויפגעוואַכט די ערשטע, האָט אַ פון־שלאָף־דערשראָקענע די צווייטע געוועקט:
— הערסט, ס׳אַראַ גרויסן פאַרטאָג ער האָט שוין היינט פאַרנומען.
ביידע זיינען שוין דערנאָך געלעגן מיט אָפענע אויגן אויף זייערע געלעגערס, און כאָטש די סטעליע האָט זיי אָפּגעטיילט, זיינען דאָך אַלטערס קולות דערגאַנגען צו זיי, ווי פון אַזוי נאָענט, גלייך לעבן זיי און אין זעלבן צימער וואָלט ער געשריגן. געדאַכט האָט זיך זיי, אַז אַזוי קאָן שרייען ניט נאָר איין געווינערין אין די לעצטע מינוטן פאַרן האָבן, נאָר צען מיטאַמאָל, ווען צען לייבער ווערן אויפגעריסן און צען מאָל צען ווייטיקן רייסן זיך דורך נישט מער, ווי דורך מענטשלעכע מיילער, וואָס זיינען צו קליין אויף זיי אַרויסצוברענגען.
שפּעטער האָבן אויך די שטוב־לייט אין די ווייטע צימערן דערהערט.
פריער גיטעלע, משהס ווייב, און גלייך, נאָך אין בעט ליגנדיק, איז איר שוין אָנגעקומען דער געוויסער קאָפּ־ווייטיק, וואָס טרעפט זי שטענדיק אין טאָג פון אַלטערס געשרייען און צווינגט זי דעם גאַנצן טאָג אין בעט אָפּליגן, אָדער מיט אַ פאַרבונדענעם קאָפּ זיך אַרומשלעפּן. דערנאָך אויך משה, און נאָך אים אַלע עלטערע פון שטוב, ביז די ריי איז געקומען אויך צו די מער דערוואַקסענע קינדער און צווישן זיי אויך צו מאירלען.
אין דרויסן האָט געדרייט אַ ווינט, וואָס דערמאָנט ערב־האַרבסט, וואָס האָט זיך אין די סעדער פאַרקליבן נאָך פון ביינאַכט און אויך נאָכן טאָג־ווערן ניט געקאָנט אַרויס פון זיי. ער האָט אָן אויפהער די ביימער־קעפּ הין און צוריק און אין פאַרשיידענע זייטן געריסן און אַמאָל אויך אַראָפּ, צו דער ערד זיי בייגנדיק, געבראָכן.
דער פאַרשטויבטער הימל, וואָס האָט אויסגעזען ווי פאַר אָדער נאָך אַ רעגן, איז נידעריק איבער די גאַסן און הייזער געלעגן, און ווער ס׳האָט יענעם פרימאָרגן פון אַ פענצטער אין דרויסן אַרויסגעקוקט, זיינען אים טרויעריקע מחשבות אויפגעקומען, ווי יעדעס מאָל, ווען דער וועטער נייט זיך פון בעסער צו ערגער.
שפּעטער זיינען ביי משהן אין שטוב שוין אַלע וואַך געוואָרן. דינסטן אין קיך האָבן צו דער פרימאָרגנדיקער טיי פאַר גרויסע און צום איבערבייסן פאַר קינדער אַלץ, וואָס נייטיק, צו פאַרגרייטן באַדאַרפט, — עס־ און טרינקגעפעס צו וואַשן און צו ווישן און דעם סאַמאָוואַר אויפן טיש אין עס־צימער אַרויפצוברענגען.
שוין דעמאָלט האָט מען געקאָנט זען אויף די פּנימער פון אַלע דערוואַקסענע אין משהס שטוב אַ געוויסע באַזאָרגטקייט, וואָס די סיבה אירע איז געווען ניט נאָר דער שלעכטער וועטער, וועלכער ווירקט אַמערסטן אויף ניכטערע הערצער בייזלעך, און ניט אויך אַלטערס געשרייען, וואָס דריקן באַשטענדיק אויף אַלעמען אין שטוב אָן אויסנאַם און נעמען צו דאָס לשון פון מויל. ניין, — דער עיקר באַזאָרגט דערפאַר, וואָס שוין גאַנצפרי האָט זיך איבער דער שטוב צעטראָגן אַ ידיעה, וואָס האָט פון גיטעלען געשטאַמט, און איינער דעם אַנדערן האָט זי שטיל אויפן אויער איינגערוימט, — אַ ידיעה, אַז דער פעטער לוזי האָט באַשלאָסן און האָט בדעה אין N צו פאַרבלייבן, און אַז זייער פאָטער משה איז מיט זיין, לוזיס, באַשלוס ניט איבעריק צופרידן.
באַקומענדיק אָט די ידיעה, האָבן אַלע דעמאָלט געפילט, אַז די מחלוקת, וואָס האָט זיך אָנגעהויבן אַזוי שטיל צווישן די ברידער, אין גרויס איינגעהאַלטנקייט און אין ראַמען, הייבט איצט אָן פון די ראַמען אַרויסגיין; מע האָט דערפילט, אַז אָט דער באַשלוס דעם פעטער לוזיס — אין פלוג אַן אומשולדיקער, וואָס, פאַרקערט, אַן אַנדערשמאָל וואָלטן אים אַלע מיט גרויס פאַרגעניגן און פאַר ליב אָנגענומען, — איז דאָס מאָל, ווי פריש אונטערגעלייגט האָלץ צו פייער, וואָס וועט דינען אַלס נייער מאַטעריאַל אויף נאָך מער און שטאַרקער זיך צעפלאַקערן.
אַלע דערוואַקסענע האָבן ביי דער טיי דעמאָלט געשוויגן. מע האָט געטרונקען, ווי נאָר פאַר יוצא־וועגן. מע האָט אַלעמאָל נאָר געכאַפּט אַ קוק אויפן פאָטער, אויפן עלטסטן פון דער פאַמיליע, אויף משהן, וואָס אויך אויף זיין פּנים איז צו זען געווען די אַלגעמיינע זאָרג אויסגעדריקט. אין דער זעלבער צייט האָט מען אויך אַלע וויילע הינטנאַרום געקוקט אויף יענער טיר פון עס־צימער, דורך וועלכער דער פעטער לוזי האָט זיך געקאָנט באַווייזן — אויך צו דער פרימאָרגנדיקער טיי, און דאָס מאָל זיינען אַלע אים ווי ניט גערן געווען. מע האָט מורא געהאַט, אַז איצט, בעתן אויפגערעגטן געמיט, וואָס ביי אַלע, זאָל מען זיך איבער אַ קלייניקייט ניט פאַרטשעפּען, און, פאַרקערט ↰ 153, געהאָפט, אַז אויב איצט וועט מען אויסמיידן קריג, וועט מעגלעך פאַרן טאָג דאָס, וואָס איצט אָגעגליט, זיך אָפּקילן, דאָס, וואָס קאָן איצט אַ קריג אַרויסרופן — געלאָשן און געשטילט ווערן.
לוזי אָבער האָט איצט איבער עפּעס פאַרשפּעטיקט אָדער אומיסטן זיך געמאַכט פאַרשפּעטיקן, אַזוי אַז פון דאָרט, פונוואַנען מע האָט זיך געריכט, איז קיינער ניט געקומען. דערפאַר אָבער פון אַן אַנדער טיר, פון דער, וואָס פירט פון קיך אין עס־צימער, האָט מען פּלוצים, אַן אומגעריכטן, יאָ גאַסט אַריינקומען דערזען:
סרולין, סרולי גאָל.
ער האָט זיך אויך איצט, ווי תמיד, מיט אַ זייט, אַ שטילער און אַ שווייגנדיקער אַריינגעשטעלט. ער האָט איצט אויסגעזען, ווי גלייך נאָר־וואָס פון וועג — מיט דער טאָרבע. אין דער אמתן אָבער ניט פון וועג, וואָס דאָס איז געווען צו מערקן פון זיינע אויסגערוטע פּנים און אויגן, וועלכע האָבן עדות געזאָגט, אַז די נאַכט פון נאָך זיין אָנקומען האָט ער שוין ערגעץ אַנדערשוואו איבערגענעכטיקט. צוזאַמען דערמיט האָט מען אויך באַמערקט, אַז דאָס, וואָס מ׳קומט איצט פאָר דאָ אין שטוב, די באַזאָרגטקייט פאַר מעגלעך־ פאַרשטייענדיקע אומאָנגענעמלעכקייטן, ווי אויך דאָס, וואָס פאַר אָט דער באַזאָרגטקייט איז פאָרגעקומען, איז אים, סרולין, שוין באַוואוסט: צו זיין אָנגעשפּיצטן אויער, ווייזט אויס, איז דאָס שוין פון ערגעץ־וואו דערגאַנגען. מע האָט אויך געזען, אַז ס׳טוט אים הנאה דאָס פאַרשטייענדיקע, גלייך אַ גרויס גליק וואַרט אים, פון וועלכן ער איז האָפערדיק, און זיין בליק שפּילט צופרידן און מיט שאָדנפרייד.
ער האָט, ווי זיין שטייגער, ביים אַריינקומען קיין גוט־מאָרגן ניט געזאָגט, ניט געווינטשעוועט און זיך ניט געגריסט מיט קיינעם. ער האָט נאָר זיין טאָרבע אין אַ ווינקל ערגעץ אָפּגעלייגט — אַ סימן, אַז ער קלייבט זיך דאָ אַ ביסל מער, ווי געוויינלעך, צו פאַרבלייבן, און באַלד נאָך דעם האָט ער, ניט קיין איינגעלאַדענער און ניט קיין גערופענער פון קיינעם, באַגלייך מיט אַלע צום טיש, וואו משהס שטוב־לייט האָבן טיי געטרונקען, זיך אַוועקגעזעצט.
דעמאָלט האָט מען אויך געזען: סרולין האָט דאָס מאָל די טיי ניט אינטערעסירט, — צי מחמת שוין אָפּגעטרונקען, צי נאָך ניט — אַלציינס. די אויגן האָבן אים גאָר די גאַנצע צייט איבער די שטוב־לייט אומגעשוועבט, גלייך ער וואָלט געזוכט צווישן די פּנימער, וואָס זיינען אים שוין פון לענג באַקאַנט, עמעצנס אַן אומבאַקאַנטס, ניט געפינענדיק אָבער דאָס געזוכטע, האָט ער אַלע וויילע געווענדט זיין בליק צו יענע טירן, וואָס פירן אין עסצימער, דורך וועלכע ער האָט געפילט, אַז דער אומבאַקאַנטער דאַרף זיך און מוז זיך פון איינער פון זיי באַווייזן.
דעמאָלט האָט משה פון הינטערן טיש זיך אויפגעהויבן און צו זיך אַוועק.
און באַלד, שפּעטער עטוואָס, איז לוזי, ווי ער וואָלט זיך אָפּגערעדט מיטן ברודער זיך דאָס מאָל ניט צו באַגעגענען, דורך אַן אַנדער טיר אַריין.
סרולי, וואָס האָט, ווי געזאָגט, די גאַנצע צייט געוואַרט אויף אים, האָט אים באַלד באַמערקט: אַן אויסגעוואַשענער צום פרימאָרגן, אַ שטאַלטנער, און אַזאַ, וועלכער שאַפט יעדעס מאָל אַכט און יום־טוב, ווען ער באַווייזט זיך.
ער האָט מיט אַ זייטל־בליק געכאַפּט אַ קוק אויף אים און געוואָלט, ווי זיין שטייגער, באַלד אָפּווענדן פון אים זיין בליק און פּראַווען יענע ברוגז־מינע, וואָס ער פּראַוועט בנוגע אַלע אַנדערע. דאָס מאָל אָבער איז זי, קעגן זיין ווילן, ביי אים עפּעס ניט אַרויסגעקומען, ניט געראָטן. פאַרקערטן ער איז ווי צוגעקלעפּט געוואָרן צו לוזין, און אַזוי ווייט, אַז ווען לוזי האָט זיך פון דער טיר צום מיט שטוב און צום טיש געלאָזט צוגיין, אַזוי האָט סרולי, נישט באַמערקט פאַר זיך אַליין, מיטאַמאָל פון זיין אָרט זיך אַ הייב געטאָן, און דאָס, וואָס ס׳געשעט זעלטן מיט אים, איז דאָס מאָל יאָ געשען: ער האָט לוזין זיין האַנט אויף „שלום” דערלאַנגט.
אמת, ער איז גלייך ברוגז געוואָרן אויף זיך פאַר אָט דער שוואַכקייט, ווי אים האָט געדאַכט, אָבער, וואָס געטאָן, איז געטאָן, און צוריקכאַפּן איז שוין צו שפּעט געווען.
זיין האַנט־געבן דעמאָלט האָט דערווייל עטלעכע זאַכן מיטאַמאָל באַשטעטיקט. ערשטנס, אַז אויך ער, סרולי, איז אַמאָל ניט אין דער האַנט ביי זיך, אַז ער גייט אַמאָל פון זיין איינגעשטעלטן גדר אַרויס, און זיין ראָל, וואָס ער האָט אויף זיך גענומען, קאָן ער ביי געוויסע אומשטענדן ניט אויסהאַלטן און דערפירן ביזן סוף; צווייטנס, האָט באַשטעטיקט, אַז סרולי האָט שוין פון לוזין, ווייזט אויס, פון פריער געוואוסט און מעגלעך אַמאָל אויך ווען אים געזען אין אָט דער שטוב, און ווען אַפילו אויב ניט געזען, האָט ער דאָך הינטער די אויגן געהאַט פון אים אַ געוויסע פאָרשטעלונג, וועלכע האָט לוזין אויסגעטיילט און אַרויסגערופן ביי אים צו אים, צו לוזין, ניט דאָס, וואָס צו אַלע אַנדערע; דריטנס, באַשטעטיקט, אַז ניט צוליב קיינעם, נאָר אַליין טאַקע צוליב לוזין האָט ער זיך דאָס מאָל גאַנצפרי צו משהן אין שטוב אַריינגעשטעלט, — צי צוליב נייגעריקייט, צי צוליב אַנדערע טעמים, וועלן מיר שפּעטער זען, דערווייל איז דאָס ניט איבעריק קלאָר געווען און אויף סרולין ניט צו דערקענען.
וואָס געהערט לוזין, האָט ער צו סרולין קיין שום נייגער ניט אַרויסגעוויזן, גלייך ער קאָן אים שוין פון לאַנג, אָדער ווען אַפילו ניט פון לאַנג, איז, אַלנפאַלס, קיין איבעריקן אינטערעס צו אים; און פאַרקערט, ווען לוזי האָט באַמערקט, אַז אַלע שטוב־לייט פילן זיך געענגט אין זיין אָנוועזנהייט, און אַז סרולי שאַפט זיין אומאָנגענעמלעכקייט, און יעדער איינער זעט איצט זיין טיי־טרינקען וואָס גיכער צו פאַרענדיקן און זיך אַרויסרוקן פון טיש, האָט ↰ 155 ער זיך געוואונדערט און אויף אַלעמען אַ ניט־באַנעמענדיקן, ניט־פאַרשטייענדיקן בליק אָנגעשטעלט.
די שטוב־לייט אָבער האָבן דאָס ניט באַמערקט, און איינער נאָך איינעם האָבן זיך פון די ערטער אויפגעהויבן און גענומען — ווער וואוהין אַוועקצוגיין. געבליבן איז נאָר גיטעלע מיטן פאַרבונדענעם קאָפּ פון ווייטיק, פון וועלכן זי האָט שוין פון גאַנצפרי געליטן. זי איז געבליבן, כדי, ערשטנס, ווי איר שטייגער, לוזין ביים טיש צו באַדינען — דאָס מאָל אים טיי אָנצוגיסן און צו דערלאַנגען; און, צווייטנס, כדי באַלד, ווי אַלע זיינען זיך פון טיש צעגאַנגען, אים די ערשטע פראַגע צו שטעלן (די ערשטע אָבער נאָר פאַר יוצא־וועגן): „צי האָט ער געהערט פאַרטאָג אַלטערן שרייען?” — און דערנאָך, ווען זי האָט אַן ענטפער אויף יאָ באַקומען, האָט זי אַ פרעג געטאָן וועגן עיקר, וואָס האָט זי אינטערעסירט, וועגן וועלכן משה איר מאַן האָט איר שוין גאַנצפרי, נאָך אין אַלקער זייענדיק, צו וויסן געגעבן, און וואָס, אויפשטייענדיק, האָט זי, פון איר זייט, אירע שטוב־אייגענע דערציילט — וועגן לוזיס באַשלוס אין N צו בלייבן:
— צי איז דאָס טאַקע אמת, לוזי, וואָס משה האָט איר דערציילט?
— אמת, — האָט איר לוזי געענטפערט, און אויך דאָס מאָל, ווי אַלעמאָל, ווען ס׳גייט וועגן אַן ענין, וואָס ער האַלט, אַז איבעריקע מענטשן זאָלן דערפון רעדן איז איבעריק, און אַז בכלל זיינען רייד ניט נייטיק, האָט ער זיך געמאַכט, ווי ווייטערדיקע פראַגעס איז ער ניט גערן און ווידער וועגן דעם שמועסן איז אים ניט ניחא.
גיטעלע האָט דאָס באַמערקט און דאָך האָט זי זיך ניט איינגעהאַלטן פון נאָך איינער אַ פראַגע:
— און וואָס רעכנט ער צו טאָן מיט זיין דירה און מיט אַלעם איבעריקן פאַרמעגן?
— פאַרקויפן.
— און דאָ?
— זיך דינגען.
— דינגען?... ביי פרעמדע, און נישט ביי אונדז?
— יאָ, — האָט לוזי ווידער קורץ געענטפערט.
דעמאָלט איז גיטעלע שטאַרק אָפּהענטיק געוואָרן, דער קאָפּווייטיק האָט זיך איר פאַרשטאַרקט, ס׳איז איר שווער געוואָרן ביים טיש צו פאַרבלייבן, זי האָט לוזין פאַרלאָזט, און אַליין צו זיך אין איר אַלקער אַוועק.
אַ שווערער טאָג האָט זיך דעמאָלט געשטעלט אין שטוב ביי משהן — סיי פאַר אים, פאַר משהן אַליין, סיי פאַר אַלע זיינע אייגענע, אָנגעקומענע, ↰ 156 אָנגעפאָרענע, און פאַר אַלע, וואָס האָבן געהאַט צו זיין שטוב אַ שייכות.
נאָך דעם, ווי גיטעלע איז פון עס־צימער אַרויס, אַזוי האָט לוזי, בלייבנדיק אַליין, גענומען אַרומשפּאַנען, ווי זיין שטייגער תמיד פאַרן דאַוונען, מיט די הענט אין די צוויי הינטערשטע קעשענעס פון זיין קאַפּאָטע אַריינגעשטעקט. דאָס מאָל צערודערט און פאַרזאָרגט זייער, ווייל די קולות פון אַלטערן, וואָס האָבן שוין פריער געהאַט אויפגעהערט, אַנשוויגן געוואָרן, האָבן זיך איצט באַנייט, און נאָענט פון איבער דער קיך־סטעליע קומענדיק, האָבן אים גרויס צער פאַרשאַפט און מיטפילנדיקן ברודערישן אַנגסט אויף זיין פּנים אַרויסגערופן. און לסוף, ווען אַלטערס געשרייען האָבן זיך נאָך מער פאַרשטאַרקט, האָט ער זיין אומשפּאַנען איבערגעריסן, ער איז אויף אַ וויילע שטיין געבליבן, דערנאָך האָט ער פון זיין אָרט אַ גיי געטאָן, צו דער קיך זיך געלאָזט, און פון דאָרט צו די טרעפּ אַרויף, וואָס פירן צו אַלטערן אין אייבערשטיבל, אַרויף.
אַז ער איז אַרויף, האָט ער דערזען:
אַלטערס בחורישער צימער מיט איין בעטל, טישל, בענקל האָט אויסגעזען פאַרלאָזט, עלנט, גלייך ניט צווישן מענטשן וואָלט ער דאָ געוואוינט, גלייך ניט קיין אייגענע וואָלט ער אונטער דער פּאָדלאָגע געהאַט, נאָר ווי ערגעץ אין אַ וואַלד, אויף אַ וויספּע ערגעץ זיין שטיבל.
דער צימער, די ווענט, האָט אים געדאַכט, האָבן אַלטערס פאַרלוירענע בחורשע יאָרן באַדויערט, און דאָס פענצטער, וואָס קוקט אין סאָד אַרויס, האָט ווי ניט נאָר איצט אינעם שלעכטן וועטער, נאָר כסדר, אין אַלע יאָרצייטן, דאָס זעלבע בילד, וואָס איצט דאָ, צו זען געמאַכט: אַ בילד פון ביימער, וואָס ווינטן פרעכן זיי, און שטענדיק פאַרשטויבטע און פאַרכמאַרעטע לופט און הימל.
אַלטער איז אין מיט צימער געשטאַנען ווייט ניט אין מענטשלעכער אָרדענונג... ער האָט זיינע הענט אין איין ברעכן געהאַלטן אַזוי גיך, אַזוי האַסטיק, אַזוי ווילד־משוגע, גלייך ער וויל זיי פון די גלידער אַרויסדרייען און זיי פון זיך אָפּשליידערן. דערביי איז זיין בליק פאַרטראָגן, און אָפט שלאָגט ער זיך אין קאָפּ מיט די שפּיציקע פינגער־ביינדלעך פון זיינע קולאַקעס און סאָפּעט נאָך דעם, ווי נאָך אַ שווערער מלאכה.
אַז ער האָט אָבער לוזין דערזען, האָט זיך אים אויף אַ וויילע דער בליק ווי אויסגעלייטערט, ער האָט אויפגעהערט די הענט צו ברעכן און זיך אין קאָפּ שלאָגן, און אויף אַ מינוט, אויף איין מינוט נאָר, זינען געקראָגן, ווי נאָר וועדליק אויף אַרויסצושרייען; אוי, שלעכט, ברודער... אוי, ביטער, ברודער...
באַלד אָבער האָט ער ווידער דעם זינען פאַרלוירן. ער האָט אויסגעזען, גלייך עמעצער האַלט אים ערגעץ אין איין רופן, און ער הערט זיך איין אין יענעמס רוף און ווען ער דערהערט יענעמס קול דייטלעך, אַזוי טוט פון אים ↰ 157 אינעווייניק אַ ווילד געשריי אַ גיי, אַזאַ, וואָס צערייסט אים שיער ניט דאָס מויל מיט די אַנגלען אינדרויסן, און די קישקעס אין יויך אינעווייניק.
ווען דאָס געשריי לאָזט אים נאָך און גייט אים איבער, וויל ער זיך מיט זיין בליק אין אַ שטוב־געגנשטאַנד פאַרהאַלטן,אין אַ וואַנט, אין אַ פענצטער, אין וואָס־ניט־איז, אַבי זיך פון יענעמס הערשאַפט צו באַפרייען און פון שרייען זיך אָפּצוהאַלטן, אָבער יענער האַלט אים פעסט, יענער האַלט אין איין ווידעררופן. אַלטער פאַרלירט ווידער דעם בליק, און ווידער איז ער שוין אין רשות ביי יענעם, און ס׳רייסט זיך שוין נאָכאַמאָל אַ ניי און ווילד אויסגעשריי פון אים.
לוזי איז צו אים צוגעגאַנגען. ער האָט אים געפּרואווט באַרואיקן — מיט דער האַנט דעם קאָפּ געגלעט און דעם שווייס פון שטערן געווישט. יענער האָט זיך אויף אַ וויילע געלאָזט. אָבער באַלד ווידער אויפסניי... און לוזי האָט געזען, אַז קיין מענטשנס האַנט איז דאָ גאָר ניט בכוח אויפצוטאָן, אַז אַ מענטש, אַפילו דער נאָענטסטער, איז דאָ מיט זיין גרעסטן מיטגעפיל און מיטלייד אומבאַהאָלפן — האָט ער זיך אויסגעדרייט פון צו קוקן אויף אַלטערס אומפאַרמיידלעכער אַנגסט און פון צו זען אים אין זיין באַשערטקייט. און, אויסקערעווענדיק זיך, האָט ער איצט ביים אַריינגאַנג אין אַלטערס צימער, ביי אַ טיר־זייט איינער, אַ קינד דערזען: מאירלען... ער האָט אים פריער ניט געהאַט באַמערקט, און איצט מיטן פּנים צו דער וואַנט שטיין געטראָפן, אויסגעקערעוועט, מחמת מורא־האָבנדיק אויף אַלטערן צו קוקן, אָבער אין דער זעלבער צייט, ווי צום אָרט צוגעבונדן, און יעדער אַלטערס געשריי האָט זיין קערפּערל געמאַכט אויפציטערן און זיין הערצל — מיט אַ געוויין אויסברעכן און כליפּען.
לוזי האָט מאירלען ביי אַ הענטל אָנגענומען, ניט זאָגנדיק גאָרניט, אים פון צימער אַרויסגעפירט, צוזאַמען מיט אים די טרעפּ אַראָפּ, און אַזוי דאָס קינדערשע הענטל פון זיינער נישט אַרויסלאָזנדיק, איז ער מיט דעם דורך דער קיך דורכגעגאַנגען און אין עס־צימער אַריין.
אי סרולי, וואָס איז די גאַנצע צייט פון לוזיס אָפּוועזנהייט אַליין געזעסן, האָט אים איצט, דאָס קינד פאַרן הענטל מיטפירנדיק, אויף דער שוועל אַרויפטרעטן דערזען, האָט ער זיך ווידער, ווי פון ניט־ווילנדיקן און געצוואונגענעם דרך־ארץ, פון זיין אָרט אַ הייב געטאָן. ער האָט זיך אָבער באַלד צוריק געכאַפּט, און ווי פעלנדיק פאַרענטפערן זיין פּלוצים אויפהייבן־זיך, האָט ער אַ גיי געטאָן צו לוזין, זיך אים אַנטקעגן געשטעלט און פאַר זיין פּנים געקומען, און אומגעריכט און, מעגלעך, פריער מיט אַ מינוט אַליין אַפילו ניט געטראַכט דערפון, האָט איצט אַ זאָג געטאָן:
— ער וואָלט גערן וועלן, אויב לוזי האָט איצט צייט, מיט אים זיך דורכשמועסן. ער האָט אַ וויכטיקן ענין צו אים.
— צו אים? — האָט לוזי אויף אים פאַרחידושט אַ קוק געטאָן, גלייך ער זעט אים דאָס ערשטע מאָל.
— ניין, איצט ניט, — האָט לוזי געענטפערט, אָנווייזנדיק, ווי אויף דער סיבה פון זיין איצטיקן ניט־קאָנען, אויפן קינד, וואָס ער האָט נאָך אַלץ ביים הענטל געהאַלטן. אין דער אמתן אָבער, מיינענדיק ניט דאָס קינד, נאָר זיך, וואָס דאָס נאָר־וואָס געזעענע ביי אַלטערן האָט אויף אים אַ שווערן איינדרוק געמאַכט, — איצט ניט, — האָט ער געזאָגט, — ער איז ניט אימשטאַנד אַצינד.
— ווען דען?
—נאָכן דאַוונען, בייטאָג, ביינאַכט, ווען נאָר ער, סרולי, וועט וועלן.
סרולי האָט זיך שוין געהאַט אָנגעברוגזט און אויף זיינע ליפּן האָבן שוין געזאָלט קומען יענע בייזע ווערטער, מיט וועלכע ער באַגעגנט יעדעס מאָל אַ מינדסטע באַליידיקונג פון אַ געוויסן סאָרט מענטשן, וועמען ער פאַרשווייגט ניט און צאָלט צוריק מיט האַרבע באַליידיקונג־פּראָצענט. דאָס מאָל אָבער זיינען די ווערטער פון זיין מויל ניט אַרויסגעקומען, און נאָר די טייטש זייערע האָט מען אין זיינע אויגן געקאָנט איבערלייענען. און ניט אַרויסגעקומען זיינען זיי ניט נאָר דערפאַר, וואָס צו לוזין האָט ער זיך, ווי געזאָגט, אַנדערש ווי צו אַנדערע באַצויגן, נאָר אויך, און אפשר דער עיקר, דערפאַר, וואָס, אַז לוזי האָט זיך איצט אָפּגעזאָגט פון אים אויפצונעמען און מיט אים דעם געוואונטשענעם געשפּרעך צו האָבן, האָט ער זיך ניט געזאַמט, לענגער זיך ניט פאַרהאַלטן, נאָר באַלד טאַקע זיך אָפּגעקערעוועט, פון עס־צימער אַרויס און אין זיין ווייטן, אָפּגעזונדערטן אַלקער אַוועק.
אין אַ שטיקל צייט שפּעטער, אַז סרולי, וואָס איז אַליין געבליבן, האָט זיך גענומען עפּעס פּאָרען ביי דער טאָרבע, פון דאָרט זיין טלית־און־תפילין אַרויסגענומען און זיי אָנגעטאָן; און נאָך דעם, ווי ער האָט, ווי זיין שטייגער, אויף גיך אָפּגעמרוקעט דאָס דאַוונען, צוריק אויסגעטאָן דעם טלית־און־תפילין און זיי אין טאָרבע אַריינגעלייגט, — האָט ער זיך צוערשט פון עס־צימער אין קיך אַרויס געלאָזט, מיטן מיין, אויב ס׳וועט זיך לאָזן און, ווי ער איז געוואוינט געווען, מיט די דינסטן אַ געשפּרעך צו פאַרפירן.
דאָס מאָל האָט זיך עס ניט געלאָזט: די שווערע שטימונג פון דער שטוב אין יענעם פרימאָרגן האָט זיך אויך צו די דינסטן איבערגעגעבן, אויך זיי אָנגעשטעקט, און זיי, די דינסטן, וואָס זיינען דווקא תמיד אויף אַזוינע זאַכן בעלנים און זיינען גרייט מיט וועמען־ניט־איז און אין אַלע צייטן צו פאַרברענגען, האָבן דאָס מאָל סרולין עפּעס ניט איבעריק גערן באַגעגנט, און ביי איינער, ביי דער קעכנע, ווי נאָר זי האָט אים אויף דער שוועל אַרויפקומען דערזען, האָט זיך אַן אומבכבודיקער אויסגעשריי אין אַ ניט־צופרידענעם טאָן אַרויסגעריסן:
— ס׳קאָצל קומט, ר׳ סרולי...
זי האָט מחמת מורא זיך אַפילו באַלד פאַרכאַפּט און די ערשטע פּאָר ווערטער מיט אַנדערע, מער אַכטנדיקע און צוגעלאָזטע, געוואָלט פאַרגלעטן. סרולי אָבער האָט זיך שוין גיט הערנדיק געמאַכט: די אַנדערע, ווי די ערשטע, ווי פאַרביי אויער דורכגעלאָזט, זיך געמאַכט, גלייך זיין מיין איז ניט געווען דאָ אין קיך זיך צו פאַרהאַלטן, נאָר פאַרבייגיין. און אַזוי האָט ער טאַקע באַלד געטאָן — ער איז די קיך דורכגעגאַנגען און פון הויז אין הויף אַרויס.
שפּעטער אַ ביסל האָט מען אים געזען שטיין ביי דער געשלאָסענער פאָרטקע פון סאָד, וואו דער ווינט האָט אים אין פּנים און אין דער באָרד געפּאַטשט און מיט יעדער ווינט־אָנפלי, וואָס איז פון סאָד און פון צווישן די ביימער געקומען, האָבן זיך אים די פּאָלעס אונטן ביי די פיס פאַרהויכן.
ער איז געשטאַנען אַ פאַרטראָגענער אַ פאַרטראַכטער ליידיקגייער.
דאָס זעלבע שפּעטער ביים ברונעם, ווען מע האָט אים געזען: ווידער פאַרטראַכט, און ער האָט אויסגעזען, ווי איינער, וואָס שוין פון גאַנצפרי האָט ער ניט וואָס צו טאָן, לאַנגוויילט זיך און זוכט, וואו די צייט אַהינצוטאָן.
און אָט, אָט דער לאַנגווייל, דאָס ניט וויסן, וואו און מיט וועמען צו פאַרברענגען, האָט אים לסוף אַריינגעבראַכט אין שטיבעלע פון מיכאַלקע דעם הויף־היטער, אין דעם נידעריק־לענגלעכן, מיטן איינעם גאָר הילצערן באַנקבעטל, בענקל און טישל, וואָס האָט גשעמעקט מיט שווייס און קאָרן־ברויט, מיט פאַרוויאַנעטע קרייטעכצער און ביליקן ליולקע־טוטין, און וואו דאָס גאַנצע שטיבעלע האָט נאָר איין קליין פענצטערל לעבן דער טיר ביים אַריינגאַנג געהאַט, און דערום אויך בייטאָג דאָרט באַשטענדיק פינצטער.
אַ קליין, גראָשנדיק הענג־לעמפּעלע, אַ פּלאָשקעלע אויף דרעטלעך, האָט פאַר אַן אַלטער פאַררויכערטער איקאָנע אין אַ סטעליע־ווינקל געברענט. אונטערן לעמפּעלע, אויף אַ הילצערן פּאָלעטשקעלע — עטלעכע ווערבע־ריטלעך נאָך פון פאַראַיאָריקן ווערבע־יום־טוב, אויך אַ פלעשל קויטיקע, גראָווע, איבערגעשטאַנענע וואַסער פון „קרעשטשעניע”, דאַן אַ פּאָר דאָרפישע ערדענע טעלער און שיסל, אַ הילצערנער, פון פאַרב אָפּגעקראָכענער, לעפל. און שוין — קיין שום מעבל און כלים מער, און פון דעם אינגאַנצן, פון אָט דעם שטיבעלע און הויז־ראָד, איז דער באַלעבאָס און אייגנטימער געווען דער אַלטער, אין רוקן־געבראָכענער מיכאַלקע, וואָס שוין אָן אַ קול כמעט און מיט שוואַכער ראיה.
אַהין, אין יענעם שטיבעלע, האָט זיך סרולי אין יענעם פרימאָרגן נאָך לאַנגן, פּוסטלעכן אומדרייען אין הויף, אַריינגעשטעלט. און אַזוי ווי מיכאַלקע איז שוין אַלט געווען, און תמיד, ווי נאָר ער איז פון אַנדערע ניט גערופן און ניט אויפגעפאָדערט געוואָרן צו אַרבעט, האָט ער זיך קיינמאָל אַליין ניט דערמאָנט און צו איר זיך ניט גענומען; און אַזוי ווי איצט נאָך איז צו אים אַ ↰ 160 מענטש אַריין — זאָל זיין אַפילו צו פרי, ניט צו דער צייט, און אַפילו ניט זיין גלייכן דער מענטש, וואָס פאַרברענגען מיט אים האָט ער אַפילו ניט געקאָנט האָפן — דאָך האָט דאָס אים פאַר אַ גוטן תירוץ און באַרעכטיקונג געדינט, אויף זיך צו פאַרהאַלטן און, כלומרשט, מחמת כבוד פאַרן מענטשן, מיט אים צו פאַרבלייבן.
און מאָדנע: סרולי, האָט זיך מיכאַלקען געדאַכט, איז דווקא יאָ גערן געווען מיט אים צו פאַרברענגען, און, פאַרקערט, ער האָט אים צו זיין פוילקייט געהאָלפן, אים נאָך מוט אונטערגעגעבן; „נישקשה, האָט עס געהייסן, די אַרבעט וועט ניט אַנטלויפן, איילן האָט ער זיך ניט צו וואָס, וואָרעם בכלל האָט ער זיך שוין גענוג אָנגעאַרבעט, און ס׳איז שוין צייט אים אַמאָל אויך צו רוען.”
סרוליס פּנים דערביי האָט מיט שפּאָט געשפּילט. ס׳האָט אויסגעזען, ער רעדט און הערט ניט און האָט מיכאַלקען אַפילו ניט אין זינען. און דאָך, ניט אין זינען האָבנדיק, האָט ער פונדעסטוועגן מיכאַלקעס אַלט ביסל שכל אין אַ געוויסער ריכטונג געקערעוועט, אין יענער, אויף וועלכער ס׳לאָזט זיך יעדער דינער בנוגע זיין באַלעבאָס, אין יענער, וואָס יעדער דינער, דער געטרייסטער אַפילו, לאָזט זיך אויף זיין באַלעבאָס אָנרעדן, אַז דער באַלעבאָס באַגייט אים עוולות, אַז אומזיסט לייגט ער זיך אַוועק און דינט אים אַזוי געטריי, ווייל ס׳איז איבעריק און אַרויסגעוואָרפן, וואָרעם די „פּאָדיאַקעס” פון די באַלעבאַטים זיינע ווייסט מען שוין, וואָס פאַר אַ „פּאָדיאַקעס”.
סרולי האָט דערביי אונטערגעהאַלטן די טענות, וואָס זיינען בעתן שמועסן אויפגעקומען ביי מיכאַלקען: אַז ער איז טאַקע גערעכט, מיכאַלקע, אַז די דינסטן שאַפן זיך טאַקע מיט אים איבעריקס, אַז זיי לייגן אויף אים אַרויף אַזוינס, וואָס זיי אַליין זיינען עס גאָר מחויב צו טאָן. און נאָך מער: וואָס תמיד, בעת אַ קריג מיט זיי, גיבן די באַלעבאַטים שטענדיק אָפּ דעם גערעכט זיי, די דינסטן, וואָס אין דער אמתן גערעדט ,וואָס פאַר אַ דינער זיינען זיי? — היינט קומען זיי, מאָרגן גייען זיי, — און ער, וואָס דינט שוין דאָ אַזויפיל יאָר, רעכנט מען זיך מיט אים גאָר ניט, ווי מיט אַ הונט, און ער בלייבט תמיד דער אומגערעכטער.
— טאַקע גערעכט, מיכאַלקע...
אין שטיבעלע איז טונקל געווען. ראשית, מחמת דער טונקעלער שיין בכלל פון יענעם פרימאָרגן. און באַזונדערס, מחמת דאָרט, ווי געזאָגט, אַלע פרימאָרגן טונקל — איבערן איינעם, קליינעם פענצטערל, וואָס קוקט אין הויף אַרויס.
ס׳האָט אויך איצט געשמעקט מיט קאָרן־ברויט און מיט דאָרפישע קרייטעכצער, און אויך מיט מאַכאָרקע־רויך, וואָס מיכאַלקע האָט, צוזאַמען מיט ↰ 161 זיין אַלט־דינערישער תערומות, פון זיין אַלטער, שוין זיבן מאָל דורכגערויכערטער ליולקע, צו דער סטעליע געלאָזן.
סרולי האָט אים, שפּאָטיש אויסהערנדיק, ניט אויסהערנדיק, דעם גערעכט אָפּגעגעבן, אים באַדויערט און מיטגעפילט:
— גערעכט, מיכאַלקע, — האָט ער געזאָגט, — אויף דער עלטער איז יעדער מענטש אַ הונט אַ פאַרלאָזטער, בפרט אַ מענטש ,וואָס דינט ביי יענעם, בפרט אַ סטרוזש אויף דער עלטער. און ס׳איז שוין באַלד אפשר ניט כדאי טאַקע, און צי איז שוין ניט צייט אים, מיכאַלקען, אַהין, אויף יענער וועלט, זיך איבערפּעקלען.
— יאָ, אמת, — האָט זיך דאָ מיכאַלקע צעוואַרעמט און זיין מיטשפּרעכערס רייד פאַר ערנסט און פאַר אַ גילטיקער מטבע אָנגענומען, — ער מיינט אויך אַזוי און ער גרייט זיך שוין טאַקע.
און כדי דאָס נאָר־וואָס געזאָגטע צו באַשטעטיקן, האָט מיכאַלקע דאָ סרולין פון אונטער זיין צוקאָפּנס פון באַנק־בעטל אַ ניי אויסגענייט העמד און ווייסע לייוונטענע פּלודערן אַפירגענומען און אים, סרולין, באַוויזן, וואָס די דאָרפישע טאָכטער זיינע האָט אים ערשט ניט לאַנג אַ מתנה געבראַכט — אַלץ צו זיין קבורה נייטיק.
און ווייטער האָט מיכאַלקע, כדי צו פאַרשטאַרקן דעם אָנגענעמען גוטן געדאַנק, וואָס סרולי האָט אים אויפגעגעבן, אים פאַרטרוילעך דערציילט, אַז ער האָט אויך אַ קליין קניפּל אָנגעקליבן ביי דער טאָכטער, און אויך אַ קליינעם חזיר אויף האָדיוולע — אויף בראַנפן און אויף אַ סעודה פאַר גוטע לייט, זיי זאָלן זיין נשמה, נאָכן אַרויסבאַגלייטן אים, דערמאָנען.
דערביי האָט ער סרולין אויך אייניקע סמנים איבערגעגעבן, וואָס ער האָט די לעצטע צייט באַמערקט, וועלכע ווייזן קלאָר, אַז אַזוי טאַקע איז עס, און אַז ער מוז זיך שוין טאַקע אין וועג ריכטן, און אַז זיין שעה איז געקומען.
ווי, למשל, סימן נומער איינס:
יעדעס מאָל נאָכן עסן אויפדערנאַכט, אַז ער וואַשט אויס די שיסל און דעם לעפל און שטעלט זיי אַוועק, לייגט זיי אַוועק, ווי דער שטייגער, מיט די מיילער אַרויף, איז אַז ער שטייט אויף אינדערפרי, טרעפט ער זיי כסדר איבערגעקערט — מיט די מיילער אַראָפּ.
סימן נומער צוויי:
יעדעס מאָל די לעצטע צייט, אַז ער גייט אינדערפרי אין דרויסן אַרויס, שלאָגט ער זיך אָן אין דער שוועל, גלייך אַ פּידמעטיק איז ביי אים צעריסן און ער וואָלט זיך פאַרטשעפּעט אין אים, ווען אין דער אמתן איז דאָס ניט אַזוי, און יעדעס מאָל דאַכט זיך אים דעמאָלט נאָך, אַז עמעצער טוט אים פון דרויסן צוריק אין שטוב אַריין אַ שטויס, גלייך ער זאָגט אים, אַז ער האָט שוין ניט וואָס צו טאָן אין דרויסן.
און נאָך און נאָך סימנים. נאָר דער עיקר, זאָל ער היינט הערן, ווי ער, דער גאָטס־רחמנות, דעם באַלעבאָס ברודער, אַלטער, אין זיין אייבערשטיבל שרייט, ווי ער האָט ביז אַהער קיינמאָל ניט געשריען. און דאָס איז אַ סימן, אַז עפּעס דאַרף דאָ געשען, אַז דער דאָמאָוואָי איז הונגעריק, אַז ער דאַרף אַ קרבן...
— און באַזונדערס פילט ער עס, זינט ער... יענער... איז געקומען, — האָט מיכאַלקע דאָ, ווי געהיים זיך אומקוקנדיק, אַ זאָג געטאָן, און ווער דער „ער”, דער „יענער”; ניט דערקלערט און זיין נאָמען ניט אָנגערופן.
— ווער? — האָט אים סרולי אַ פרעג געטאָן.
— ער, דעם באַלעבאָס צווייטער ברודער, דער גאַסט, וואָס (ער ווייסט עס אויף זיכער, מיכאַלקע) איז ניט קיין רב, ניט קיין רבי, נאָר אייערער אַ מכשף און דעם דאָמאָוואָיס אַ מחותן, — האָט ער נאָך געהיימער און ווי אַ מאַגיש שפּריכוואָרט, אי הויך אי שטיל צוזאַמען, דאָס וואָרט אַרויסגערעדט.
ער האָט נאָכדעם סרולין דערציילט, און בשעת־מעשה זיין קול ביז אַ סוד כמעט דערפירט, אַז ער געדענקט אים פון אַלעמאָל, ווען ער פלעגט צוגאַסט קומען, אָבער קיינמאָל האָט ער זיך ניט אויפגעפירט, ווי איצטער — מאָדנע.
און דאָ האָט ער ווידער סרולין אָנפאַרטרויט, אַז זינט ער איז געקומען, זעט ער אים אַלע נעכט הינטער די טירן און פענצטער אומגיין און אַפילו אויך הינטער זיין, מיכאַלקעס, טיר. ער האָט מורא מיט אים זיך צו טרעפן, מיט אים זיך באַגעגענען, אַפילו בייטאָג... ער פילט, אַז עפּעס האָט ער מיט זיך ניט גוטס מיטגעבראַכט. און זאָל סרולי פאַרגעדענקען, הלוואי ער זאָל ליגן זאָגן, מיכאַלקע, הלוואי זאָל זיך עס ענדיקן נאָר מיט אים... ער לאַכט? זאָל ער ניט לאַכן! מיכאַלקע ווייסט און איז אַ מבין אויף אַזוינס.
דאָ איז סרולי אויף אַ וויילע ערנסט געוואָרן. באַלד אָבער האָט ער זיך געכאַפּט, זיך צעלאַכט, און דאָס גאַנצע ביסל אינטערעס, וואָס ער האָט כלומרשט געהאַט, אַריינקומענדיק און ביז אַהער אויסהערנדיק מיכאַלקען, האָט זיך אים מיטאַמאָל אויסגעלאָזט: ער האָט געקוקט אויף אים, ווי אויף איבעריקס. ער האָט אים געשטערט און זיין עובד־בטלע פלוידעריי איז אים מער אין קאָפּ ניט געקראָכן.
מיכאַלקע האָט אָבער ניט פאַרשטאַנען, ער האָט ווייטער פאַרזעצן געוואָלט און זיין אינטערעס צו דערציילן און אין שמועס זיך אונטערהאַלטן מיט סרולין וואָלט זיך אָן אַן עק און אָן אַ פרעג געצויגן. האָט זיך אָבער מיטאַמאָל פון קיך צו מיכאַלקען אַ קול רופן דערהערט, וואָס צו מיכאַלקען אַליין וואָלט עס זיכער אַזוי גיך ניט געווען דערגאַנגען. זייענדיק אָבער מיט סרולין, און מחמת יענער האָט פון אים איצט געוואָלט פּטור ווערן, האָט ער אים גלייך אויפמערקזאַם געמאַכט און אים אויף דער טיר צו דער שטוב־קיך אָנגעוויזן:
— זאָל ער גיין, מע רופט אים, מיכאַלקען.
מיכאַלקע איז האַלב־צעקראָכן און ניט איבעריק גערן פון שטיבעלע אַרויס. דאָס מאָל אויף גאַנץ לאַנג, און ווי ס׳האָט זיך דערנאָך אַרויסגעשטעלט — אויף עטלעכע אַרבעטן מיטאַמאָל אָפּצוטאָן, און דאָס האָט ביי אים היפּשע צייט געפאָדערט.
און סרולי דערווייל, מחמת ניט האָבן וואָס צו טאָן, און נישט וועלנדיק זיך צוריק צו די באַלעבאַטים אומקערן, האָט, אפשר, אַליין פאַר זיך ניט באַמערקט, אויף מיכאַלקעס באַנק־בעטל זיך אויסגעצויגן ליגן געטראָפן — אויפן פרעמדן געלעגער, אין אַ פרעמד סטרוזש־שטיבעלע אַן אורח, מיט דער איקאָנע און לעמפּעלע צוקאָפּנס, מיטן פיסל ווערבע־ און קרייטעכצער־ריח, מיטן אַלטן שווייס און געדעמפטער לופט פונעם אַלטן — און דאָס אַלץ האָט אים פּאַמעלעך, פּאַמעלעך דרעמלען געמאַכט...
צוגעגעבן דערצו — דער קאַלעמוטנער ווינטיקער דרויסן, וואָס האָט אויף אַלעמען אַן אומעט אָנגעיאָגט, און יעדערער האָט זיך, ווי נאָר געקענט, עפּעס בעסערס און היימלעכערס אָפּגעזוכט, — אָט דאָס אַלץ האָט סרולין די געשלאָגענע שיין און געדעמפטע לופט ליב געמאַכט, און אַ שלאָף איז אויף אים געקומען, און באַלד האָט אים דאָס שטיבעלע שוין אויך כראָפּען געהערט.
און פיל שפּעטער, ווען מיכאַלקע האָט זיין אַרבעט אין קיך און אין הויף שוין געהאַט פאַרענדיקט און צוריק אין שטיבעלע זיך אומגעקערט, האָט ער סרולין ערשט אין בעסטן מיטן כראָפּען געטראָפן, און פאַר דרך־ארץ און וועלן שאַנעווען דעם שלאָפנדיקן, האָט ער אים, נאַטירלעך, ניט געוועקט. פאַרקערט, ער האָט זיך אַ וויילע זייער שטיל געהאַלטן, דערנאָך נאָך שטילער פון שטיבעלע אַרויס און אויף אַליין פירגענומענער, פרייוויליקער און ניט־געצוואונגענער אַרבעט אין שטאַל און אין קאַמער זיך אַוועקגעלאָזט.
אַז משה מאַשבער איז יענעם פרימאָרגן אַרויס פון זיין הויז, כדי זיך צו לאָזן, ווי אַלע טאָג אין דער צייט, אין זיין געשעפט, אין זיין געלט־קאָנטאָר, האָבן אויף זיין געמיט געדריקט — ערשטנס, סרולי, וואָס תמיד, ווען ער דערזעט אים אין זיין ערד־קאָלירענער קאַפּאָטע, שניידט ער אים ביים האַרץ און ער זעט פאָרויס פאַר זיך אומאָנגענעמלעכקייט, ווי פון יעדער זאַך, וואָס איז אָנגענומען, אַז זי דינט פאַר אַ שלעכטן סימן. זעט ער אים בייטאָג, וועט דער אויפדערנאַכט זיין אַ שלעכטער, אויפדערנאַכט — וועט זיך ביינאַכט אים געוויס עפּעס חלומען, און אינדערפרי ווען — וועט דער גאַנצער טאָג אים ניט גוט גיין און: האַלב לעבן וועט אים ניט ניחא זיין, אַזוי אויך דאָס מאָל: ער האָט געפילט, ווי מע וואָלט פאַר אים די גאַנצע צייט דורכגעגאַנגען און געשניטן מיט אַ דימענט איבער גלאָז. סרולי איז אים ↰ 164 פאַר די אויגן געשטאַנען מיט זיין זייטלדיקן גאַנג, מיט זיין קרום־קוקנדיקן גליק, אויך מיט זיין שווייגן ביים אַריינקומען, זיין גאָרניט ווינטשעווען קיינעם, און דאָס צוריק־שווייגן פון אַלע משהס אייגענע היינט, בשעת סרוליס ווייזן זיך אין שטוב.
דאָס צווייטע — לוזי: דער שווערער שטיין אויף זיין געוויסן. ער האָט געפילט, אַז די מחלוקת און די אומצופרידנקייט מיטן ברודער איז ניט נאָר דערפאַר, ווייל יענער האָט אָפּגעקערעוועט פון אַלגעמיינעם וועג און האָט אָנגענומען אַן אַנדער שיטה, וועלכע שטימט ניט מיט די אַלגעמיין אָנגענומענע. ניין, ווייל סוף־כל־סוף לאָזט זיך אַזוינס, ביי גוטן ווילן, אויב אַפילו יענער איז אין טעות, מוחל זיין, די שאַרפע שפּיצן־אונטערשיידן — פאַררייבן, און ווי־ס׳ניט־איז, און אויף אַ געוויסן אופן אַפילו מיט יענעמס טעות שלום מאַכן און זיך צוזאַמענלעבן.
ניין, ניט דערפאַר און ניט דאָס די הויפּט־סיבה. דערהויפּט איז דאָס, פילט משה, וואָס יענער איז דאָ קעגן איינעם אַן עיקר אַרויסגעטראָטן, קעגן דעם, וואָס איז פון דער גאַנצער וועלט אָנגענומען און וואָס די גאַנצע וועלט האַלט זיך אויף אים; קעגן דעם מעגן דערווערבן און שטרעבן וואָס מער צו דערווערבן, רייך צו זיין, רייך צו ווערן און זיך ניט שעמען דערמיט... און ביי לוזין, פילט ער, וואָס איז ביז אַהער צו אַזוינע זאַכן גאָר גלייכגילטיק געווען, האָט זיך דערמיט ניט פאַרנומען, און צי יאָ רייך צי ניט רייך איז אים ניט אָנגעגאַנגען, זיך ניט אַרומגעקוקט דערויף, — ביי לוזין, פילט ער, איז איצט אין דעם זינען אַ שטיק איבערקערעניש געקומען. עפּעס קוקט ער קרום, מיט ביטול און אַפילו מיט פאַראַכטונג, גלייך ער האַלט פאַר אַן עבירה דאָס צו זען, צו קוקן דערויף, ווער שמועסט — דערפון הנאה צו האָבן.
און דאָס באַמערקט ער, משה, ביי לוזין די גאַנצע צייט פון זיין לעצטן זיין דאָ — אין זיין בליק, אין זיין האַלטן זיך, אין זיין לחלוטין גלייכגילטיקער באַציאונג צו אַלעם דעם, וואָס איז נוגע אים, משהן, מיט וועלכן אַן אַנדערשמאָל פלעגט ער זיך, אויב ניט איבעריק, דאָך אינטערעסירן, אים אויספרעגן, ווי ס׳גייט א. אַז. וו. דאָס מאָל אָבער איז ער, ווי אַ פרעמדער, וואָס ניט נאָר ער אַליין פרעגט ניט, נאָר אַז מע דערציילט אים, דרייט ער זיך אויס פון צו הערן, גלייך ס׳איז ניטאָ דערפאַר קיין אָרט אין זיין אויער.
אמת, אים, משהן, גייט ניט אָן און ס׳אַרט אים ווייניק, צי אינטערעסירט זיך מיט דעם יאָ זיין ברודער, צי ניט, ווייל ער אַליין איז אין דעם זינען ווייט אַוועק, און ס׳זיינען שוין אַוועק די יאָרן, ווען נאָך יעדעס מאָל אַרויפשטייגן אויף אַ נייעם שטאַפּל פון רייכקייט און וואוילשטאַנד, פלעגט ער זיך צוריק אומקוקן, זען, צי איז ער אָרנטלעך געשטיגן, און יעדעס מאָל זיך אָנפרעגן וועגן דעם ביי זיין ברודער, ווי ביי זיין געוויסן.
ס׳זיינען אויך אַוועק די יאָרן, ווען יעדעס מאָל, צווישן געשעפט און געשעפט, ↰ 165 פלעגט ער ווי געוויסע הפסקות מאַכן, ווי זיך אָפּשטעלן, זיך אויפהאַלטן, זיך זאָגן: „גענוג אַ וויילע” — און אַ געוויס שטיקל צייט מיט העכערע ענינים זיך פאַרנעמען. אַמאָל צו זיין רבין אַוועק, אַמאָל צו זיין ברודער, און אויף אַן איידעלן אופן אַ געוויסע צייט דערווייטערט פונעם אַלטעגלעכן פאַרברענגען.
איצט אַוועק די צייט. פון געשעפט צו געשעפט קיין הפסקות. ער איז אַזוי פאַרשלונגען, גלייך ניט ער שוין פירט אָן מיט די געשעפטן, נאָר זיי מיט אים; ער הערט קיינמאָל ניט אויף פון זיי צו טראַכטן, ער קאָן ניט אויפהערן, אַפילו ער זאָל וועלן, און, ווי אים דאַכט, וויל ער אויך ניט אויפהערן.
און דער ברודער קומט אים ווי אין אַ זינד דערמאָנען, באַזונדערס די לעצטע צייט, זיין לעצט מאָל קומען, און באַזונדערס מיט זיין באַשלוס דאָ אין שטאָט צו פאַרבלייבן, וואָס, ווי ער ווייסט, וועלן דערפון רייבונגען אַרויסקומען; מחמת ער פילט, אַז אין זיין ברודערס האַרץ האָט זיך אַ פאַראַכטונגסגעפיל געזעצט בנוגע אַלעם דעם, מיט וועלכן ער, משה, איז אַזוי פאַרשלונגען, מיט וואָס ער איז טאָג ווי נאַכט פאַרנומען. און דאָס טוט אים ניט אָנשטיין, און ער ווייסט, אַז פריער וועלן דערפון קליינע מחלוקות זיין, דערנאָך וועלן, מעגלעך, אויך גרויסע אויסברעכן.
דערצו נאָך ווייסט ער און קען זיך פאַר דער לעצטער צייט, אַז צוזאַמען מיטן וואוקס פון זיינע גוט־גייענדיקע געשעפטן, צוזאַמען מיט זיין גרויסן אָנזען אין שטאָט און ווייט אויך אויסער דער שטאָט צווישן סוחרים, געלט־לייט, גבירים און זיין גלייכן; צוזאַמען מיטן גליק, וואָס קומט שטראָמענדיק צו אים אָן פון אַלע זייטן, צוזאַמען מיט דעם אַלעם, האָט זיך, אפשר קעגן זיין ווילן, אַ געוויסע מידה אין אים געשטאַרקט, — די מידה פון נצחון, וואָס פריער האָט ער ניט געוואוסט פון איר, זי איז אים פרעמד געווען, אים, ווי אַלע זיינע אייגענע פון זיין פאָטערס הויז, אויף וויפיל ער געדענקט, און איצט שטאַרקט זי זיך פון מאָל צו מאָל און ווערט אַ באַגלייטערין און מיט־שותף פון זיין גליק און קאָן ניט ליידן, אַז מע שטעלט זיך איר אַנטקעגן.
אָט די מידה זיינע, באַמערקט ער, בנוגע סוחרים, געשעפט־לייט, וואָס יעדעס מאָל, ווען ס׳גייט אים אין נצחון, איז ער גרייט צו אַ וואָסער־ניט־איז געשעפט וויפיל ס׳ניט איז צו דערלייגן, אַבי זיינס אויספירן; פאַרלירן, אַבי זיין נגידישן האָנאָר אויסגעווינען. און אויך אין דעם פאַל מיטן ברודער, דאַכט אים, הייבט עס אים אָן גיין אין האָנאָר. ס׳איז רעכט, אַז יענעמס באַשלוס אין N צו בלייבן, וואָס ער, משה, האַלט אים ווי אַ באַשלוס קעגן זיך, קעגן דעם, וואָס איז אים ניט אָנגענעם, זאָל ביי אים, — ניט געקוקט דערויף. וואָס דאָ האַנדלט זיך וועגן ברודער, מיט וועלכן ער האָט יאָרנלאַנג געלעבט איין נשמה, איין זעל, און פאַר וועלכן ער האָט אַזויפיל אָפּשיי געהאַט, ביז אים צו האַלטן, כמעט, ווי זיין רבין, פאַר אַ מורה־דרך *), — ניט געקוקט ↰ 166 דערויף, איז רעכט, אַז איצט זאָל אָט דער באַשלוס אים שטאַרק דערווידער זיין און אויף זיין געמיט אַזוי שלעכט ווירקן, ווי, ניט צו פאַרגלייכן, סרולי האָט אויף אים היינט שלעכט געווירקט.
*) וועג־ווייזער.
אָט אַזוי האָט משה געטראַכט, בשעת ער איז יענעם פרימאָרגן פון זיין הויז אַרויס.
ער איז באַלד דערנאָכדעם דורכגעגאַנגען זיין שטיל־אָפּגעלעגענע גאַס און איז אַרויף אויפן בריק, וואָס פירט דורכן טייך צו דעם אייבערשטן טייל שטאָט. לייענדיק אויפן בריק, האָט ער דאָס מאָל ניט באַגעגנט, ווי יעדעס מאָל ער איז געוואוינט, מיט אַ גוט אויפגעלייגט פּנים אַלע די, וואָס גייען אים אַנטקעגן פון שטאָט און טראָגן אים דעם גוט־מאָרגן אונטער. ניין, דאָס מאָל האָט ער ווי קיינעם גאָר ניט באַמערקט, — ניט די, וואָס זיינען אים אַנטקעגן געקומען, אויך ניט די, וואָס זיינען אים פון הינטן אָנגעגאַנגען.
ער האָט אַפילו ניט באַמערקט דעם שלעכטן ווינט און וועטער, וואָס שטויבט ביי די ברעגעס פון טייך, וואָס מאַכט אויך דעם גאַנצן טייך פאַרטונקלען און בייגט די היטשקעס פונעם הויך־ און געדיכט־וואַקסנדיקן טשערעט, וועלכער פאַרנעמט אַ היפּשע שטרעקע טיף אין וואַסער, היפּש ווייטער פונעם ברעג. ער האָט ניט באַמערקט אויך דאָס, וואָס צווישן טשערעט־געדיכטעניש איז אויך היינט, ווי אַלע תמיד און אַלע פרימאָרגן, זומער און ביזן טיפן האַרבסט אַריין, דער עובר־בטלער, אַלטער פישער געשטאַנען מיט די אָנגעדראָלענע פיס און וואַסעריק־צעלאָזענע אויגן אויף זיין קליין, שמאָל מולטער־שיפעלע דעם דורכגענעצטן און נאַסן — יענעם פישער, וועלכן תמיד טוט ער יאָ באַמערקן, אים לייכט באַדויערן און טוט פאַר אים כלומרשט זיין לעבנס־ און פּרנסה־חשבון מאַכן, גלייך יענער האָט אים דערויף באַפולמעכטיקט, ווייל אַליין איז ער שוואַך אין חשבון.
ער האָט אויך ניט באַמערקט, ווי אַזוי ער איז אַרויפגעקומען אויף דער גאַס, וואו זיין קאָנטאָר האָט זיך געפונען, און אויך ניט, — אַז ביים טראָטואַר, לעבן הויז פון קאָנטאָר, איז עפּעס איצט אַ בריטשקעלע געשטאַנען, וואָס געוויס האָט דאָס באַדאַרפט באַטייטן, אַז עמעצער פון דער פרעמד, פון דער געגנט פון אַ פּריצישער עקאָנאָמיע אַ שליח איז אַהער צוגעפאָרן, וועלכער דאַרף צו אים אין קאָנטאָר האָבן, האָט דעם פורמאַן אין דרויסן געלאָזט און אַליין אַריין אינעווייניק.
ס׳האָט אויך געקאָנט זיין פון אַ קליינשטעטלדיקן יידן, אַ פאַרמעגלעכן סוחר, וועלכער האָט צוליב געשעפט געדאַרפט צו משהן נייטיק און האָט אויף גאַנצפרי, גלייך צו דער עפענונג פון קאָנטאָר, צום אָנהייב טאָג אויסגערעכנט און זיך צוגעשטעלט.
מעגלעך אָבער, אַז ניט קיין פרעמדער, גאָר אַליין טאַקע משהס אַ שליח, אַן אייגענער, — מערסטנס דער יונגער איידעם זיינער, נחום לענטשער, ↰ 167 וועמען ער פלעגט, מחמת זיין גוט פּויליש רעדן, פון צייט צו צייט איבער דער פּראָווינץ, איבער פּריצישע גיטער אַרויסשיקן, ווען ער, משה, האָט צו זיי, צו די פּריצים, געדאַרפט: אָדער געלט און פּראָצענט פון אַלטע הלוואות אויפמאָנען, אָדער געשפּרעכן פירן און פאַרהאַנדלען מיט זיי וועגן נייע.
דאָס מאָל האָט די בריטשקע געהערט טאַקע ניט קיינעם, נאָר אַליין משהן.
זי האָט נאָר־וואָס טאַקע זיין איידעם פון אַ פּראָווינץ־רייזע געבראַכט. אָבער ניט ווי דער שטייגער, איז זי דאָס מאָל עפּעס ניט אַהיים פאַרפאָרן, נאָר צו דער קאָנטאָר, וואָס דאָס האָט געזאָלט זיין אַ סימן, אַז עפּעס איז אויך די רייזע געווען ניט ווי דער שטייגער.
עפּעס האָט, ווייזט אויס, דאָס מאָל נחום פון וועג אָדער גאָר געוואונטשענע, אָדער גאָר ניט קיין געוואונטשענע ידיעות און רעזולטאַטן געבראַכט, און דאָס האָט אים געדינט פאַר סיבה, ער זאָל גלייך פון וועג אַהער פאַרפאָרן, כדי, אויב מיט גאָר אַ גוטער ידיעה, זאָל ער זיך פאַרן שווער באַרימען, און, ווי ער איז געוואוינט געווען, אויף אַ קול, אַז אַלע זאָלן הערן, מיט אים זיך טיילן; און אויב פאַרקערט, ניט גוט, זאָל ער אים בסוד צו וויסן טאָן און שוין ניט אויפן קול זיך פאַרענטפערן, אָבער פאָרט זיך אַרויסשטעלן און די זאַך אַזוי אויסלייגן, אַז ווען ניט ער, וואָלט געווען ערגער, ווען ניט ער, וואָלט נאָך, מעגלעך, פיל שלימערס פּאַסירט.
און אַזוי איז דאָס טאַקע געווען.
אַז משה איז איצט צו זיך אין קאָנטאָר אַריין, אַזוי איז נאָך איידער ער האָט דערזען די באַשטענדיקע באַזוכער פון זיין קאָנטאָר, יענע, וואָס קריכן כמעט קיינמאָל ניט אַרויס פון דאָרט, און וואָס יעדעס מאָל, ווען מע קומט, טרעפט מען זיי אָדער פירן געשפּרעכן מיט די אָנגעשטעלטע, אָדער אין אַ רעדל — איינס מיטן אַנדערן, ווי שלום שמאַריאָן, צאַלי דערבאַרעמדיקער און אַנדערע — האָט זיך אים אַ וואָרף געטאָן אין די אויגן נחום, דער הויכער, שטאַלטנער איידעם זיינער.
אגב: דער האָנאָרעוואַטער און ניט קליין ביסל באַרימער, ווייל זיין פאַמיליע האָט פון היפּשע דורות, צוליב געשעפט, נאָר מיט פּאָליאַקן פאַרקערט, און וואָס אויך אין זיין יידיש־רעדן האָט עפּעס אַ געוויסער שטאָלץ געקלונגען, באַזונדערס אינעם וואָרט „עך”, מחמת ער האָט געשטימט פון קאַמענעץ, און ווי אַלע פון זיין האַלב־בעסאַראַבישער געגנט, האָט גערעדט מיטן „עך”, „לאָנג” און „געגאָנגען”.
ער איז געווען האַלב־חסידיש, האַלב־פּריציש געקליידט. תמיד אַ שטאַרק זויבערער, וואָס האָט זיך דער עיקר מיטן אופן, ווי אַזוי ער האָט אַפילו די וואָכעדיקע קליידער געטראָגן, זיך אויסגעטיילט פיל צום בעסערן פון אַלע אַפילו זיין גלייכן רייכע איידעמס. זיין שוואַרץ בערדל האָט זיין ווייס פּנים מיט זיין קורצלעך־אומרואיקער נאָז שטאַרק אויסגעטיילט.
דאָס מאָל איז זיין פּנים געווען ווייסער ווי געוויינלעך, און אויף וויפיל אַ ווייס פּנים קאָן אויף זיך בלאַסקייט נעמען — אויך בלאַס, וואָס דאָס האָט מען געקאָנט דערקלערן אין געוויינלעכע פאַלן מיט ניט שלאָפן נאָך אַ רייזע־נאַכט און מיט וועג־מידקייט. אָבער ניין, איצטיקס מאָל האָט מען דערויף, אויסער מידקייט, נאָך עפּעס דערקענט: עפּעס האָט, ווייזט אויס, מיט אים געטראָפן.
דאָס האָט זיך אויסגעדריקט ניט נאָר אין נחומס צו אָפטן, אומרואיקן שמאָרען מיט דער קורצלעכער נאָז, וואָס דאָס טרעפט אים אָפט אַפילו ווען ניט איבעריק אומרואיק, נאָר אין זיין אומגעדולדיקייט, וואָס אין זיין גאַנצן קערפּער אויסגעדריקט. אָט די אומגעדולדיקייט האָט אים איצט געמאַכט איבערן קאָנטאָר זיך אומדרייען, אים געמאַכט, ווי איבער די אָנגעשטעלטע און באַזוכערס קעפּ אַריבערקוקן, ניט ענטפערן גערן אויף די פראַגעס, וואָס מ׳האָט אים געפרעגט, אָדער ענטפערן קורץ, אָפּגעהאַקט, ניט ווילנדיק, און די גאַנצע צייט האַלטן די אויגן צו דער טיר געווענדט, פונוואַנען ער האָט געוואַרט, אַז עמעצער — — דאָס מאָל געמיינט זיין שווער, משה, — דאַרף זיך באַווייזן.
ער, נחום, איז טאַקע גלייך אָנגעפאָרן, ווי נאָר די קאָנטאָר האָט זיך אויפגעעפנט. דער באַלד־אָנגעקומענער שלום שמאַריאָן, דער, וואָס פעדערט זיך כסדר און איז תמיד פון די ערשטע אין קאָנטאָר, דערזעענדיק זיין צערודערטן אויסזען, האָט זיך גלייך געפּרואווט לעבן אים אַ רייב טאָן מיט זיין פרום־פוקסיש פּנימל און מיט זיין קעפּל, וואָס אין אַ זייט אָנגעבויגן, געפּרואווט צו אים אונטערקומען און מיט חניפהדיקע, זיסלעכע רייד אים גענומען ווי אַרומשמעקן. ער האָט גענומען אויסטאַפּן, פונוואַנען ער קומט, געפּרואווט טרעפן, פון וואָס פאַר אַ פּריץ אין דער געגנט און אויספרעגן, וואָס הערט זיך, און דער עיקר — הינטנאַרום אים אין די אויגן אַריינקוקן, און דאָס, וואָס ער האָט געזען, אַז יענער וועט דערויף ניט ענטפערן — אַליין נאָר מיטן קוק אַרויסבאַקומען.
נחום אָבער האָט זיך ניט געלאָזט. ער איז דאָס מאָל, ווי ווייט מעגלעך, שמאַריאָנס פראַגעס אָפּגעקומען מיט קורצע, גאָרנישט זאָגנדיקע ענטפערס און אין מער לענגערע שמועסן זיך ניט אַריינגעלאָזט. ער איז אינמיטן די רייד אַפילו אָפּגעגאַנגען, כלומרשט ער דאַרף ביי עמעצן אַן אָנגעשטעלטן זיך עפּעס דערפרעגן. אין דער אמתן אָבער גאָר, כדי זיך אויסצודרייען, אַליין בלייבן און וואַרטן און אַרויסקוקן אויף דעם, וואָס איז אים אַמערסטן אין זיין אומגעדולד איצט נייטיק געווען — זיין שווער, משה.
און אָט איז יענער אַריין. באַלד זיינען אים, ווי געוויינלעך, די באַשטענדיקע באַזוכער אַנטקעגן געגאַנגען — ווער מיט אַ וויכטיקן ענין, מיט וועלכן ער האָט געוואַרט אויף אים, ווער ניט מיט קיין וויכטיקן, נאָר גלאַט, ווי דער ↰ 169 שטייגער, אַ נגיד אַנטקעגן צו גיין און דעם דרך־ארצדיקן פרימאָרגן אים אונטערטראָגן. אַז משה האָט אָבער מיטאַמאָל זיין איידעם אַ בלאַסן דערזען, און, ווי אים האָט געדוכט, אַ צערודערטן פון וועג, אַזוי האָט ער זיך ווי־ניט־ווי מיט די באַזוכער, קליענטן און געלט־מעקלער גלייך אָפּגעפאַרטיקט און פון זייער רעדל־אַרומרינגלונג זיך אויסגעדרייט.
ער איז גלייך דאַן צו נחומען צוגעגאַנגען און באַלד ביי די ערשטע ווערטער נאָר, וואָס יענער האָט פון מויל אַרויסגעלאָזט, האָט ער פאַרשטאַנען, אַז עפּעס האָט נחום דאָס מאָל פון וועג ניט גוטס געבראַכט און פון זיין פּנים האָט ער עפּעס אַ ניט קיין גוטע בשורה אַראָפּגעלייענט.
— קומט אַריין אַהין, שווער, כ׳האָב אייך עפּעס צו זאָגן.
געמיינט האָט דאָ נחום דאָס צווייטע, דאָס אַזוי־גערופענע „באַראַטונגס־צימער”, וואו משה פלעגט שטענדיק, אין קאָנטאָר זייענדיק, זיין זיץ־אָרט האָבן, וואו וויכטיקע קליענטן פלעגן פון אים אויפגענומען ווערן — סוחרים, פּריצים און זייערע באַפולמעכטיקטע — און וואו אַלע געשעפטן פלעגן דאָרט שטיל ביי אַ קיילעכיקן טיש און אויף אַ לייטישן אופן אַרומגערעדט און אָפּגעפאַרטיקט זיין, ווען זיי זיינען אַהין אַריין — פריער משה, נאָכדעם נחום — האָט נחום נאָך זיך די טיר פאַרמאַכט. דאָס האָט פאַר אַלע איבעריקע אין קאָנטאָר באַדאַרפט באַטייטן, אַז זיי, שווער און איידעם, זיינען איצט פאַרנומען און ווילן ניט, מע זאָל זיי שטערן. און באַלד טאַקע האָט משה אַ באַאומרואיקטער צו נחומען זיך אַ קער געטאָן און גלייך ביי אים אַ פרעג געטאָן:
— וואָס איז געשען?
תיכף אָבער, נאָך איידער ער האָט באַוויזן צו באַקומען אַ וואָסער־ניט־איז ענטפער, אַזוי האָט ער זיך גלייך דערמאָנט, פונוואַנען יענער קומט איצט, און וואוהין ער האָט אים מיט אַ פּאָר טעג פריער אויף דער געגנט אַרויסגעשיקט. אַז געשיקט האָט ער אים, דער עיקר, צום פּריץ רודניצקין, וועלכער האָט דורך אַ שליח פון זיין הויף צוריק מיט עטלעכע טעג ביי אים, ביי משהן, געבעטן, ער זאָל אים צושיקן די וועקסלען, וואָס האָבן די טעג געזאָלט אויסגיין און וואָס דער זמן זייערער צו צאָלן איז געקומען — ער וויל זיך צעצאָלן.
ער האָט זיך דערמאָנט אין רודניצקין דעם לעביונג, דעם מאָט, וואָס האָט שוין זיין גרעסטן טייל פאַרמעגן, ווי באַוואוסט, אויסגעלאַסן און אין פאַרשווענדערישע אויסברענגערייען צעטרענצלט. זיך אויך דערמאָנט, אַז ער, משה, האָט זיך צוליב די גרויסע פּראָצענטן, וואָס יענער האָט געצאָלט, ווען ער איז געענגט געווען און האָט געהאַט אַ הלוואה נייטיק, זיך פון אַ שמאַריאָנען אָדער פון אַן אַנדערן געלאָזט אָנרעדן אים אַ גרויסע סומע צו אַנטלייען, אַ גרעסערע, ווי מע האָט געמעגט און ווי דער געזונטער פאַרשטאַנד האָט דערלויבט. ער האָט זיך אויף פּריצישע פּראָצענטן געראַדעוועט און דעם קרן ↰ 170 איינגעשטעלט, נישט געקוקט דערויף, וואָס זיין אייגענער שכל האָט אים אָפּגעהאַלטן, און אויך אַנדערע, ביי וועמען ער האָט זיך דערפרעגט און וועלכע האָבן יענעם, דעם רודניצקין, גוט געקענט, האָבן געוואָרנט און ניט איבעריק גע׳עצהט.
ער האָט זיך דאָס דערמאָנט און נאָך איידער ער האָט באַוויזן פון נחומען אַ וואָרט אַרויסצוקריגן, אַזוי האָט ער פאַרשטאַנען, אַז דאָס האָט נחום אויף זיין איצטיקער רייזע געוויס פון יענעם אַ שלעכטן אָפּשניט באַקומען, אַז מעגלעך ער, משה, איז דאָ שוין ביי יענעם מיט אַ קאַפּיטאַל פון אַ היפּשער סומע טויזנטער פאַרריזנעט געוואָרן. אָבער, ניט וויסנדיק די סיבה, פאַרוואָס און ווי אַזוי, און די פּרטים גענוי, און אויך ניט גלייכן פעלנדיק, ווייל אייגן פאַרמעגן גלייכט זיך ניט, ווען מע פאַרלירט, האָט ער זיך אַ צווייט מאָל צו נחומען געווענדט און זיין פראַגע נאָכאַמאָל איבערגעחזרט:
— וואָס איז געשען?
— ס׳געשען, שווער, מיט רודניצקין, — האָט נחום, אַ בלאַסער פאַר זיין שווער שטייענדיק, געענטפערט.
— וואָס האָט געטראָפן? — האָט יענער אויף גיך איבערגעפרעגט, — אַנטלאָפן? אָנגעזעצט? ער צאָלט ניט?
— ניין, ערגער.
— וואָס קאָן דען זיין ערגער?
— אַפילו ווען ער צאָלט, וואָלטן מיר אונדזערס שוין ניט באַקומען.
— וואָס הייסט עס? — האָט משה אַן אויפגערעגטער, אַ פאַרבלעפטער אויסגעשריען.
— ס׳הייסט, אַז מיר האָבן אונדזערע וועקסלען פאַרלאָרן.
— ווער פאַרלאָרן, וואָס פאַרלאָרן? רעד דיבורים: דו? ווי, ווען און ווי אַזוי?
— ניין, ניט פאַרלאָרן. נאָר מיר האָבן זיי אָנגעוואוירן.
— כ׳פאַרשטיי ניט און הייב ניט אָן פאַרשטיין. וואָס מיינסטו דערמיט?
און דאָ האָט נחום גענומען אויסלייגן און דערציילן פאַר זיין שווער אַ לאַנגע שווערע געשיכטע, אַ געשיכטע אַן אויסטערלישע, וואָס טרעפט זיך זעלטן אַפילו אין געשעפטן מיט פּריצים, און אַפילו מיט אַזאַ, ווי רודניצקי, וואָס ווער ס׳האָט אים נעענטער געקענט, האָט זיך יאָ געקאָנט ריכטן אויף אַזוינס, אָבער, ווי געזאָגט, אַפילו פאַר רודניצקין אויסטערליש.
נחום האָט דערציילט, ווי נעכטן, אַז ער איז אָנגעקומען אין הויף, זיך געמאָלדן צום פאַרוואַלטער און איבערגעגעבן, אַז לויטן פּריצס בקשה האָט ער די וועקסלען מיטגעבראַכט און וויל זיך זען מיטן פּריץ, — האָט אים יענער, דער פאַרוואַלטער, געזאָגט, אַז ניין: איצט איז אוממעגלעך, דער פּריץ ↰ 171 האָט זיך שפּעט געלייגט, שפּעט מיט פּריצים פאַרבראַכט, ער וועט היינט שפּעט אויפן טאָג שלאָפן, און ער מוז אויסוואַרטן.
נאָך דעם, אַז ער איז אויפגעשטאַנען, האָט געפרישטיקט און האָט אים, נחומען, אַריינגערופן, האָט ער דערזען, אַז עפּעס איז ניט קיין גוטע שעה אויף אים, עפּעס איז ער שטאַרק צעדרייט: אַז מע רעדט צו אים, הערט ער שלעכט, און דאָס, וואָס ער הערט, פאַרשטייט ער ניט, — ווייזט אויס, פיל פאַרשפּילט פאַר דער נאַכט, אָדער אַן אַנדער אומאָנגענעמלעכקייט אַ פּריצישע.
אָבער אַז ער האָט סוף־כל־סוף באַנומען, צוליב וואָס ער, נחום, איז געקומען, האָט ער זיך צעהיצט, צעוואַרעמט, גלייך אַ גרויסער גוטער פריינט זיינער האָט זיך צו אים באַוויזן, וועלכן ער האָט שוין לאַנג ניט געזען. ער האָט אים אָפט ביים נאָמען גערופן: „פּאַן נחום, פּאַן נחום”... האָט אים אַ האַנט אויפן אַקסל אַרויפגעלייגט, דערנאָך אים אונטערן אָרעם גענומען און גענומען מיט אים איבער די פּאָקאָיעס אומגיין, פון איין צימער אין צווייטן אין די פיל צימערן וואָס אין שלאָס געפינען זיך. ער האָט אים פאַררעדט, אים באַשאָטן מיט פאַרשיידענע מעשיות, וואָס האָבן קיין שייכות ניט צום אייגנטלעכן ענין, צו די וועקסלען און צום צאָלן. האָט אים אויסדערציילט, וואו און מיט וועמען ער האָט זיך באַגעגנט, וויפיל און מיט וועמען פאַרבראַכט, וואָס פאַר אַ געשעפטן געמאַכט, וואָס געקויפט, פאַרקויפט, מיט וועמען אויף וואָס ער האָט זיך געביטן: אַ הונט אויף אַ הונט, אַ דינער אויף אַ דינער — מיט די פּריצים, אַ וואַלד אויף פעלד ,פעלד אויף וואַלד — מיט די פּויערים, און מיט די יידן, מיט זיינע נאָענטע פּאָסעסאָרס, שענקערס, אַרענדאַרעס, און אויך מיט ווייטע, פרעמדע — וואָס פאַראַ גליקן.
דערביי, דאָס אַלץ דערציילנדיק, איז ער געווען זייער אויפגעלייגט, זיך געהאַלטן אין איין באַרימען, אַז די לעצטע צייט גייט אים גוט, אַז איבערהויפּט, וואוהין ער ווענדט זיך ניט, גליקט אים זייער: זיינע פריערדיקע געשעפט־פירער, דעם פאַרוואַלטער און עקאָנאָם, וואָס האָבן ביי אים געגנבעט און זיך די קעשענעס אָנגעשטאָפּט, האָט ער אויפגעדעקט און אַרויסגעטריבן, און אויף זייער אָרט נייע, אָרנטלעכע אַריינגעקריגן. אַזוי, אַז פון היינט און ווייטער איז ניט שייך — ער איז מיט זיין פאַרמעגן געדעקט. פאַרקערט, ער הייבט אָן שטייגן, און זיין שלעכטער נאָמען צווישן סוחרים ביז אַהער, וואָס איז אים געקומען אַדאַנק דעם, וואָס זיינע אָנגעשטעלטע און פאַרטרויטע האָבן זיינע געשעפטן שלעכט געפירט, וועט איצט גאָר אַנדערש, אויף גאָר אַן אַנדער אופן, אָנהייבן קלינגען, ער מעג זיכער זיין, דער פּאַן נחום...
ער איז אַזוי אויפגעלייגט געווען און אין אַזאַ צוטרוילעכן ראַש אַריין, אַז ער האָט אים, נחומען, אויפן אויער איינגערוימט, אַז ס׳האַלט שוין אַפילו דערביי, אַז זי, יענע — ער ווייסט שוין, מסתם, ווער — וואָס האָט אים פאַרלאָזט און צו די איריקע קיין וואַרשע אַוועק, האַלט זיך שוין ביי אומקערן... ↰ 172 אמת, ס׳איז איר אַ היפּשע מתנה פאַרשפּראָכן. אמת, שוין אַפילו איינגעהאַנדלט די מתנה, פאַר וועלכער ער האָט, לייענדיק ביי איינעם אַ יידן געלט דערויף, אַ שטיק דויבישער וואַלד פאַרזעצט, און אויף גאָר ניט קיין געהויבענע באַדינגונגען, אָבער ס׳מאַכט ניט, ס׳אַ קלייניקייט... דער עיקר, וואָס די געשעפטן גייען גוט, דער עיקר, וואָס זיי וועלן ערשט אָנהייבן גוט גיין.
— און אָט זאָל ער זען, דער פּאַן נחום...
ער האָט אים דערנאָך אַ שטיק צייט איבער די פערד־שטאַלן און איבער די הינט־קאַמערן אַרומגעפירט, אים אויסגעוויזן און זיך באַרימט, אַז אַזוינס וועט ער ביי קיינעם פון זיין גלייכן, און אַפילו ביי רייכערע, ניט זיין גלייכן, ניט געפינען. ער האָט דאָס ליב, ער איז אַ מבין אויף אַזוינס, און אַנדערע פאַרשטייען ניט, האָבן קיין גוסט ניט און וועלן עס קיינמאָל ניט האָבן און פאַרמאָגן.
אַזוי ביז פאַרנאַכט — אין הויף, איבער די שטאַלן און איבער אַנדערע זעענסוויכטיקייטן. דאַן האָט ער אים ווידער אין די צימערן געבראַכט. און אַז ס׳איז שוין גוט פינצטער געוואָרן, אַז ער איז שוין מיד געוואָרן פון אומגיין, אויסווייזן און באַרימען זיך, איז ער מיט אים אין יאַגד־צימער געקומען, וואו די ווענט זיינען פון אויבן ביז אַראָפּ מיט פאַרשיידענע מיני געווער באַהאַנגען. אַ קליין טישל נאָר אין דער מיט, וואָס אויף דעם איז אַ קליינער שפּיגל געשטאַנען, צו וועלכן ער איז צוגעגאַנגען און האָט אויף זיך אַ קוק געטאָן... און פּלוצים האָט ער זיך אינגאַנצן געביטן, איז מיטאַמאָל עפּעס טרויעריק געוואָרן, און די גאַנצע פריערדיקע באַרימערישע היץ איז פון אים אַרויס.
ער האָט זיך ביים טישל אויף אַ בענקל אַראָפּגעלאָזט, געהייסן אַ דינער וויין ברענגען, פאַר זיך און פאַר נחומען, און אַז יענער האָט זיך אָפּגעזאָגט, האָט ער אַליין געטרונקען. דאָס מאָל שוין געשוויגן, אָפּגעקילט און אין אַ טיפער מרה־שחורה, און אַפילו די אָפט אויסגעטרונקענע גלעזער האָבן אים ניט דערוואַרעמט און פון זיין פאַרזונקענקייט און פון זיין פּלוצים אויף אים אָנגעפאַלענער נידערגעשלאָגנקייט אים ניט אַרויסגעשלעפּט.
דערנאָך האָט ער זיך פּלוצים אַ הייב געטאָן און ביי דער שוואַכער שיין פון דער איינציקער ליכט, וואָס האָט אויפן טישל געברענט, האָט גענומען זוכן אויף די ווענט, צווישן די פאַרשיידענע מיני געווערן. ער האָט עפּעס איינעם אַ פּיסטאָלעט אַרויסגעפונען, און מיט אים צו דעם שפּיגל צוגעגאַנגען. אים פריער צום האַרצן צוגעשטעלט, דערנאָך צום אָפענעם מויל, דערנאָך צום שלייף, גלייך ער האָט אויף פאַרשיידענע אופנים געפּרואווט, וואו בעסער איז אין זיך אַריינצושיסן, ווי שענער און ווי לייכטער דער טויט זאָל אים, הייסט עס, אָנקומען.
און מיטאַמאָל האָט ער זיך געווענדט צו אים, צו נחומען, צום דערשראָקענעם, וואָס די נשמה איז אים אַנטפאַלן, זעענדיק, וואָס ער, רודניצקי, ↰ 173 טוט און וואָס ער האָט דאָ בדעה צו טאָן און פירצונעמען. ער האָט זיך צעלאַכט. און אַז ער, נחום, זעענדיק אים אַ לאַכנדיקן, איז צו אים צוגעגאַנגען און מיט גרויס אָפּשיי, ווי מע ווענדט זיך צו אַ פּריץ, און בפרט נאָך, וויסנדיק, אַז ער איז אונטערן גלעזל, און, ווי אים האָט זיך געדאַכט, און, ווי ער האָט פאַרשטאַנען — אויך אין גרויסע צרות, און האָט גענומען אים אָפּהאַלטן: „זאָל דער פּריץ אַזאַ שפּאַס ניט טרייבן, ס׳איז געפערלעך. ער בעט אים זייער, ער האָט נאָר־וואָס אויסגעטרונקען, ס׳קאָן נאָך, חלילה, אַן אומגליק געשען, זאָל ער דעם פּיסטאָלעט אַוועקלייגן”, — האָט ער זיך ווידער צעלאַכט. אָבער מיטאַמאָל איז נאָכאַמאָל פינצטער געוואָרן, און, שטייענדיק און האַלטנדיק דעם פּיסטאָלעט אַזוי, ווי ער האָט אים פריער געהאַלטן, האָט ער אַ זאָג געטאָן:
— באַנקראָט יעסטעם, אינעגאָ וויסציאַ ניעמאַ — איך נין באַנקראָט, הייסט עס, און אַ פּריץ האָט קיין אַנדער וועג ניט.
און דאָ איז ער שטיל צו דער טיר צוגעגאַנגען, דורך וועלכער פריער איז דער דינער מיטן וויין אַריין, און האָט זי צוגעשלאָסן, און, צוריקקומענדיק פון דער טיר, האָט ער צו אים, צו נחומען, אַזוי געזאָגט:
— מיר זיינען אַליין, און איך שעפּ זיך איצט ניט. אָבער ס׳איז מיין לעצט. און ביי אים, ביים פּאַן נחום, אין די הענט איז זיין גאַנצער גורל איצטער... ער, נחום, איז דאָך אַליין אַ סוחר, ער ווייסט, וואָס קריטישע צייטן באַטייטן און ביי אים, ביים פּריץ, איז איצט קריטיש: קיין געלט האָט ער ניט, ער האָט זיך די לעצטע צייט שטאַרק פאַרשפּילט און אויך אין אַנדערע געשעפטן פאַרלוירן. נאָר קיין פאַרלוירענער אינגאַנצן איז ער ניט, ער גלייכט זיך אויסדרייען, אָבער צאָלן קאָן ער ניט, בפרט אַזאַ סומע, ווי אים, ווי נחומען און זיין שווער, קומט פון אים. אָבער דאָס איז ווייניק: ער איז אַ פּריץ, ער האָט האָנאָר, און דאָס דערלויבט אים ניט, ווי זיינע עלטערן האָבן זיך קיינמאָל ניט דערלויבט, אַ לעבעדיקער אָנזעצער צו גלייכן און אַ שם האָבן פאַר אַזוינעם. ער מוז די וועקסלען איצט אַרויסבאַקומען, אויב ניט, איז דאָ זיין ענדע. ער ווייסט, אַז נחום, דער קרעדיטאָר זיינער, אויב ער וועט אים אָפּגעבן די וועקסלען, וועט ער קיינעם ניט דערציילן: די סומע איז אַ צו גרויסע, און אויב מע וועט זיך דאָס אין דער סוחרישער געלט־וועלט דערוויסן, קאָן דאָס אים אַליין צו קרעדיט און אויך צו אַנדערע זאַכן שאַטן... ער איז דערום זיכער, אַז ביז אַ צייט, ביז זיין לאַגע וועט זיך פאַרבעסערן און ער וועט אימשטאַנד זיין אָרנטלעך און ערלעך (ער מעג זיין זיכער, דער פּאַן נחום) זיין חוב אומקערן, וועט די זאַך בלייבן צווישן אים און אים, נישט מער, ווי צווישן זיין שווער און זיי ביידע... אויב זשע ער, נחום, קאָן ניט, באַשטייט ניט, איז האָט ער, דער פּריץ, איצט קיין אַנדער ברירה...
און דאָ האָט ער נאָך צוגעגעבן און אַ פּאָר שווערע, פילבאַטייטנדיקע ווערטער געלאָזט פאַלן:
— זאָל ער געדענקען, אַז אויב דאָס געשעט, אויב ער מוז אין זיך איצט שיסן, קאָן פאַר אים, פאַר נחומען, גרויסע אומאָנגענעמלעכקייטן אַרויסקומען: זיי זיינען אַליין, נאָר אינצווייען, זיי ביידע נאָר אין צימער, און ער, נחום, דער קרעדיטאָר און דער פּריץ — דער בעל־חוב זיינער.
— און דו האָסט אים די וועקסלען אָפּגעגעבן? — האָט דאָ משה, די מעשה אויסהערנדיק, אויסגעשריגן, אויסער זיך פון אויפרעגונג און פונעם צופאַל, וואָס מאַכט זיך זעלטן אַפילו צווישן פּריצים און צווישן די אויסגעלאַסענע און אויף אַלץ פייאיקע.
— יאָ, שווער... און ווי וואָלט איר אויף מיין אָרט געטאָן? — האָט נחום געפרעגט.
— וואָס הייסט איך? .וואָס איז דאָס פאַר אַ פראַגע?
— איז וואָס אַנדערש האָט מען, נאָך אייער מיינונג, געקאָנט טאָן?
— וואָס הייסט, וואָס? אים איבעררעדן, איינרעדן, אַז מע מאָנט אים ניט, אַז מע וועט אים אויסוואַרטן, אַז מ׳האָט צייט, אַז קיינער וועט זיך דערפון ניט דערוויסן.
— און אַז מע האָט דאָס אַלץ געטאָן, געזאָגט, און אַז איך האָב גענוי אַזוי מיט אים איינגעטענהט, מיין ערלעך וואָרט געגעבן, אַז אַזוי וועט עס טאַקע זיין, און אַז ער האָט פאָרט געפאָדערט: אָדער די וועקסלען, אָדער זיין טויט?
— איז דורך אַ טיר, דורך אַ פענצטער, דורך אַלץ, וואָס מעגלעך, אָבער מע גיט זיך אַן עצה: מע שרייט, מע רופט מענטשן, מע רופט דינער פאַר עדות, מע טוט עפּעס: וואָס הייסט, מע גיט אָפּ?
דאָ האָט נחום, וואָס אויף אים איז טאַקע די גרויסע שולד געלעגן, די שולד פון אַרויסלאָזן און פּטרן אַ גרויס גוטס מיט אייגענע הענט, זיך אָבער דערמאָנט די לאַגע, אין וועלכער ער האָט זיך ביים פּריץ געפונען. ער האָט זיך דערמאָנט זיין פּנים, בשעת יענער האָט דאָס אַלץ צו אים גערעדט מיט אַ פאַרצווייפלט קול, ווי פאַר דער מיתה. די גאַנצע צייט פון זיין רעדן געהאַלטן דעם פּיסטאָלעט פאַר די אויגן און, ווי אויף זיין מלאך־המות, געקוקט אויף אים. ער האָט זיך דערמאָנט, אַז אויסער געלט, איז אויך ער אַליין אין אַ גרויסער סכנה געשטאַנען: אָדער אין אַ סכנה פון אַ בלבול, אָדער אפשר גאָר, ווער ווייסט, אויפן אָרט דערשאָסן צו ווערן. איז אָט, געדענקענדיק און דערמאָנענדיק זיך דאָס אַלץ, האָט ער זיך, ניט געקוקט אויפן ווייטיק פונעם געלט פאַרלירן, דאָך ווי אַ געראַטעוועטער פון געפאַר געפילט, און דאָס האָט אים מוט און זיכערקייט געגעבן זיין שווערס ווייטערדיקע טענות — „פאַר וואָס, פאַר וועמען און ווי אַזוי?” — מיט אָט וואָס אים אָפּצושלאָגן:
— שווער, ווער אַ פּריץ איז, ווייס עך! פּריצים קאָן עך בעסער פון אייך! און עך זאָג אייך: דאַנקט גאָט, וואָס איר שרייט איצט נאָר אויף אייער געלט. ס׳האָט געקאָנט געמאָלט זיין, איר זאָלט איצט שרייען אויף ערגערס...
— אויף ערגערס? וואָס קאָן דען זיין ערגער? — האָט משה ווייטער געשריגן.
— ערגער? ווען איר וואָלט אויף מיר, אויף מיין קאָפּ געשריגן... עך בין אַ טאַטע פון קינדער, און עך קען פּריצים בעסער.
דאָ האָט משה אויף זיין איידעם אַ קוק געטאָן און פאַרשטאַנען, אַז ער איז אפשר אַ ביסל גערעכט. אָבער די זאַך האָט אים דאָך געקאָכט: פאָרט איז דער איידעם פאַר אים גאַנץ געשטאַנען, און דאָס געלט, די וועקסלען, וועט ער שוין צוריק קיינמאָל ניט זען... און כאָטש נחום האָט אים אין ווייטעריקן שמועס פאַרזיכערט, אַז, צוריק גערעדט, קאָן מען ניט וויסן: פאָרט אַ פּריץ, און מעגלעך טאַקע, אַז ס׳איז אים דאָ ניט אין שווינדל, נאָר אין האָנאָר געגאַנגען, און ביי דער ערשטער מעגלעכקייט צו צאָלן, וועט ער זיין וואָרט האַלטן, כדי ווידער טאַקע פּריצישן האָנאָר צו באַווייזן — דאָך האָט אים די זאַך געקאָכט.
ער איז פון וואַנט צו וואַנט אין צימער אומגעגאַנגען, דעם איידעם געלאָזט שטיין אינמיטן, און פון זיין מויל האָט יענער אַלע וויילע געהערט אַזוינע ווערטער זיך אַרויסרייסן, ווי: ”שווינדלער, מאָט, ער וועט ביי מיר אין תפיסה פוילן, מע טאָר עס אַזוי ניט לאָזן”... און דאַן נאָך דעם, ווי ער האָט פאַרטראַכט, האַסטיק און ווי אַ חיה אין אַ שטייג אַ לאַנגע צייט אַזוי אומגעשפּאַנט, און אַלע וויילע נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל צו דעם זעלבן זיך אומגעקערט, זיך מיט טענות געווענדט: „אָבער ס׳איז דאָך ניט געהערט! ס׳איז דאָך איין מאָל אין טויזנט יאָר טרעפט זיך אַזוינס און יענער, דער איידעם, האָט ווידער און ווידער זיך אָפּגעשלאָגן מיט וואָס ער האָט געקאָנט, זיך פאַרענטפערט און אויף וויפיל מעגלעך, אים פאַרזיכערט און אים האָפנדיק געמאַכט, אַז ס׳איז נאָך ניט אַזוי, ער וועט זען, אַז די זאַך קאָן זיך נאָך איבערדרייען, און מייאש זיין זיך איז נאָך צו פרי, — איז אָט דעמאָלט האָט ער מיטאַמאָל נאָך דעם, ווי ער האָט אין קאָפּ פאַרשיידענע מיטלען און עצות געזוכט, אויפן איינציקן טעגלעכן געדאַנק אין איצטיקן מאָמענט זיך אָנגעשלאָגן, און נעמלעך: צו זיין אַדוואָקאַט זיך ווענדן, צו זיין פאַרטרויאונגס־מאַן, צו דעם, צו וועלכן ער ווענדט זיך כסדר אין קריטישע און אין ענגע פאַלן. דאָס צום ערשטן, נאָכדעם וועט ער זען.
ער האָט דערום דעם מאַנטל, וועלכן ער האָט, פון דער היים קומענדיק, נאָך ניט באַוויזן אין קאָנטאָר אויסצוטאָן ,טאַקע ניט אויסגעטאָן, באַלד האָט ער נחומען באַפוילן, ער זאָל אַהיים פאָרן, אין קאָנטאָר ניט פאַרבלייבן, און, נאַטירלעך, מיט קיינעם וועגן דעם קיין שמועס ניט האָבן. און ער אַליין האָט זיך צו דער טיר געלאָזט, אין צווייטן צימער אַריין, וואו זיינע אָנגעשטעלטע און די באַשטענדיקע באַזוכער האָבן זיך געפונען, האָט זיך ניט פאַרהאַלטן, ↰ 176 מיט קיינעם זיך ניט אָפּגעשטעלט, אַרויס און אַוועק אַהין, וואוהין ער האָט נאָר־וואָס געהאַט באַשלאָסן.
ס׳איז אַ גרויסער קלאַפּ געווען פאַר משהן. נאָך אַזאַ איינער און נאָך אַזוינע עטלעכע, ווערט אַפילו ער, אַזאַ רייכער, ווי משה, חרוב. אויב אַפילו ניט מיט אַן אמת חרוב, אָבער אונטערגעריסן ווערט מען: ס׳הייבט זיך אָן שאָקלען דער באָדן אונטער די פיס. דער נאָמען ווערט פיל פון דעם אָן, און אַזאַ, ווי שלום שמאַריאָן און ווי אַנדערע פון די זייניקע, וואָס דרייען זיך אַרום אים, באַשמעקן אים, באַלעקן אים און חנפענען אים הינטיש אָן אַ שיער, הייבן אָן דערפילן נבילה, דרייען זיך אָפּ און נעמען זוכן אַנדערע, וועמען צו שמעקן און חנפענען.
ער, משה, האָט דערום גוט געוואוסט זיך צו היטן, און וואָס פאַר אַ זאַך ס׳זאָל זיך אים ניט מאַכן, איז דער עיקר האָט ער געזען, אַז יענע, די אויבן־דערמאָנטע פּאַרשוינען, זאָלן זיך דערפון ניט דערוויסן.
ער האָט דערום איצט, ווען ער איז דעם צווייטן צימער דורכגעגאַנגען און צו דער דרויסן־טיר זיך געלאָזט, דאָס פּנים פון די אַלע זיינע באַזוכער אָפּגעקערעוועט, ער האָט מיט זיי זיך מיט קיין בליק ניט געוואָלט באַגעגענען, כדי יענע זאָלן אין אים גאָרנישט ניט באַמערקן, און אויף זייער אופן, מיט זייערע הינטישע חושים, ניט נעמען אים שנאָרען, נישטערן, זוכן, פאָרשן, זיך נאָכפרעגן און פון דער לופט זיך עפּעס ניט דערוויסן.
ער איז אַרויס, און אין דרויסן ערשט האָט ער זיך דערמאָנט, אַז ער איז פון שטוב אינדערפרי שוין היינט, אין קאָנטאָר זיך לאָזנדיק, אַ צערודערטער אַוועקגעגאַנגען, אַז עפּעס איז אים אויפן האַרצן ניט געווען אויפגעלייגט, און שלעכטע סימנים האָבן אים היינט אויף אַ שלעכטן טאָג אָנגעזאָגט.
ער האָט זיך דערמאָנט אין לוזין, דערמאָנט דער עיקר אין סרולין, און יענער מיט דער תמיד אים אויפרעגנדיקער, ערד־קאָלירענער קאַפּאָטע איז אים פאַר די אויגן געשטאַנען, און אַ שטיקל מורא־האָבנדיקער געדאַנק איז אים איצט אין קאָפּ געקומען, אַ וואונטש, אַ מין געבעט:
— ס׳איז נאָך פרי, און דער טאָג האָט זיך אים היינט שלעכט געשטעלט.
זאָל, חלילה, ווייטער און מער שוין ניט טרעפן גאָרנישט.
דער צופאַל האָט געוואָלט, אַז משהס וואונטש זאָל דאָס מאָל ניט דערפילט ווערן: אין יענעם טאָג איז נאָך עפּעס געשען. אמת, ניט קיין זאַך, וואָס איז אים טאַקע, משהן אַליין, אָדער זיינע אייגענע, נוגע, נאָר דאָך רעזולטאַטן ערנסטע, וועלכע האָבן אים גאָר נאָענט אָנגערירט.
ס׳איז פאָרגעקומען אין זיין צווייטן געשעפט, אויפן באַוואוסטן, גרויסן נאַפט־לאַגער זיינעם, וועלכער געפינט זיך אינמיטן גראָבן מאַרק און וואָס איז באַשטאַנען פון אַ קלייט מיט עטלעכע סקלאַדן.
אָנגעפירט האָט דאָרט משהס צווייטער איידעם, יאַנקעלע גראָדשטיין (וועגן וועלכן די רייד וועט זיין אויספירלעך שפּעטער, אויף אַן אַנדער אַרט), וואָס אים צו הילף איז געגעבן געווען אַ בוכפירער און נאמן אין איין פּערזאָן, איינער אַ ייד ליבערזאָן, און די הויפּטלעכע און שווערע אַרבעט איז געלעגן אויף די צוויי הויפּט־משרתים, אויף אליקומען און זיסיען, און אויך אויף דעם דריטן, דעם געהילף זייערן, אַ יינגל נאָך — קאַטערוכע.
זיי, אָט די משרתים, האָבן דאָס באַדאַרפט באַדינען די פיל קונים פון הורט (קיין לאחדים האָט מען דאָרט ניט פאַרקויפט) — די שטאָטישע, אָבער מערסט פון דער געגנט אַרום, וואָס פלעגן קומען מיט גאַנצע פורן און אין גרויסע פעסער זייער סחורה, דעם נאַפט, פאַרנעמען.
אָט די משרתים אַליין, און אַמאָל, ווען ס׳איז אַ סך אַרבעט געווען, אויך מיט דער הילף פון די מאַרק־טרעגערס, פלעגן די איינקויפער באַדינען — אַרויפשלעפּן די פעסער פון די סקלאַדעס, אַרויפקאַטשען אויף די וואָגנס, אָנלייגן, פּאַקעווען, און דאָס אָנגעפּאַקעוועטע מיט שטריק פאַרבינדן.
אליקום מיט די קורצע, גראָבלעכע פינגער, וואָס זיינען אים באַשטאַנען ווי נאָר פון צוויי גלידער, ניט פון דריי, ווי ביי אַלע מענטשן, איז געווען דער געזינטסטער: געטאָן און געאַרבעט האָט ער שטיל און פעסט, זיכער אין זיינע הענט און אין זיין גוואַרדיאַנישן וועזן. תמיד אַ שווייגנדיקער, אַ ביסל אַ שמייכלענדיקער, וואָס די גבורה האָט אים פון די אויגן אַרויסגעקוקט, די רויטקייט — פון די שווייגנדיקע באַקן, און אין מאַרק, און צווישן די טרעגערס אַפילו, האָט ער געשמט פאַר אַ גיבור, וואָס פאַר זיין פאַטש, למשל, איז מען געלאָפן, ווי פון אַ מגפה, און וועמען דער פּאַטש, נאָר איינער אַפילו, האָט געטראָפן, יענער האָט שוין געמעגט, האָט מען געזאָגט, זאָגן וידוי.
דער צווייטער — זיסיע. שוין אַן אָפּגעצערטער. אַ יונגערמאַן נאָך, ביי די דרייסיקער, אָבער שוין אַן אויסגעמאַטערטער פון ווייניק שכירות באַקומען — אַ קערבל מיט אַ פערטעלע אַ וואָך; דערצו נאָך מיט היפּש קינדער, דערצו נאָך האָט ער זיך אין דער קבצנישער מעלה געהאַלטן, און, ניט געקוקט אויף זיין קנאַפּן פאַרדינסט, האָט מען אים שבת־יום־טוב, למשל, ניט דערקענט — אַזוי פּיין אָנגעטאָן איז ער געווען: די הויזן אויף דער נאָט, די שטיוולעטן מיטן פּוץ, און ווינטער נאָך אַפילו מיטן טכוירענעם טוליפּ פון נאָך דער חתונה.
אַזוי איז ער אין דער מעלה, אַזוי אויך האָט ער זיינע קינדער געפירט. ער איז געווען אַ זון פון איינעם אַ יידן קאָסמאַן, שוין לאַנג געשטאָרבן, וואָס שוין פאַר זיין לעבן אַ יורד, און וואָס שוין ביי זיין לעבן האָבן זיינע קינדער געמוזט ↰ 178 אַוועקגיין דינען צו אַנדערע אויף גראָבער אַרבעט, און זיסיע איז צו משהן, וואָס האָט זיין פאָטער אַ ווייטלעכער קרוב אָנגעקערט, אָנגעקומען.
ער, זיסיע, כאָטש אַ קרעפטיקער אין געביין, כאָטש פיל כוחות נאָך אין די הענט, אָבער פון ווייניק שפּייז, וואָס האָט אים ניט אומגעקערט דאָס געזונט, וואָס ער האָט ביי דער אַרבעט געפּטרט, און פון פיל קאָפּדרייעניש, ווי אַזוי פון זיינע חובות ביי די וואָכערניקעס אַרויסצוקריכן, האָט ער אָפּגעצערט אויסגעזען און די באַקן פון די האָר פון זיין געפּוצט בערדל האָבן בלאַס אַרויסגעקוקט.
דאָס ווייב און די מוטער זיינע, מלכה־ריווע די אלמנה, קוקנדיק אַמאָל אויף אים, ווען ער פלעגט אַהיים קומען שפּעט אין אָוונט, אַ מידער, אַן אָנגעהאָרעוועטער, האָבן אונטערגעקרעכצט, מחמת זיי האָבן געוואוסט, פונוואַנען ער שטאַמט, געוואוסט פון דער משפּחה־קרענק, אַז זיין געזונט איז קריטשיק, און אַז אין דער אמתן, וואָלט ער גאָר אַנדערש באַדאַרפט לעבן, נאָר ס׳ניטאָ פאַר וואָס, און אויך קיין עצה ניט צו קריגן, פונוואַנען אויפן בעסערן צו נעמען: וואָכערניקעס זיינען וואָכערניקעס, און דער באַלעבאָס איז כאָטש אַ קרוב, דאָך אַ באַלעבאָס, און האָרעווען מוז מען.
דאָס איז דער צווייטער משרת. דאַן נאָך דער דריטער, דער יינגסטער, דאָס יינגל נאָך, קאַטערוכע — דער לעבעדיקער לונג־און־לעבער, דער באַשטענדיקער לץ, דער האָצמאַך, ווי דער גאַנצער מאַרק און די טרעגערס פלעגן אים רופן, וואָס ווער וואו און ווען מע פלעגט אים באַגעגענען, פלעגט מען אים אָנרוקן דאָס היטל איבער די אויגן, שנעלן אין נאָז, אָדער אַנדערש עפּעס אָפּטאָן, און ער איז קיינמאָל אויף קיינעם ניט ברוגז געוואָרן, פלעגט זיך אָפּווערטלען, צוריק עפּעס אָפּטאָן — קוויט, און פּאַני־בראַט מיט אַלעמען.
ער האָט אַלעמען געפאָלגט, געטאָן, וואָס מע האָט אים געבעטן, דער עיקר אָבער צו זיינע צוויי העכערע אָנגעשטעלטע צוגעבונדן, צו זיסיען, צו אליקומען, און פאַר זיי — אין פייער און אין וואַסער און ס׳איז פאַר אים גאָר קיין שווערס ניט געווען.
יענעם טאָג האָט זיך זיסיע, גלייך אויף דער אַרבעט קומענדיק, עפּעס ניט גוט געפילט. ער האָט אָפט אַ קעלט געשפּירט, נאָך דער קעלט אַ היץ אין לייב און אין פּנים. ער האָט שוין זיין אָרעמלעכן איבערבייסן ניט געגעסן, ווייל אויך קיין אַפּעטיט ניט געהאַט. אליקום און קאַטערוכע האָבן אים שוין די ניט גאָר נייטיקע אַרבעט פאַרשפּאָרט, און ווען זיי האָבן זיך אָן אים געקאָנט באַגיין, אים ניט דערלאָזט צו אַרבעטן. נאָר שפּעטער, בייטאָג־צו, ווען מיטאַמאָל האָט מען איינעם אַן אָנגעפאָרענעם קונה געדאַרפט אַרויסבאַגלייטן, ווייל ער האָט געאיילט, האָט אונטערגעטריבן און איז מיט זיין פורמאַן געשטאַנען איבערן קאַרק, מע זאָל אים וואָס גיכער, וואָס גיכער אויפגעבן און פאַרפּאַקעווען, ער דאַרף היינט אַהיים צו נאַכט נאָך אָנקומען — האָבן זיך די ↰ 179 משרתים אונטעראיילן גענומען. זיסיע, וואָס איז דעם גאַנצן פרימאָרגן אַ ביסל אָן אַ זייט געזעסן, האָט זיך מיטאַמאָל פאַרגעסן, און פון אַרבעט־געוואוינשאַפט, און זעענדיק, אַז יענע וועלן זיך אַליין ניט אופּאָרען, האָט ער זיי גענומען אונטערהעלפן. יענע, ווידער, מיינענדיק, אַז וויבאַלד ער העלפט, איז אַ סימן, אַז ער פילט זיך בעסער און איז בכוח, האָבן אים העלפן געלאָט, און פאַרוואָס ניט? זאָל ער...
דאַן האָבן זיי זיך אַראָפּגעלאָזט אין איינעם אַ טיפן סקלאַד, פונוואַנען זיי האָבן גענומען שלעפּן אַ גרויסע פיר־פּודיקע פאַס מיט שטריק דורך די נאַסע טרעפּ, וואָס מיט נאַפט פאַרפּאַפּט. אליקום און קאַטערוכע האָבן זי פון אונטן אַרויפדערלאַנגט, זיסיע מיטן פורמאַן פונעם קונה אויבן האָבן זי גענומען אַרויפציען, און ווען די פאַס איז שוין אַרויף און ווען אליקום מיט קאַטערוכען זיינען שוין, נאָכן אונטערשטופּן די פאַס, פון די פינצטערע טרעפּ אין דרויסן אויף דער ליכטיק אַרויס, אַזוי האָבן זיי פּלוצים דערזען זיסיען שוין מיטן שטריק אין האַנט אַ בלאַסן, אַ שווייגנדיקן...
ס׳איז אים מיטאַמאָל עפּעס ניט גוט געוואָרן. ער האָט ווי פאַרלאָרן דאָס לשון פון מויל, די הענט שלאַבעריק, אין די אויגן, ווייזט אויס, פינצטער, און דער קערפּער — ווי באַלד וועט ער אומפאַלן.
קאַטערוכע איז באַלד צו אים צו. יענער, זיסיע, האָט זיך אויף אים אַ ביסל אָנגעלענט. אויפן וועג פון סקלאַד צו די טרעפּ פון קלייט, וואוהין קאַטערוכע האָט אים געפירט, האָט מען געזען, אַז זיסיע ווערט בלאַסער און בלאַסער, די אויגן מאַכן זיך אים צו, און ער וועט שוין קוים, אַן אָנמעכטיקער, די פיס שלעפּנדיק, צו די טרעפּ צוקומען.
און אַז ער איז צו און זיך ווי אַן אונטערגעבראָכענער אַראָפּגעלאָזט, דעם קאָפּ אין אַ זייט, ווי אין חלשות, פאַרוואָרפן, האָט ער פּלוצים ווי עפּעס אַ שלוקערץ געטאָן, האָט דאָס מויל געעפנט, און, ווי צום ברעכן, האָט מיטאַמאָל פון האַלדז מיט בלוט אַ גאָס געטאָן.
קאַטערוכע האָט באַלד אַ ליאַרעם געמאַכט. אליקום האָט אים דעם קאָפּ אויפגעהויבן און אים עפּעס אַן אַלט שטיקל בגד, אָנשטאָט אַ קישעלע, אונטערגעלייגט. פון קלייט איז דער נאמן אַרויס. פון אַרום און אַרום, פון מאַרק, פון נאָענטע קלייטן האָבן זיך טרעגערס, משרתים און אַזוי זיך עולם גענומען צונויפקלייבן...
מע איז געשטאַנען, אין די ערשטע מינוטן ניט געוואוסט, וואָס צו טאָן. אייניקע האָבן גענומען זאָגן: „אַ דאָקטער... מ׳דאַרף אַ דאָקטער”. אַנדערע — אַז מ׳דאַרף אים אַהיים אָפּפירן. אייניקע זיינען שוין לעבן אים געשטאַנען מיט וואַסער און געשפּריצט אויף אים, אַנדערע האָבן געזאָגט: „מע דאַרף ניט”. אַן אַלטער טרעגער פון מאַרק, פרידל, איז צו אים צוגעגאַנגען און אים ↰ 180 גענומען ווי וועקן: זיסיע, לאָז זיך ניט אָפּ... זיסיע, מענטש זיך, נעם זיך אין די הענט!
באַלד האָט מען שוין אָבער געזען, אַז ער איז פאַרביי, און פונעם גרויסן עולם, וואָס האָט זיך אַרום אים אָנגעקליבן, האָבן זיך גענומען אויסטיילן רעדלעך און אַ ביסל אין אַ זייט אָפּגיין. די, וואָס זיינען געבליבן לעבן אים, די מער נאָענטערע באַקאַנטע משרתים, זיינען געווען אומבאַהאָלפן עפּעס צו טאָן. צוזעענדיק איצט זיין לאַגע און ווי זיך דערמאָנענדיק אין זייער אייגענער, זיינען זיי, ווי חיות איבער אַ קראַנקן זייער גלייכן, געשטאַנען, געשוויגן, און באַדענקלעכער אונטערטעניקער טרויער אויף זייער פּנים.
אַנדערע, וואָס נאָך דעם, ווי זיי האָבן אים אָנגעקוקט אַ וויילע, האָבן פאַר מיטלייד און רחמנות מער אויף אים ניט געקאָנט קוקן און זיינען אין אַ זייט צו אַ רעדל אָפּגעגאַנגען, האָבן צווישן זיך גערעדט, זיך געטיילט און צו דער אַלגעמיינער באַדויערונג אויך זייערע צוגעגעבן:
— זיך דערהאָרעוועט... — האָבן געזאָגט אייניקע.
— אונדזערן אַ ברודערס גליקן...
— אוודאי, — האָט אַ זאָג געטאָן אַ פרעמד־פאַרבייגייענדיקע פרוי, ווייזט אויס, פון אָרעמען גראַד, וואָס דאָס בילד פונעם בלוטנדיקן זיסיען האָט איר אין אייגענע, היימישע גרויסע אַנגסטן דערמאָנט: — אַוודאי! וואָדען? די נגידים גיסן זיך גאָלד אין האַלדז און ביי אָרעמעלייט גיסט זיך דאָס בלום פון האַלדז.
— וויסט איז דער מאַמע זיינער, דער מלכה־ריווען! איר לעצטער שוין איינציקער בוים, — האָט אַ זאָג געטאָן אַן אַנדערע, אַ באַרעמהאַרציקע מאַרק־יידענע, וואָס איז געקומען פון דער מיט אַרבעט, פון אַ זאַק שטריקן, און וואָס איינס אַ שפּיזל האָט איר אונטערן אויער געשמעקט.
— וואָס שטייט מען? וואָס לאָזט מען אים דאָ ליגן? וואָס איז דאָרט פאַר אַן אָרט פאַר אים? ער קאָן דאָך דאָ אַזוי אויסגיין! — האָבן שוין אַנדערע, פריש־צוגעקומענע, געשריגן.
— זאָל מען ברענגען אַ פורל, זאָל מען... גיכער! וואָס שטייט מען?
דעמאָלט האָט זיך דער נאמן, דער פרומער ליבערזאָן מיט דער פיין־אויסגעקעמטער באָרד, וואָס איז ריז אַהער געשטאַנען אַ קאַלטער, אַ געלאַסענער, גלייך ער האָט געוואַרט, אַז באַלד וועט זיך זיסיע אַליין אויפהייבן פון די טרעפּ, פון זיין בלוט און פון זיין חלשות, כדי פאַרשפּאָרן פון פרעמדע מיילער באַרעדט און באַדויערט צו ווערן; דעמאָלט, אַז צו זיין אויער האָבן שוין דערגרייכט די אויסגעשרייען און די פאָדערונגען עפּעס פירצונעמען און עפּעס וואָס גיכער און וואָס נייטיק איז צו טאָן פאַרן חולה, און דער עיקר, דערהערנדיק אויך, אַז פון זייטיקע און פרעמדע ווערט שוין דעם באַלעבאָס ↰ 181 נאָמען ניט צום איבעריק גוטן דערמאָנט, האָט ער, ליבערזאָן, ווי אַ שטענדיקער און אייביקאָניקער דינער, וואָס אַליין דער נאָמען „באַלעבאָס” מאַכט אים אַכטנדיק אויפציטערן און איז אים טייערער אַפילו פון די האָר פון זיין באָרד, האָט ער זיך איצט אַ כאַפּ געטאָן, איז אין קלייט אַריינגעלאָפן, צום טישקעסטל צו, פון דאָרט אייניקע מטבעות אַרויסגעכאַפּט, עס אויף גיך פאַרשלאָסן, צום עולם, וואָס אַרום זיסיען, אַראָפּ, און צו קאַטערוכען, וואָס איז אַ נידערגעשלאָגענער, ווי אַלע די אַרומיקע, געשטאַנען, אַ זאָג געטאָן:
— גיי ברענג אַ פורל, קאַטערוכע, נאַ דיר געלט, אָבער זע דינג זיך.
קאַטערוכע האָט אין עטלעכע מינוט אַרום אַ פורל געבראַכט. ער מיט אליקומען האָבן זיסיען ביידע אונטער די אָרעמס גענומען און אים פּאַמעלעכן אַרויפגעזעצט. אליקום איז, ווייל ער האָט נאָך פיל צו טאָן געהאַט, אין קלייט פאַרבליבן, און קאַטערוכען איז דערלויבט געוואָרן דעם קראַנקן אַהיים צו באַגלייטן.
דער עולם האָט זיך אין שטילשווייגן אַרום פורל געקליבן, ביז מ׳האָט זיסיען דאָרט אויסגעריכט און איינגעמאָסטעט, און אויך נאָך דעם, ווען דאָס פורל האָט גערירט, האָט דער עולם נאָך אַ שטיקל צייט זיך צוזאַמען געהאַלטן און די געשעעניש באַהאַנדלט.
אַליין נאָר דער נאמן, דער געטרייער בוכפירער מיט דער געקעכלטער באָרד, ליבערזאָן, האָט זיך באַלד פון עולם אָפּגעטיילט. ער איז אין קלייט אַריין, און שטייענדיק, ווי ער איז געוואוינט געווען, און אַ ביסל קורצזיכטיק דאָס לענגלעכע קוויטאַריש־ביכל פאַרן לינקן אויג האַלטנדיק, האָט, ווי כסדר ער שרייבט אַריין אַהין פאַרן קאַסע־בוך, אויך איצט אַריינגעשריבן:
„בעד עגלה להמשרת זיסיע... קאָפּ...”
אָט דעמאָלט האָט משה מאַשבער, גראָד פון שטאָט אָנגעקומען און דעם גראָבן מאַרק דורכגייענדיק, פאַר דער קלייט זיך באַוויזן. ער האָט, ווי צו אַ צווייט־מדרגה־געשעפט, זעלטן אַהין אַריינגעקוקט. איצט אָבער, פאַרבייגייענדיק און פאַרן קלייט עפּעס רעדלעך דערזען, האָט ער אַ פאַרחידושטער אַהין אָפּגעקערעוועט.
דער שמועסנדיקער עולם איז מיטאַמאָל אַנטשוויגן געוואָרן. מע האָט אים שווייגנדיק דעם וועג אָפּגעטראָטן און מיט די אויגן ביז די טרעפּ אויבן באַגלייט, און אַז ער איז אַריין און באַלד זיך צום אויפצאַפּלענדיקן ליבערזאָנען, וואָס איז אים אין גרויס דרך־ארץ אַנטקעגן געלאָפן, זיך געווענדט, אים אַ פרעג געטאָן: — „וואָס איז געשען? וואָס איז פאַר אַ רעדלעך פאַרן קלייט?”
— האָט אים יענער אין גרויס הכנעה באַלד באַרואיקן גענומען:
— ס׳גאָרניט... ס׳גאָרניט... ס׳איז זיסיען דעם משרת עפּעס ניט גוט געוואָרן... ס׳האָט זיך אים געלאָזט דאָס בלוט פון האַלדז, און מע האָט אים נאָר־וואָס אַהיים אָפּגעפירט...
אַוודאי וואָלט ניט געווען געדאַרפט זיין אַזוי, אַז אין יענעם אָוונט, וואָס נאָכן אויבן־דערמאָנטן טאָג, וועגן וועלכן מיר האָבן נאָר־וואָס דערציילט, זאָלן זיך צו משהן איבעריק מענטשן צונויפקלייבן. צוליב זיין שווער געמיט וואָלט בעסער געווען, ווען מע וואָלט אים דעמאָלט געלאָזט צורו. האָט זיך אָבער געמאַכט פאַרקערט, אַז גראָד אין דעם אָוונט האָבן מענטשן זיך יאָ גענומען קלייבן. צוערשט ליבערזאָן, דער בוכהאַלטער, וועלכער האָט געפילט, אַז דער צופאַל, וואָס איז היינט בייטאָג פאָרגעקומען אין קלייט מיט זיסיען, וועט, מעגלעך, אויפדערנאַכט האָבן אַ געוויס שטיקל פאָרזעצונג; מעגלעך, פון אַ געוויסער זייט וועט פאַרן באַלעבאָס אָנקומען ערגערניש, און עס וואָלט ניט געשאַדט, ער זאָל זיין דערביי, כדי, אויב מע וועט דאַרפן, ווי ער איז באַשטענדיק געוואוינט, דעם באַלעבאָס אונטערהאַלטן און פּאָטאַקעווען.
ער האָט זיך שוין געדרייט אין עס־צימער, אַלעמאָל אַ גרייטער אַנטקעגנצוקומען יעדן איינעם פונעם באַלעבאָס הויז מיט אַ בנעימותדיק וואָרט, צושטימען צו אַלץ, וואָס יענער וועט אַרויסזאָגן, אַפילו ווען אַ נאַרישקייט; דערביי האָט ער אַלעמאָל, ווי זיין שטייגער, אַפירגענומען די פיינע באָרד מיט דער לינקער האַנט פאַר זיינע אויגן, און אויף איר קעכלדיק ווי אויף אַ מין צאַצקע, אַ פאַרביילויפנדיקן פאַרגעניגטן קוק געגעבן.
דער צווייטער — נחום לענטשער, משהס איידעם, דער שטיק שולדיקער אין משהס ערגערניש פון היינטיקן טאָג. ער, וואָס מערסטנטייל די אויפדערנאַכטן האָט ער די טבע אָפּגעזונדערט ביי זיך אין צימער צו פאַרברענגען, — צי מיט דער פאַמיליע, צי אין געשעפט־ענינים פאַרטאָן, און וואָס קומט זעלטן, אויסער אין אויסגענומענע פאַלן, אין שטוב אַרויס — אויך ער האָט דאָס מאָל צווישן אַלע זיך געפונען.
ער האָט זיך, ווייזט אויס, נאָך ניט באַרואיקט פון דער רייזע, פונוואַנען ער איז געקומען, און דער עיקר — פונעם געשפּרעך מיטן שווער אינדערפרי, און אויך ער האָט אויף אַ פאָרזעצונג פון זיין ענין געוואַרט: אפשר האָט אים דער שווער נאָך וואָס צו זאָגן, וועגן דעם, וואָס ער האָט זיך מיטן אַדוואָקאַט אויסגע׳עצהט, אפשר וועט ער אים דאַרפן, דער שווער, אים אַ רוף טאָן, כדי אויף ווייטערדיקע שריט פאָרצונעמען זיך באַראַטן.
דער דריטער — יאַנקעלע גראָדשטיין, דער צווייטער איידעם, „די שטילע טויב” ווי לייט און די שטוב־מענטשן פלעגן אים רופן, אָדער ווי די דינסטן — „דער אין די זאָקן”, ווייל ער פלעגט שטיל שטיין, גיין און טרעטן, — אויך ער, יאַנקעלע גראָדשטיין, וואָס האַלט זין אוודאי תמיד אין אַ זייט פון אַלע, אַפילו פון אייגענע אין שטוב — אויך ער איז היינט אינמיטן. ער איז געקומען, פאַר אַלעמען, שטילינקערהייט ביים שטילן ליבערזאָנען אין אַ ווינקל ↰ 183 אָפּצונעמען אַ באַריכט פאַרן טאָג אין קלייט, וואו ער איז היינט אַ שטיק צייט ניט געווען, אַזוי ווי ס׳מאַכט זיך מיט אים אָפט, אַז ער ווערט פאַרפאַלן און מאַנקירט מיט זיין סוחר־צייט גאָר ניט מעשה סוחר.
ס׳האָט זיך אויך היינט באַוויזן שלום שמאַריאָן — גאָר ניט ווי זיין שטייגער איז, אין די אויפדערנאַכטן קיין פרעמדע הייזער צו באַזוכן. ער באַנוגנט זיך כסדר מיטן טאָג. דעמאָלט זעט מען אים, הערט מען אים, דעמאָלט זיינען אַלע זיינע הינטישע חושים אָנגעשפּיצט אויף אומשנאָרען און אויף אַלץ, וואָס ער באַדאַרף זיך צו דערוויסן, און אויפדערנאַכט דערפער זעט מען אים שוין אין ערגעץ, ווייל דעמאָלט ליגט ער, ווי מיט די ביינער, וואָס ער האָט פאַרן טאָג ערגעץ געפּאַקט, און טוט זיי אין זיין הינטישער ווינקל־לאָך הריזען.
דאָס מאָל האָט אים דער טאָג ניט גענוגנט, און ער איז געקומען אויך ביינאַכט שמעקן, שנאָרען: אפשר אַ וואָרט, אפשר אַ וואונק, אַ ווייטע אָנדייטונג נאָר אויף דעם, וועגן וועלכן ס׳האָט זיך צווישן שווער און איידעם אינדערפרי אין קאָנטאָר ביי משהן הינטער אַ פאַרמאַכטער טיר געהאַנדלט.
אָט די און אויך אַנדערע אין שטוב.
ס׳האָבן זיך היינטיקס מאָל אויף דער קיך אַריינגעשטעלט אויך אליקום מיט קאַטערוכען, וואָס געוויינלעך קומען זיי נאָר אַ שבת־צונאַכטס, אונטער אַ יום־טוב, בעת אַ שטוב־שמחה, אָדער אויך אינדערוואָכן אַמאָל טרעפט זיך, ווען קאַטערוכע ברענגט אַ מציאה פון מאַרק, וואָס ליבערזאָן האָט אין זינען און טוט מיט איר אַמאָל פאַרזאָרגן דעם באַלעבאָס קיך, ווען אַ געלעגנהייט מאַכט זיך.
אַן אַנדערשמאָל איז קאַטערוכע פריילעך, און ווי נאָר ער קומט אַריין, אַזוי ווערט די קיך מיט אים פול: באַלד האָט ער שוין די קעכנע אַ לאַכנדיקס צו דערציילן, אויך דער פּאָקאָיאָווע, דער יונגער גנעסיען מיטן הויכן לעבעדיקן בוזעם אונטערן מולטענעם קאָפטל, וואָס קאַטערוכע פאַרקוקט זיך אויף אים שטאַרק. ער האָט גנעסיען יעדעס מאָל איינע אַ געוויסע באַמערקונג צו מאַכן:
— זע, — ווייזט ער איר אָן שטאַרק נאָענט מיטן פינגער אויף איר קאָפטל, — זע, מ׳פעלט דאָך דאָ ביי דיר אַ קנעפּל, גנעסיע...
דערביי כיטרעוועט ער מיט די אויגן און מיטן האָצמאַך־לצנישן פּנים צו יענעם אָרט, וואו ער ווייזט איר אָן, און זי, גנעסיע, טוט זיך כסדר אַ כאַפּ, האַקט אים איבער דער האַנט, און צוזאַמען מיט דער קעכנע שעלט זי אים שוין בשותפות.
— אַ קרענק אויף אים, — זאָגט איינע.
— אַ מיתה־משונה, — די צווייטע.
— ער וואַקסט אַן אויסוואורף, אַ כל־בו, אַ וואָס אין דער קאָרט, דער ממזר, דער קאַטערוכע.
אליקום, ווען ער איז דערביי, לאַכט שטיל, גוטמוטיק און לאָזט זיך דערביי, צוזאַמען מיט קאַטערוכען, פון די דינסטן מיט אַ גוטער זאַך פון די באַלעבאַטישע שיריים אויפנעמען — פון עסנוואַרג, און אַמאָל מיט אַ גלאָז טיי ביים טיש פון די דינסטן.
היינטיקס מאָל זיינען ביידע, אליקום מיט קאַטערוכען, געקומען ניט מיט קיין מיטגעבראַכטע מציאות פון מאַרק. היינטיקס מאָל האָט זיך אויך קאַטערוכע, ווי אַלעמאָל, ניט געווערטלט: ס׳איז אים נאָך אויפן פּנים דער ערנסט געלעגן פונעם איבערגעלעבטן אין קלייט בייטאָג מיט זיסיען, און דערנאָך, ווען ער האָט אים אויפן פורל באַגלייט, און ווי אַזוי דאָס ווייב, די קינדער, די מאַמע זיינע מלכה־ריווע האָבן אים דערזען אונטער דער האַנט אין שטוב אַריינגעפירט ווערן — פון אים, פון קאַטערוכען, און פון דער צווייטער זייט — פונעם פורמאַן, וואָס האָט צוגעהאָלפן.
די רייד אין קיך האָט זיך דאָס מאָל (בסוד נאַטירלעך) אַרום זיסיען געדרייט, און אַלע, סיי די דינסטן סיי די משרתים, אליקום און קאַטערוכע, האָבן עפּעס היינט ווי אין קיך ניט געקאָנט איינזיצן, ווי וועלנדיק הערן, וואָס מע וועט דאָרט, אין שטוב, דערפון רעדן.
אין שטוב דעמאָלט האָט אָבער דערפון קיינער ניט גערעדט. די שטוב איז מיט אַנדערע אינטערעסן פאַרנומען געווען. איבעריקנס, האָט קיינער, אויסער געציילטע מענטשן, דערפון ניט געוואוסט...
ליבערזאָן האָט ביים אַריינקומען אין שטוב, דערזעענדיק גיטעלען אַ בלאַסע, אַ מאַטע און, ווייזט אויס, נאָך אַ שווערן קאָפּווייטיק פון בייטאָג — זי געשאַנעוועט, און — אָדער ער האָט זיין דערציילן אויף שפּעטער אָפּגעלייגט, אָדער אינגאַנצן גאָר פאַרשווייגן בדעה געהאַט, אָדער ער האָט אויך אַליין אין דעם פאַרגעסן.
ער האָט אויך טאַקע געקאָנט פאַרגעסן, מחמת יעדעס מאָל, ווען ער, ליבערזאָן, האָט זיך געפונען אין באַלעבאָס הויז, האָט ער זיך געפילט, ווי אויף ספּראָזשינעס. יעדעס מאָל גרייט אויפצושפּרינגען און מיט גרויס כבוד עמעצן פון די שטוב־לייט אויסצוהערן, ווען מע האָט זיך צו אים געווענדט; און אַן אַנדערשמאָל, ווען ניט געווענדט — זיך צו דער צייט אין אַ געשפּרעך אַריינמישן און אונטערזאָגן וועמען מע דאַרף און וועמען מע דאַרף ניט, אַבי נאָר דעם, וואָס האָט צו זיין באַלעבאָס שטוב אַ וואָסער־ניט־איז שייכות.
מ׳האָט אין שטוב דעמאָלט אָוונט־טיי געטרונקען. גיטעלע האָט געזען, אַז די שווערע שטימונג, מיט וועלכער איר מאַן, משה, איז אינדערפרי פון שטוב אַרויס, האָט זיך ביי אים פאַרן טאָג פאַרגרעסערט, אַז צו דעם, מיט וועלכן ער איז אַרויס פון שטוב, איז אים עעפּס דאָרט פאַרן טאָג אויפן וועג נאָך ↰ 185 צוגעקומען. זי וואָלט אים אַן אַנדערשמאָל אין אַזאַ פאַל געוויס גע׳עצהט זיך גיין צולייגן. אָבער היינט, זי ווייסט אַליין ניט פאַרוואָס, האָט זי גאָר געטאָן ווי דעם היפּוך: ניט גענוג וואָס זי האָט ניט געזען אים צו דערווייטערן פון שטוב, פון טומל, פון פרעמדע מענטשן און פון אַלץ, וואָס קאָן אויפרעגן אין אַן אויפגערעגטן צושטאַנד, האָט זי נאָך פאַרקערט געטאָן: ס׳איז איר פּלוצים איינגעפאַלן עמעצן שיקן, מע זאָל גיין לוזין צום טיש, צו דער אָוונט־טיי רופן.
דער, וועמען זי האָט געשיקט, איז אַוועק, אָבער באַלד טאַקע האָט זיך פון די ווייטע צימערן ניט נאָר לוזי אַליין, נאָר צוזאַמען מיט אים נאָך איינער, צוזאַמען מיט אים אויך סרולי, באַוויזן.
דאָס זיינען זיי פון לוזיס אַלקער און פון יענעם געשפּרעך געקומען, פון וולעכן לוזי האָט היינט אינדערפרי אים, סרולין, אויף שפּעטער, אויף בייטאָג, אויף פאַרנאַכט אָפּגעלייגט. איצט האָבן זיי אים, ווייזט אויס, געהאַט, דעם געשפּרעך, וועלכן מיר זאָגן זיך אָפּ איצט אים איבערצוגעבן, מחמת ער וואָלט אונדז דאָ איבעריקס און צו לאַנג פאַרהאַלטן, אָבער צו וועלכן שפּעטער, אויף אַן אַנדער אָרט, וועלן מיר זיך צו אים נאָך אומקערן.
ביידע האָבן האָפערדיק אויסגעזען, ווי צופרידן איינס פון אַנדערן, און דאָך סרולי מיט מער דרך־ארץ, ווי לוזי צו אים, אַזוי אַז ביים אַריינקומען און ביים שוועל אַריבערטרעטן האָט סרולי לוזין פאָרויסגיין געלאָזט, אים דאָס ערשטע אָרט אָפּגעטראָטן.
אין שטוב איז דאָס אַן איבערראַשונג געווען. דער רושם, וואָס דאָס האָט געמאַכט אויף אַלעמען, דער עיקר אויף די אייגענע פון שטוב, איז געווען אַ וואונדערלעכער: ווי קומט לוזי גאָר צו סרולין, און ווי האָבן זיי זיך גאָר געטראָפן אַזוינע איינער מיטן אַנדערן: דערצו נאָך אַזוי אויפגעלייגט און ווי נאָך עפּעס אַ מין געשלאָסענער אחדות — אַזוי האַנט ביי האַנט, אַזוי היימיש־ברודעריש...
קיינער האָט פאַרנאַכט ניט באַמערקט, ווי סרולי איז אַריין צו לוזין, קיינער האָט דאָרט דעם גאַנצן אָנהייב־אָוונט זייער צוזאַמען־זיין ניט חושד געווען, און איצט, אַז גיטעלע האָט זיי ביידע אויף דער שוועל אויפטרעטן דערזען, האָט זי געוואָלט אַזש אויסשרייען פון פאַרוואונדערונג. משה האָט זיך אומרואיק פון זיין בענקל אַ הייב געטאָן, אויך די איבעריקע אייגענע — דאָס זעלבע.
ביידע, לוזי און סרולי, האָבן באַלד פאַרנומען ערטער ביים טיש. לוזי האָט זיך געלאָזט טיי דערלאַנגען, אויך סרולי. דערביי זיינען זייערע ערטער אויסגעקומען איינס לעבן אַנדערן, און סרולי האָט זיך אַ ביסל אויסגעדרייט מיט רוקן צו די אַלע, וואָס זיינען אין זיין זייט געזעסן, און מיטן פּנים מער געקערעוועט צו לוזין.
ס׳האָט שוין געהאַלטן דערביי, אַז, דאָס צוזעענדיק, זאָל משה איצט פון זיין בענקל זיך אויפהייבן אויף אַוועקצוגיין, ווי ער האָט עס אינדערפרי געטאָן.
באַזונדערס נאָך אַצינד, ווען ער האָט פאַר זיך אי לוזין אי סרולין עפּעס ווי צונויפגערעדטע געהאַט, און זייער אחדות האָט אים געשטאָכן.
ס׳האָט אויך געהאַלטן דערביי, אַז גיטעלע, קוקנדיק אויף משהן און אים גוט קענענדיק, און זעענדיק זיין ערגערניש, און מורא האָבנדיק פאַר דעם, וואָס מע האָט באַדאַרפט מורא האָבן, פאַר דעם, וואָס האָט זיך איצט אויפן שכל געלייגט — פאַר עפּעס אַ קריג צווישן די ברידער, אַ קריג, וואָס פרעמדע מענטשן וועלן ביי איר בייזיין און דער בזיון וועט נאָך זיין טאָפּלט, — האָט שוין געהאַלטן דערביי, אַז איר קאָפּווייטיק פון טאָג, וואָס האָט איר שוין געהאַט אַ ביסל נאָכגעלאָזט, זאָל זיך איצט ווידער אָפּרופן און פאַרשטאַרקן, און זי האָט טאַקע באַלד מיט די הענט די שלייפן אַ פּרואוו געטאָן, זען, צי ער הייבט זיך איר ווידער ניט אָן...
האָט אָבער אין דער מינוט געטראָפן, אַז אויף דער שוועל, פון טיר אָנקומענדיק, האָט זיך אַ פרוי אַריינגעשטעלט. אַ הויכע, העכער פון מיטעלער וואוקס, אין די פּלייצעס אַ גלייכע, מיט אַ שאַל אויף די אַקסל, און דאָס איז געווען מלכה־ריווע, זיסיע דעם הויפּט־משרת מאַמע.
זי האָט, — ניט געקוקט, וואָס ס׳האָט זי היינט דער גרויסער אומגליק געטראָפן, וואָס דאָס לעצטע שטיקל זון האָט זיך איר אַוועקגעלייגט, און פון איר פריערדיקער דערפאַרונג האָט זי אויך געוואוסט, אַז ס׳איז ערנסט, און הלוואי דער סוף זאָל אים זיין אַ גוטער, — ניט געקוקט דערויף, האָט זי דאָך, גייענדיק איצט צום גביר, צום מאַנס ווייטן קרוב און צום זונס באַלעבאָס, אויך דעם שבתדיקן שלייער אָנגעטאָן — דער, וואָס פאַרקעמט זיך שטאַרק גלאַט אויף ביידע קאָפּזייטן מיט אַ שרונט אינמיטן, אויך אירע מעשענע צוויי לאַנגע זיך באָמבלענדיקע אוירינגלעך, די לעצטע, וואָס זיינען איר נאָך פון אַמאָליקע גוטע צייטן פאַרבליבן, און וואָס קיינער האָט זיי שוין ניט געקויפט, און אין שלעכטע צייטן האָבן זיי זיך שוין אין ערגעץ ניט געלאָזט פאַרזעצן.
יאָ, ניט געקוקט דערויף, דאָך אין שלייער און אין די אוירינגלעך. ווייל אַזאַ איז זי שוין געווען, מלכה־ריווע: אַן אויסטערלישע, מיט אַ שטאַרקן מאָדנע־אויסגעהאַלטענעם כאַראַקטער, באַזונדערס אין אַ צרה־צייט אַ שטיק מאַנצביל, און אַפילו מערער — געזינטער און אויסגעהאַלטענער פון אַ מאַנצביל.
מע האָט זי אַלע געקענט און מע האָט זי אַלע שטאַרק געאַכטעט. און ס׳איז געווען פאַר וואָס: ווייל אין איר געשטאַלט איז אַ קליינער איוב אַרומגעגאַנגען, אויך אַזוי, ווי יענער, אַ געשלאָגענער, אָבער ניט, ווי יענער, קיין געבראָכענער.
זי האָט אין לעבן פיל איבערגעהאַט, פיל אויסגעשטאַנען, אָבער אירע טריט און איר קול — פעסטע, און אין די פּלייצעס אַ גלייכע. זי האָט באַלד נאָך דער חתונה אָנגעהויבן קינדלען. ביי יעדן „טראָגן” געבלוט, גאַנצע פעסער ↰ 187 אָפּגעגעבן. מע האָט געמיינט, זי עקט זיך ,אָבער אָפּגעהאַט, געבוירן — איז זי ווייטער געזונט, „טראָגט” ווייטער און בלוט ווייטער. דאָקטוירים האָבן זי שוין, ווי אַ פענאָמען, געקענט, האָבן אויפגעהערט איר מעדיצין געבן, און ווייבער האָבן זיך אויפגעהערט חידושן: מלכה־ריווע.
זי האָט אַזוי זיבן זין אויסגעשיט, זיי דערצויגן, אין גוטע צייטן — מיט גוטס געהאָדעוועט, אין שלעכטע — זיי אויף אַרבעט צו פרעמדע אָפּגעשיקט. אָבער קינדער — איינס אין איינס, ווי די ליכט, גרויסע, הויכע, שטאַלטנע, מיט רויטע באַקן.
נאָר דאָ האָט זיך עס אָנגעהויבן: ווי זיי זיינען אונטערגעוואַקסן, אַזוי האָט אין איינעם אַ שיינעם טאָג איינער אַן אַכצניאָריקער זיך אַוועקגעלייגט, האָט אין אַ פּאָר חדשים אַרום מיט טרוקענעם הוסטן און פאַלשע רויטע באַקן אָפּגעברענט, און אַוועק. דער צווייטער — אַ צווייטע פּאָר חדשים — און דאָס זעלבע. אַזוי איינס נאָך איינס, און די קללה האָט זיך ביי איר פאַר אַ פעסטן גאַסט באַזעצט.
יעדעס מאָל, ווען מ׳פלעגט פון איר שטוב אַ פרישן זון אַרויסטראָגן, באַזונדערס ווען עס האָט שוין געהאַלטן ביי די לעצטע, ביים פינפטן, זעקסטן, האָבן שוין די געזינטסטע מאַנצבילן פון די נאָענטסטע, פון די אייגנסטע אַפילו, מורא געהאַט צו דער לוויה צו קומען, ווייל ווער קאָן אַזוינס דען צוזען? די, וואָס זיינען אָבער אויף די לוויות יאָ בייגעווען, האָבן מלכה־ריווען כסדר געטראָפן אין דער שאַל אויף די אַקסל, די אויגן טרוקן, ניט געוויינט, ניט געליאַרעמט, נאָר יעדעס מאָל, אַז מע האָט שוין געהאַלטן ביי טהרה, און זי פלעגט זיך אין שטוב מיט אַ היימישן, מיט אַן עלטערן, דער עיקר מיט אַ פרומען מאַנצביל אָנטרעפן, פלעגט זי אים אָפּשטעלן, אויף אים אַ טרוקענעם קוק געבן, שטיל זיך ווענדן און ווי געשעפטלעך אַ זאָג טאָן:
— האַ, וואָס זאָגט ער? מע זאָגט, דאַכט זיך, אַז ס׳איז דאָ אַ גאָט אויף דער וועלט...
— וואָס רעדסטו, מלכה־ריווע, — פלעגט יענער אין גרויסן מיטפילנדיקן צער, אָבער, פאַר אירע ווערטער מורא האָבנדיק, זי פון לעסטערן וועלן אָפּהאַלטן.
— איז וואו איז ער, האַ?
דאָס מאָל, אַז מע האָט איר היינט זיסיען, דעם לעצטן, אַ בלאַסן,א האַלב־אונטערגעבראָכענעם, מיט שטעכיקע האָר אויפן פּנים, אַהיים געבראַכט און אים גלייך אויפן בעט אַוועקגעלייגט, האָט זי ווייטער, ווי איר שטייגער, קיין קולות ניט געמאַכט, דאָס ווייב פון זיין בעט ווי אָפּגעשאַרט, די קינדערלעך אין אַ זייט געהייסן אָפּגיין, צוגעגאַנגען, אַ קוק געטאָן און אַ זאָג געטאָן: „זון מיינער”, און ניט מער. נאָכדעם האָט זי שוין דעם איבעריקן טאָג דאָס ווייב אים געלאָזט באַדינען, אויך די קינדערלעך לעבן אים שטיין, און פאַרנאַכט, ↰ 188 ווען ס׳איז טונקל געוואָרן, האָט זי אין אַ ווינקל צימער איר שלייער אָנגעטאָן, די שאַל אויף די אַקסל גענומען, און פון דאָרט, וואו זי און זיסיע האָבן ווייט געוואוינט, אַזש אין דריטן רינג, אַהין, אין דער צווייטער עק שטאָט, וואו משהס הויז האָט זיך געפונען, זיך געלאָזט.
אַז זי איז אַריין אין קיך, האָבן זי גלייך פאַרפריער קאַטערוכע און אליקום, נאָכדעם די דינסטן באַמערקט. ניט זיי איר און ניט זי זיי האָבן קיין וואָרט ניט געזאָגט, נאָר אַלע אין קיך בייזייענדיקע האָבן זי מיט באַגלייטנדיקע אויגן דורכגעלאָזט. און אַז זי איז די קיך דורכגעגאַנגען, האָבן אַלע יענע, פאַר זיך אַליין ניט באַמערקט, פון זייערע ערטער — וואו־ווער געשטאַנען און ווער־וואו געזעסן — זיך גערירט און אויפגעהויבן, און ווי געצויגן פון מלכה־ריווען, נאָך איר גלייכער שטאַלטנער פּלייצע מיט דער שאַל, וואָס אויף איר, נאָכגעגאַנגען.
אַז זי איז אַריין, אַז זי האָט זיך געוויזן, האָט זי צוערשט דערזען משה, וואָס איז געזעסן אויבנאָן אויף זיין אָרט ביים טיש. ער האָט אויך דערזען, ווי הינטער איר, ווי זיך נאָכציענדיק נאָך איר, האָבן זיך שטיל, איינער הינטערן אַנדערן, די קיך־לייט, די משרתים, דינסטן אַריינגעשטעלט, גלייך זיי וואַרטן פון איר, מלכה־ריוועס, אָנקומען און פון דעם, ווי אַזוי מ׳וועט זי דאָ אין צימער באַגעגענען, ווי אויף עפּעס אַ מין פאָרשטייענדיקער פאַרשטעלונג.
באַלד נאָך משהן, האָט זי אויך גיטעלע דערזען, און אויך זי — די אונטערקומענדיקע הינטער איר, און די זאַך איז איר געווען אַ חידוש, און זי האָט זיך אַ פאַרוואונדערטע געווענדט צו משהן, צו דעם, וואָס יעדעס מאָל, ווען זי איז אין אַ פאַרלעגנהייט, ווען זי פאַרשטייט עפּעס ניט און זוכט באַשייד.
ס׳האָט אויך באַלד ליבערזאָן זי באַמערקט, און ער האָט שוין געוואָלט אויפשפּרינגען, איר אַנטקעגן לויפן, און דער ערשטער ביי איר אַ פרעג טאָן אַ „וואָס מאַכט ער?”... ניט אַזוי צוליב זיין אייגענעם אינטערעס, נאָר צוליב דעם, וואָס דער ענין איז דאָך די באַלעבאַטים נוגע.
באַלד אויך האָט סרולי, וואָס, ווי געזאָגט, איז מיט אַ זייט אויסגעקערעוועט געווען, — און דאָס איז דאָך פאַרשטענדלעך, אַז מיט יענער זייט איז ער צום אויבנאָן געווען געקערעוועט, און מיטן פּנים צו דער טיר, וואָס פירט פון קיך, געווענדט, — אויך סרולי, אַז ער האָט זי דערזען, האָט ער באַלד מיט זיין פאַרשאַרפטן חוש דערפילט ,אַז דאָ איז עפּעס פאַרן טאָג אָן זיין וויסן געשען. וואָס אַזוינס — האָט ער ניט געקאָנט טרעפן, אָבער אין פּנים ביי מלכה־ריווען האָט ער דאָך עפּעס געלייענט, און דער עיקר, אין דער נייגעריקייט און מורא, וואָס אויף די דינסטנס און משרתימס פּנימער אויסגעדריקט, און דאָס האָט אים שוין פון אָרט אונטערגעהויבן, אינגאַנצן צו יענער זייט אים אויסדרייען געמאַכט, און אינגאַנצן שוין אָנגעשפּיצט, ווי אַ מלחמה־פערד, ווען ס׳דערשמעקט דעם שאַל־האָרן.
און נאָך סרולין אויך די אַנדערע שטוב־לייט און אַפילו די געסט אין שטוב.
מלכה־ריווע דעמאָלט, וואָס זי האָט געהאַט פון איר היים אַ גרויסן וועג דורכצומאַכן, אַ גוואַלדיקן שטיק מהלך דורך דער גאַנצער שטאָט כמעט, וועלכע איז געווען שוואַך באַלויכטן, גאָר מיט ליכט און לאָמפּן, וואָס האָבן זיך פון נידעריקע פענצטער פון די הייזער וואו אַרויסגעזען, — מלכה־ריווע האָט איצט, פון דער פינצטער אָנקומענדיק, זיך געטראָפן אין דער שטאַרק־באַלויכטענער נגידישער עס־שטוב מיט דער הרחבה, מיט די געסט ביי דער טיי אין שטוב ביים טיש; זי האָט, דאָס דערזעענדיק, זיך דערמאָנט, פונוואַנען זי קומט — פונעם ענגן אַלקער, וואָס כאָטש זויבער, ריין, ווי איר זיסיע האָט ליב און פאָדערט פון זיין ווייב זויבערקייט, אָבער אָרעם, נאַקעטלעך, אַפילו ווען אַלע זיינען געזונט אין שטוב, בפרט היינט, ווען ער, זיסיע, האָט זיך אַ חולה באַוויזן, איז שוין גלייך די אָרעמקייט מיטאַמאָל און צוויי מאָל, דריי מאָל דאָך אויסגעוואַקסן; איז אָט, זיך דאָס דערמאָנענדיק, און האָבנדיק דעם גבירס שטוב און די גרויסע ליכט פונעם הענגלאָמפּ איצט פאַר די אויגן, האָט זי זיך אַ וויילע אויפגעהאַלטן, אויף דער שוועל כמעט שטיין געבליבן, און נעענטער אין צימער אַריינצוקומען ווי קיין פיס ניט געהאַט... באַלד אָבער האָט זי צום טיש אַ גיי געטאָן און צום אויבנאָן זיך אַ רוק געגעבן, כדי זיך שטעלן ביי דער זייט פון משהן, צוליב וועמען, אייגנטלעך, זי איז געקומען און געשעפטלעך באַדאַרפט האָבן זיך צו ווענדן, און באַלד האָט זי זיך טאַקע געווענדט צו אים.
דערביי זיינען אַלע ביים טיש ↰ אַנשוויגן געוואָרן. סרולי האָט זיך מיטאַמאָל צו זיין צווייטער זייט אויסגעקערעוועט, אַהין, וואוהין פריער האָט ער ניט געוואָלט קוקן — צום אויבנאָן, הייסט עס; אויך לוזי — מיט זיין בליק אַהין, אָפּגערעדט שוין פון אַלע איבעריקע.
און מלכה־רימע האָט אַ זאָג געטאָן:
— ער ווייסט, מסתמא, משה (זי האָט אים ניט געאירצט, ווייל זי איז אים אַ קרובה, ווייל זי איז מיט אים אין איינע יאָרן, און ווייל, בכלל, האָט זי, דאַכט זיך, קיינעם ניט געאירצט), צוליב וואָס זי איז איצט געקומען, וואָס ס׳האָט היינט מיט איר זיסיען געטראָפן?
— יאָ, ער ווייסט.
— ער ווייסט מסתמא אויך, אַז די שטוב האָט אַזוי אויך געלעבט אין נויט און אין דחקות, בפרט איצט, ווען מע דאַרף דאָקטוירים, רפואות א. אַז. וו.
— איז וואָס קאָן מען העלפן, אויסער דעם, וואָס ביז ער וועט געזונט ווערן, וועלן זיינע שכירות אים גיין, ווי ביז אַהער געגאַנגען?
משהן האָט גלייך, ווייזט אויס, פאַרדראָסן, וואָס זי, מלכה־ריווע, האָט שוין דעם ערשטן טאָג, ווי נאָר דאָס אומגליק האָט זיך איר געמאַכט, קיין ↰ 190 צייט ניט געהאַט און גלייך געקומען מעשה־קבצן בעטלען, קיצבה מאָנען. דערצו נאָך, ווען אַפילו שוין יאָ געקומען, האָט דאָך דאָס באַדאַרפט מאַכן שטילערהייט, ניט פאַר אַלעמען אין די אויגן, ניט צו אים אַליין זיך ווענדן, נאָר פריער גיטעלען אָפּרופן, און גיטעלע וואָלט מיט אים וועגן דעם שוין געווען איבערגערעדט, און מע וואָלט שוין ווי־ניט־איז געטאָן, וואָס מעגלעך...
ער האָט דערום גלייך ביים אָנהייב געשפּרעך מיט איר שוין זיך געוואָלט פון איר אָפּטשעפּען, מאַכן דאָס בקיצור: קיין גזלן, הייסט עס, איז ער דאָך ניט, און וואָס מע טוט, און ווי מענטשן זיינען זיך נוהג אין אַזוינע פאַלן, ווייסט ער.
זי, מלכה־ריווע, אָבער, האָט זיך זיין גבירישע לאַגע צום האַרצן ניט גענומען, זיך ניט געקאָנט נעמען, ווייל צום האַרצן איז איר געווען נעענטערס... זי האָט געוואוסט, אַז זיסיעס קרענק און אַוועקלייגן זיך איצט איז ניט אויף קיין קאַטאָוועס, געוואוסט אויך, אַז וואָכערניקעס ווייסן ניט פון קיין קרענק, און זיי וועלן זייערס קומען מאָנען, און דער רובל מיטן פערטעלע די וואָך, ווען אַפילו ער, דער באַלעבאָס, משה, וועט אַ צייט ניט מיד ווערן דאָס צו געבן, וועט איצט, ביי דער איצטיקער לאַגע, ניט קלעקן דער מינדסטער נויט אַפילו דאָס מויל צו פאַרשטאָפּן.
און זי, מלכה־ריווע, האָט דאָס אים אַלץ געזאָגט פאַר אַלעמען אין די אויגן, אין די אויגן פון אַלע די, וואָס זיינען איצט געזעסן ביים טיש, און אויך פאַר יענע, וואָס זיינען ביי דער טיר געשטאַנען.
— איז וואָס וויל זי? — האָט זיך משה דאָ פון בענקל אַ הייב געטאָן. — איז וואָס נאָך קאָן ער טאָן? ס׳איז אַזוי אויך איבערגענוג, און פון זיין זייט איז ער שטענדיק יוצא, און פאַר קרענק איז קיינער ניט באַוואָרנט, און אַז מע קאָן ניט אין דער היים, אַז ס׳איז שווער אויסצוהאַלטן דעם חולה, איז דערויף דאָ אַ ביקור־חולים.
— אַ ביקור־חולים?! וואָס רעדט ער, משה? וואָס האָט ער געזאָגט? ער איז דאָך אַליין גבאי אין ביקור־חולים, ער ווייסט דאָך, ווער ס׳קומט אַהין אָן, ווער ס׳ליגט דאָרט, און ווייסט, ווי אַזוי מ׳גייט דאָרט אַרום אַרום חלאים?
— מע גייט, — האָט משה איבערגעשלאָגן און די אים ניט אָנגענעמע רייד ניט געוואָלט הערן, — מע גייט, ווי מע קאָן, וויפיל די שטאָט גיט געלט דערויף און לאָזט זיך קאָסטן. וואָס קאָן מען מער, וואָס קאָן מען בעסער?
— משה, — האָט דאָ מלכה־ריווע זיך אַ שטעל געטאָן, אַזש די מעשענע אוירינגלעך האָבן זיך איר אַ באָמבל געטאָן און די שאַל פון די אַקסל האָט זיך גענומען אַראָפּרוקן אויף צו פאַלן, — משה, דו זאָלסט ניט געפּרואווט ווערן! איך בין אַ געפּרואווטע, און איך בין צו דיר געקומען ניט נאָך קיצבה, נאָר מאָנען, וואָס סע קומט! ביי דיר איז ער קראַנק געוואָרן, ביי דיר, אין דיינע רייכע געשעפטן, האָט ער זיינע אָרעמע כוחות אַוועקגעלייגט, און דו ביסט ↰ 191 מחויב, לויט אַלע דינים, וואָס שטייען אין דער תורה, און אויב עס שטייט ניט, מעג עס שטיין.
— מחויב?
— יאָ, משה!
— איז וואָס זאָל ער טאָן?
— וואָס טאָן? — האָט דאָ פּלוצים דער משוגענער סרולי, וואָס קיינער האָט אים ניט געפרעגט און אויף זיין וואָרט, נאַטירלעך ,ניט געוואַרט, אַ זאָג געטאָן אַזוי הויך, אַזוי קלאָר און אַזוי אומגעריכט, אַז ביי אַלע אין די אויערן האָט אַזש אָנגעהויבן קלינגען, — וואָס טאָן? וואָס מע דאַרף? וואָס מע טוט פאַר זיך! און אויב ביקור־חולים, זיינען גבאים בילכער — אַליין דאָרט אַ בעטל צו פאַרנעמען און אויספּרואוון, זען, ווי געשמאַק ס׳איז דאָרט אַ געזונטן, בפרט דעם, וואָס שפּייט מיט בלוט...
די העזה פון סרולין דאָס מאָל איז געווען אַזוי אומגעריכט, אַזוי גוואַלדיק, אַז אַלעמענס אויגן האָבן זיך מיטאַמאָל צו אים אַ ווענד געטאָן, ווי צו אַ זאַך, וואָס פאַלט פּלוצים און אומגעריכט אַראָפּ פון באַליק.
גיטעלע האָט זיך אַ הייב געטאָן, ווי איר מאַן צו באַשיצן, ליבערזאָן — אויך, און גלייך ער האָט ניט געגלייבט דאָס געהערטע צו הערן. אַלע אָנגעשטרענגט, און אויך לוזי האָט אויף סרולין — ניט צו באַמערקן געווען, צי מיט תערומות, צי פאַרקערט, מיט צושטימונג, — אַ קוק געגעבן.
און אַליין משה, וואָס דער טאָג איז אים היינט אַ שווערער געווען: אינדערפרי פון דער געבראַכטער ליבער ידיעה פון זיין איידעם, דערנאָך ביים אַדוואָקאַט, פון וועלכן ער איז, ווייזט אויס, אויך ניט קיין איבעריק געטרייסטער אַרויס, און איצט גאָר אַזאַ זאַך — מיט אַ חולה, מיט אַ מלכה־ריווען, מיט דינסטן און משרתים, וואָס שטייען ביי דער טיר אין אַ בינטל און הערן, וואָס זיי דאַרפן ניט, און אויך אַנדערע; און, איבער אַלעמען, אָט דער משוגענער, דער ניט־גערופענער, ניט־געבעטענער, וואָס ווירקט אויף אים שטענדיק ביטער, באַזונדערס היינט, און דערצו נאָך ביי דער רעכטער האַנט פון זיין ברודער, און נאָך דערצו אַזאַ באַליידיקונג, — אַליין משהן, זאָגן מיר, איז דעמאָלט, נאַטירלעך, גאָרניט געבליבן, אויסער פון זיין אָרט זיך אַ הייב טאָן, אין טיש אַ קלאַפּ טאָן, און אַ געשריי צו טאָן צו סרולין ניט מיט זיין קול, און אַפילו, ווי אַ מענטש, וואָס גייט אַרויס פון די כלים זעלטן:
— אַרויס פונדאַנען! אַרויס פון מיין שטוב!!
דעמאָלט האָט לוזי, וואָס האָט ביז אַהער געשוויגן, אין געשפּרעך זיך ניט געמישט, און, ווי ס׳ווייזט אויס, אַפילו ניט בדעה געהאַט זיך צו מישן, — איצט, אַז ער האָט זיין, משהס, געשריי דערהערט און ווי אַלע פון דעם געפּלעפט געוואָרן, ווייל ער האָט ניט געוואוסט, מיט וואָס וועט סרולי דערויף ענטפערן, און בכלל, ווייל פון אים, פון משהן, אויף אַזאַ כעס זיך ניט געריכט און אויף ↰ 192 אַזאַ זאַך, ווי אַ מענטשן פון שטוב אַרויסטרייבן, — דאָ האָט לוזי, אויף סרוליס זייט זיך שטעלנדיק, זיין קול געהעכערט, אויך ער האָט פון זיין אָרט זיך אויפגעהויבן, און איבערן טיש אַריבער, איבער אַלעמענס קעפּ און צו זיין ברודער אין פּנים אַ זאָג געטאָן:
— זאָל ער מחילה בעטן, משה, ער האָט אַ מענטשן פאַר אַ רבים מבייש געווען. *) זאָל ער אים תיכף איבערבעטן.
— ער, משה... אים, סרולין... איבערבעטן?
— יאָ, ער — אים.
— אַזוי זאָגט ער? אַ מענטשן מבייש געווען? ס׳איז דאָך אָבער קיין מענטש ניט, ס׳איז דאָך אַן אָנשיקעניש, וואָס פרייט זיך אויף אַלעמענס אומגליקן, און ס׳איז שוין לאַנג צייט, מע זאָל אים פון אומעטום, פון אַלע הייזער אַרויסטרייבן.
— אָבער וואו האָט ער עס געזען, ווי מע טרייבט? „פון מיין שטוב”, זאָגט ער, פון דיינער?... פאַרוואָס עפּעס פון דיינער?... לי הבית... **)
— האַלט ער אים, הייסט עס, אונטער. איז אויב אַזוי, — האָט דאָ משה אויסער זיך פון כעס אויסגעשריגן, — וועט אים אויסקומען צוזאַמען מיט יענעם אויך אים, לוזין, איבערצובעטן.
— משה! — האָט דאָ גיטעלע איר מאַנס מיין און די גרויסע באַליידיקונג, אויך אויף לוזיס אַדרעס געשיקט, פאַרשטאַנען און אויסגעשריגן: — משה!
— טאַטע! — האָבן אויך די טעכטער פאַרשטאַנען, אויך זיי אויסגעשריגן, און זיי זיינען צו זייער פאָטער, צו משהן, צו, אים אין זיין כעס אויפצוהאַלטן און ווי זיין מויל פון ווייטער ענלעכע אַזוינע ווערטער אַרויסצולאָזן אָפּצוהיטן.
— שווער! — האָבן אויך די איידעמס פאַרציטערטע צו אים זיך אַ לאָז געטאָן...
און משה, כאַפּנדיק זיך, וואָס ער האָט דאָ נאָר־וואָס אין גרויס כעס פון מויל אַרויסגעלאָזט, האָט זיך נאָך מער צעכעסט, און, ווענדנדיק זיך צו דער כלומרשטער סיבה, צו דער עיקר־סיבה פון זיין גוואַלדיקער אויפרעגונג, צו סרולין, מיט אַן אויפגעהויבענער האַנט, ווי אַרויסגעריסן זי פון דעם רעדל היימישע, אייגענע, וואָס האָבן אים אַרומגערינגלט, האָט ער אים מיט איר אויף דער טיר אָנגעוויזן און ווידער אויסגעשריגן:
— אַרויס פונדאַנען! דיין פוס זאָל זיך דאָ מער ניט געפינען! און אויב דער איז אַ מענטש, — האָט ער ווייטער געשריגן און איצט שוין צו לוזין זיך געווענדט, — אויב יענער אַ מענטש, איז ער, לוזי, אים קיין ברודער...
*) פאַר פיל מענטשן אין די אויגן פאַרשעמט.
**) „צו מיר קער דאָס הויז” — אַ פּסוק אין ביבל.
— משה! טאַטע! שווער! — האָבן זיך דערהערט פאַרציטערטע קולות, אויסגעשרייען פון לעבן משהן, פון זיינע אייגענע, וועלכע האָבן אים אַרום, גערינגלט.
און וואונדערלעך אַ סרולי האָט דעמאָלט ניט געשאָלטן, זיך ניט קעגנגעשטעלט, אַפילו דאָס מויל ניט געעפנט — ניט ווי זיין שטייגער אַפילו אין גרינגערע פאַלן, ווען די באַליידיקונג אַ נישטיקע, בפרט איצט, ביי אַזאַ פאַל, וואָס מיט אים האָט זיך געמאַכט זעלטן, ריכטיקער, קיינמאָל ניט. ער האָט זיך נאָר פון טיש אָפּגעדרייט, מיט אַן אָפּגעבויגענעם קאָפּ פון אים אָפּגעגאַנגען, כדי אין יענעם ווינקל, וואו ער האָט אינדערפרי זיין טאָרבע אָפּגעלייגט, זי איצט אויפצוהייבן.
ס׳איז ניט פאַרשטענדלעך, פאַרוואָס האָט איצט סרולי ניט ווי אַלעמאָל זיך געפירט און געטאָן, פאַרוואָס, ווי ער קאָן און ווי ער איז בכוח, זיך ניט באַוויזן. מעגלעך דערפאַר, וואָס דער איצטיקער פאַל איז פאַר אים אַליין געווען אַן איבערראַשונג, מחמת ער האָט דערזען, אַז אַנדערע קאָנען אויך דאָס זעלבע, וואָס ער, — ביז דער לעצטער חוצפּה און פאַר קיין זאַך זיך ניט אָפּשטעלן.
אָבער ניין. גיכער פון אַלץ דערפאַר, ווייל ער האָט באַמערקט, ווי אין דער מינוט, וואָס ער האָט זיך פון טיש אָפּגעדרייט, האָט אויך לוזי, וואָס האָט די גאַנצע צייט זיין אָרט לעבן אים געהאַט, געטאָן דאָס זעלבע: אויך ער איז פון הינטערן טיש אַרויס, און בעת ער, סרולי, האָט זיך אין זעלבן צימער נאָך דער טאָרבע זוכן זיך געלאָזט, איז לוזי שטיל, פון אַלעמענס אויגן באַגלייט, גאָר אינגאַנצן אַרויס פון צימער...
אַלע זיינען דעמאָלט זיכער געווען און געמיינט, אַז דאָס האָט לוזי, מוחל זייענדיק אויף זיין כבוד, די באַליידיקונג אַראָפּגעשלונגען, ווייל, זעענדיק זיין ברודער אין גרויס כעס ניט צום אויפהאַלטן, און וויסנדיק, אַז אויב מע וועט זיך אים קעגנשטעלן, קאָן דאָס נאָך צו ערגערס פירן, האָט ער געהאַלטן פאַר נייטיק אָפּצוטרעטן, פאַרשווייגן, ווי ס׳פּאַסט פאַר אַן עלטערן, בפרט פאַר אַזאַ ווי לוזי. דער גאַנצער שטוב־עולם איז דערום אין יענע מינוטן אי ווי געליימט געבליבן אי אויך מיט האָפענונג אין די אויגן, אַז אָט באַלד, באַלד וועט דער שטורעם איבערגיין און דאָס אויפגעברויזטע וועט זיך צוריק איינלייגן.
אָבער פּלוצים, נאָך דעם, ווי סרולי האָט אַ קליין שטיקל צייט ביי דער טאָרבע זיך געפּאָרעט, זי געשנירעוועט, זיך אויפגעהויבן מיט איר, כדי מיט איר צו דער שוועל זיך לאָזן, — אַזוי האָבן אַלע מיטאַמאָל באַמערקט, ווי דורך דער טיר, דורך וועלכער לוזי איז נאָר־וואָס פון עס־שטוב אַרויס, האָט ער זיך ווידעראַמאָל באַוויזן, דאָס מאָל אין זיין זומערדיקן מאַנטל אָנגעטאָן, פאַרשפּיליעט און אויף אַוועקצוגיין.
און אָט, ווי נאָר סרולי האָט אים דערזען, אַזוי האָט ער מיטאַמאָל, ווי קיינמאָל מאַכט זיך אים ניט און קיינמאָל האָט קיינער זיך ניט געקאָנט באַרימען ביי אים דאָס צו זען, דאָס מויל געעפנט, ווי אויף עפּעס אַ מין לאַך צו טאָן. דערביי האָבן אַלע באַמערקט, ווי אין זיין אייבערשטן ציין־קאַסטן פעלט אים אַ צאָן איבער אַ צאָן. ער האָט אַזוי מיט די פאַראַנענע און מיט די פעלנדיקע ציין אין שטוב אַריין געשטשירעט, שטיל און מיט דער גרעסטער שווייגנדיקער נקמה, און אַז לוזי איז אונטערגעקומען און צו דער שוועל זיך דערנעענטערט אויף אַרויסצוגיין, האָט סרולי נאָך מער געשטשירעט, ער האָט אים דאָס אָרט אָפּגעטראָטן, אים פאָרויס גיין געלאָזט, און ער — הינטער אים, ווי דער כלים־ טרעגער און באַדינער זיינער.
ער האָט מיט נאָך ווילדערער הנאה דאַן דערזען, ווי גיטעלע האָט זיך מיטאַמאָל פון איר מאַן, פון משהן, אָפּגעריסן, און צו דער שוועל, צו פאַר לוזין צו; אויך משהס טעכטער — אין דעם מאָמענט, ווייל זיי האָבן פאַרשטאַנען דעם ערנסט פון מאָמענט, און אַז לוזי גייט איצט אויף קיין קאַטאָוועס אַוועק; אויך אַנדערע פון שטוב — צו יענעם אָרט, און גיטעלע די ערשטע האָט מיטאַמאָל אַ געשריי געטאָן:
— דו גייסט ניט אַוועק, לוזי? דו טוסט אונדז דעם בזיון ניט אָן?
— פעטער? — האָבן אויך די טעכטער אונטערגעהאַלטן, און די הענט, ווי אויף אַן אומגליק אָפּצוהאַלטן, אויסגעשטרעקט.
— פעטער, לוזי! — האָט זיך פון אַלע מיטאַמאָל פון די אייגענע, פון גיטעלען, טעכטער, איידעמס געהערט.
ער, לוזי, אָבער, האָט אַ שטילער, אין גרויס אַנטשלאָסנקייט און גאָרניט זאָגנדיק, מיט אַ שווייגנדיקער האַנט־באַוועגונג די ערשטע גיטעלען באַזייטיקט. זי צוערשט, דערנאָך אויך אַלע אַנדערע, וואָס האָבן אים־אָפּגעהאַלטן און געזאָלט דעם וועג פאַרשטעלן, ווי אָפּגעשאַרט, און אַזוי — ער פאָרויס, זיך ניט אומקוקנדיק, און סרולי הינטער אים, מיט אַן אויסגעדרייטן קאָפּ אין שטוב אַריינלאַכנדיק, זיינען זיי אַרויס, אַוועק און פון פאַר אַלעמענס אויגן ניט געבליבן.
ס׳האָט שוין געמעגט זיין גענוג פאַר יענעם אָוונט! ס׳האָבן נאָכדעם אַלע בייזייענדיקע אין שטוב ביי אָט דער טרעפעניש געמעגט פאַרשעמט בלייבן אויף עטלעכע מינוט, אָן לשון אין מויל, געפּלעפטע, איינער דעם אַנדערן ניט צו זאָגן גאָרניט האָבן, און דערנאָך, ווי־ניט־איז און אויף פאַרשיידענע אופנים זיך צעגיין.
איז אָבער ניין: האָט אָבער געטראָפן, אַז אין דער מינוט, ווען יענע ביידע, סרולי און לוזי, זיינען פון שטוב אַרויס, אַזוי האָבן אַלע, סיי די ביי דער טיר שטייענדיקע, סיי אויך די, וואָס זיינען די גאַנצע צייט ביים טיש אויף זייערע ערטער געבליבן, מיטאַמאָל אַ פּאַרשוין זיך באַווייזן דערזען — אַ מוראדיק ↰ 195 בלאַסן, וואָס זיין בלאַסקייט האָט פון דער טונקעלער שיין פון דער שוועל אַזש אין שטוב צו די ביים טיש זיך־געפינענדיקע דערלאַנגט: אַ מענטש, ווי פון קבר, האַלב אָנגעטאָן און אָן אַ היטל... און איידער דער עולם האָט באַוויזן פון דער ערשטער, נאָר־וואָס פאָרגעקומענער איבערראַשונג זיך צו באַפרייען, אַזוי האָט אים שוין די צווייטע געטראָפן: אַלטער...
ער איז, אַפּנים, שוין פון אַ לענגערער צייט אין שטוב געשטאַנען. אַלנפאַלס, ביי די לעצטע מינוטן פון געשעענעם אויף דער שוועל, בעת לוזיס אַוועקגיין, בייגעווען. ער איז אַריין אַ בלייכער, אַן אויסגעצויגענער, ווי אַ פאַרטראָגענער נאַכט־וואַנדלער, און פון זיינע ליפּן האָט מען, בעת זיין אָנקומען, געהערט, ווי ער חזרט איינע און די זעלבע ווערטער איבער: „ער גייט אַוועק... ער איז אַוועקגעגאַנגען”... און אַז דער עולם, וואָס האָט, אים דערזעענדיק, אים דעם וועג אָפּגעטראָטן, און ער האָט זיך דורכגערוקט אין שטוב אַריין, אַריבער און אַרויס פון עולם, אַזוי האָט ער מיטאַמאָל איינע אַ האַנט אויפגעהויבן, ווי ער וואָלט וועלן אינדערלופטן אַ פליג כאַפּן, דערביי האָט ער אַ שטילן, מאַטן קוויטש געטאָן, ווי אַ קליינע, קריכנדיקע חיה, אַז מע דערקוועטשט זי, זיך אַ קוליע געטאָן, און — פּראַך אויף דער ערד, און מיט אַ שטאַרקן קלאַפּ אין פּאָל אַנידערגעפאַלן.
ס׳איז שוין ניט אין זינען געווען דער נאָר־וואָס אַוועקגעגאַנגענער לוזי מיט סרולין, ניט אַוודאי די נאָך ניט אַוועקגעגאַנגענע מלכה־ריווע, מיט אַלעם דעם, וואָס איז אין שטוב פריער מיט אַ שטיקל צייט דאָ פאָרגעקומען — ניט אין זינען.
איצט איז אַ מענטש אויף דער ערד געלעגן, און אַרום אים, די ערשטע מינוטן פאַרלוירענע, אַ גאַנץ רעדל אייגענע און פרעמדע, וואָס באַלד, ווי מ׳האָט געטראָפן, האָט קיינער ניט געוואוסט, וואָס צו טאָן, צו וואָס זיך צו נעמען, און מע איז געבליבן, ווי אָן הענט און דערשטוינטע.
האָט זיך אָבער דער ערשטער דעמאָלט אַ זייטיקער, דער אונדז באַקאַנטער ליבערזאָן, געכאַפּט: ער איז פון זיין אָרט פון לעבן טיש צום רעדל צו, און איידער אייגענע האָבן זיך גערירט, די מיילער געעפנט אויף עפּעס אַ זאָג טאָן, אַזוי האָט ער פאַר אַלעמען צו קאַטערוכען זיך געווענדט און אַ באַפעל געטאָן אין נאָמען פון אַלע:
— לויף, קאַטערוכע, ברענג אַ דאָקטער. לויף צו יאַנאָווסקין, זאָג, אַז ס׳איז אַהער, צו אונדז, זאָל ער תיכף און טאַקע די מינוט קומען...
ביי אַלטערן איז דאָס אַ נייס געווען. ס׳האָט דאָס ערשטע מאָל פון אַזויפיל יאָרן קרענק אים היינט זיך דאָס געטראָפן. מעגלעך, אַז דער היינטיקער טאָג, דער אויסטערלישער, די געשרייען, וואָס האָבן ביי אים די העכסטע מדרגה דערגרייכט, און אין וועלכע ער האָט זיך היינט אַליין איבערגעשטיגן, האָבן געבראַכט דערצו: אויסגעשעפּט און אין אָנמאַכט אַנידערגעפאַלן.
אָבער ניין. ווער ס׳האָט אַן אויג געהאַט, האָט געזען: ס׳איז ניט קיין אָנמאַכט, ס׳איז ניט פון געשרייען אויסגעשעפּט, ס׳איז אַ נייס — אַלטער האָט געפּינעט, אַלטערן האָט, ווי פון אַ קוואַל, געזעצט די שוים פון מויל, און דאָס איז שוין געווען אַ סימן אויף אַזוינס, וואָס ער האָט ביז אַהער ניט געהאַט, אויף וואָס ער האָט ביז אַהער ניט געליטן. אַ סימן אויף דעם, וואָס יאַנאָווסקי, דער אַלטער דאָקטער, האָט, קומענדיק און אים באַטראַכטנדיק, נאָך לאַנגע אַרומרעדונגען טאַקע באַשטעטיקט: — אַ סימן אויפן פאַלנדיקן.
— אגב, — האָט יאַנאָווסקי, דער אַלטער, מיושבער דאָקטער דערצו נאָך צוגעגעבן, — קאָן דער איצטיקער פאַל, די איצטיקע, אויפן ערשטן קוק, פאַרערגערונג אין אַלטערס לאַגע, אויך דינען אַלס קריזיס און איבערבראָך פון זיין פריערדיקער שלאַפקייט, פון זיין שוואַכזיניקייט, און אַרויסרופן, פאַרקערט, אַ געוויסע אויסלייטערונג און באַפרייאונג פון זיין זינען. יאָ, — האָט ער געזאָגט, — די מעדיצין ווייסט פון אַזוינס און האָט ביי זיך פאַרצייכנט אַזוינע פאַלן.
מע האָט שוין אַלטערן יענע נאַכט אויף זיין אייבערשטיבל צוריק ניט אַרויפגעבראַכט און אים געלאָזט אין שטוב אונטן, ווייל אויך נאָך דעם, ווי ער האָט זיך פון פּאָל אויפגעכאַפּט, האָט מען געזען, אַז ער האָט קיין כוח ניט זיך אויפצוהייבן, און אַז די אויגן זיינען ביי אים צעמישט און צעבויטעט אַזוי, אַז זיי זעען אַפילו ניט דאָס, וואָס אין זיין געוויינלעכן צושטאַנד איז אים צו זען און צו באַנעמען יאָ געגעבן.
מע האָט אים אין עס־שטוב אַ בעט געבעט. ס׳איז לאַנג די גאַנצע שטוב, פריער מיטן דאָקטער יאַנאָווסקי, און נאָך דעם, אַז יענער איז אַוועקגעפאָרן, אַ שטיק אין שפּעטן ביינאַכט אָפּגעזעסן, שטיל און ווי אבלים.
ס׳האָט אויך דאָס מאָל, ווי אַלעמאָל אין אויסגענומענע פאַלן, ניט געפעלט אויך מאירל, וואָס האָט, שוין אין זיין ווייטן צימער שלאָפנדיק, פּלוצים דעם קלאַפּ פון אַלטערס פאַלן דערהערט און די אומגעוויינלעכע שטילקייט, וואָס איז נאָך דעם פאַל אין שטוב אויף אייניקע מינוט געוואָרן. דאָס האָט אים פון בעט אַראָפּגעטראָגן, און אַ האַלב־אויסגעטאָנענעם כמעט האָבן אים פּלוצים די עלטערע פון שטוב אויף איינער אַ טיר־שוועל, וואָס פירט אין עס־שטוב, שטיין דערזען.
און אין יענער נאַכט זיינען אין אַן אַנדער שטוב, ווייט אין עק שטאָט, אַזש אין דריטן רינג, „אויף די זאַמדן”, אין מיכל בוקיערס אָרעמער אויסקומעניש, אין איינעם אַ צימער, ביי אַ דרייער־לעמפּל, דריי מענטשן געזעסן און פאַרבראַכט. דאָס זיינען געווען לוזי, סרולי און אַליין דער באַלעבאָס, מיכל בוקיער.
מיר ווייסן ניט גענוי, ווי אַזוי דאָס איז פאָרגעקומען, נאָר אַז לוזי מיט סרולין האָבן זיך, פון משהס שטוב אַרויסגייענדיק, אויפן גאַס געטראָפן, און דערנאָך איבערן בריק, וואָס פירט פונעם אונטערשטן טייל שטאָט אינעם אייבערשטן, געקומען, האָט סרולי, נאָך אַ קורצן געשפּרעך מיט לוזין (וואָס דעם אינהאַלט זיינעם ווייסן מיר ניט) איינעם אַ פורמאַן צוגערופן, אים די גאַס, וואוהין ער און לוזי דאַרפן האָבן, אָנגערופן. און ביידע האָבן זיך אויפגעזעצט, און נאָך לאַנגן פאָרן און דרייען זיך איבער פינצטערע, גריבערדיקע גאַסן און געסלעך, זיינען זיי, לסוף, אַהין, וואו זיי האָבן באַדאַרפט, אָנגעקומען.
ביי מיכל בוקיער איז דאָס הויזגעזינד שוין געשלאָפן. סרולי האָט אָנגעקלאַפּט, און מיכל בוקיער האָט געעפנט. צוערשט האָט ער, צוליב די געסט, דאָס ווייב אויפגעוועקט, און זי האָט דאָס סאַמאָוואַרל געשטעלט — דאָס בלעכענע מיטן מעשענעם קרענטל. און נאָך דעם, אַז זי האָט אירס אָפּגעטאָן, האָט איר מיכל געהייסן גיין שלאָפן. און שפּעטער, ווען דאָס וואַסער אין קליינעם סאַמאָוואַרל האָט זיך צום ערשטן מאָל אויסגענומען, האָט ער שוין אַליין וואַסער געגאָסן און קוילן געשיט. און אַזוי עטלעכע מאָל, און אַזוי ביי שטיל־געמיטלעכע געשפּרעכן און ביי אָרעמער טיי און וועטשערע זיינען לוזי מיט סרולין שוין דאָרט אויף דער גאַנצער נאַכט פאַרבליבן.
צו מאָרגן אינדערפרי האָט זיך צו מלכה־ריווען אין שטוב געעפנט די טיר און אויף דער שוועל איז געבליבן שטיין אַ פּאַרשוין, וואָס זי וואָלט זיך קיינמאָל ניט געריכט צו זען אונטער איר באַליק.
דאָס איז געווען — דער באַוואוסטער „אויף די זאַמדן”, און אויך אויפן גאַנצן שטאָט, מאַזשעווע דער קצב־יונג. מ׳האָט אים גערופן מיט זייער ניט קיין שיינעם צונאָמען — מאַזשעווע די קור... ער איז באַוואוסט געווען און האָט זיך אויסגעטיילט מיט זיין אויפפירונג און מעשיות אַפילו צווישן די זיין גלייכן קייסאָרים־גאַלאנטאָנעס, ווי אַן אויסנאַם.
ער פלעגט, מערסטנטייל זומער נאָך דער אַרבעט און אין די פרייע שבת־ און יום־טוב־טעג, פאַרברענגען אויף די לעוואַדעס ביים באָדן זיך און ביים אָפּטאָן אָפט זייער ניט קיין שיינע זאַכן, וואָס די שטאָט האָט מיט זיי דערנאָך געקלונגען און לאַנג געהאַט צו רעדן.
כסדר נאָך דער אַרבעט אויסגעפּוצט אויף אַן אופן פון אַ קצב־יונג — קורץ געקליידט, מיט שטאַרק גלאַנציקע שטיוול, אַן אויסגענייט העמד, און אין דער האַנט — אַ סימן אויף הפקר און גאַלאַנטאָנישער ליידיקגייערישקייט — אַן אָקסישער גיד.
ער איז געווען שיין. פיל מיידלעך האָבן פון אים געליטן אין שטאָט, פיל, וואָס וואוינען ביי די ברעגעס פון די לעוואַדעס — אויך אויסערן שטאָט. און די, וואָס האָבן פון אים ניט געליטן, פלעגן זיך דאָך אויף אים אויף אַזוי פאַרקוקן, גלייך זיי וואָלטן פאָרויסגעפילט די ליידן... דאָס איז גערעדט ניט נאָר פון דינסטמיידלעך און ווייבערשן געשלעכט פון פּראָסטן עולם, נאָר אויך אַפילו באַלעבאַטישער גראַד, יונגע ווייבלעך באַלעבאָסטעס פלעגן כאַפּן אונטערוויילעכטס אַן ענלעכן קוק אויף אים, בשעת איינקויפן פלייש ביי זיין באַלעבאָס, ביי מאיר בלאַס, ביי וועמען ער האָט געדינט אַלס קצב־יונג, אַלס העקער.
אַ שטילע יונגע גבורה, וואָס איז זיכער אין זיך און אין איר כוח אַלץ צו באַצווינגען, האָט אַרויסגעקוקט פון זיין ראָז מיט ווייס געמישט פּנים, וואָס באַשטענדיק ראַזירט, אָבער דאָך מיט אַרויסשפּראָצנדיקע שפּיצלדיקע הערעלעך, ווי פון אַ צייטיק־געוואָרענעם, רייפן, האַלב־געלן, האַלב־רויטן אַגרעס.
ער איז געשטאַנען מערסטנטייל ביי דער קלאָץ. זיין וויכטיקייט אָבער פאַר זיין באַלעבאָס, פאַרן באַוואוסטן, פאַרמעגלעכן מאיר בלאַס, איז באַשטאַנען ניט נאָר אין זיין אייגנטלעכער קצבישער העקער־אַרבעט, ווי דער עיקר, אין ↰ 199 דעם, וואָס ער האָט אים געדינט, ווי אַ שטיק זיס, צו וועלכן די מערסטנטייל דינסטמיידן און דער עיקר פון רייכע הייזער, האָבן זיך צו אים געקלעפּט און געצויגן. ווען אַנדערע קצבים זיינען געשטאַנען ניט איבעריק באַשעפטיקט ביי זייערע פלייש־שטעלן און קלעצער, איז אַרום מאַזשעווען געווען פול. מאַזשעווע איז געווען מאיר בלאַס שילד, וואָס האָט, פיל צוזאָגנדיק, צו אים גערופן, ווי צום רייכסטן, ביי וועלכן יעדעס האַרץ קאָן געפינען זיין באַגער. מאיר בלאַס האָט דערויף פון טויזנט מאַזשעוועס זאַכן אַוועקגעקוקט, ניט מורא געהאַט פאַרן שלעכטן שם, וואָס יענער וועט אים מאַכן, אַבי זיין קלאָץ איז אים געדעקט און זיין שפע אים געזיכערט.
און אָט, אָט־דעם מאַזשעווען, האָט היינט מאיר בלאַס גאַנצפרי פון דער אַרבעט אָפּגעריסן, אים פון דער קלאָץ און שוין פון אַ פאַרזאַמלט היפּש ביסל קונים אַוועקגענומען, אַ פיינעם חלק פלייש — אָנגעוויזן פון וואָס פאַר אַן אַרט און וואָס פאַר אַ סאָרט ער זאָל נעמען — אים מיטגעגעבן, אים אַן אַדרעס געזאָגט און, ווי אַ געוויינלעך שיק־יינגל, אים געהייסן אַהין אַוועקטראָגן.
דאָס געשיקט זיך ניט. דאָס טוט מען אַפילו מיט גרויסע נגידים זעלטן. אַהיים טראָגט מען קיינעם, ניט אין געוויינלעכע טעג, און אַפילו ניט אויף קיין גרויסע שמחות, ווען דער איינקויף איז אַ גרויסער, און בפרט אַזאַ קליינער, ווי איצט, און בפרט נאָך אין אַזאַ שטוב, ווי גאָר ערגעץ „אויף די זאַמדן”.
ס׳איז עפּעס געוויס געשען — ניט פאַר קיין קצבס קאָפּ, און בפרט פאַר מאַזשעוועס, דאָס צו באַנעמען. באַזונדערס נאָך, ווען ער האָט זיך אין יענער שטוב, צו מלכה־ריווען, אַריינגעשטעלט און דערזען: קבצן, דערצו נאָך קראַנקער קבצן, אין בעט, קינדערלעך לעבן בעט, אַ ווייב אין שטוב פּאָרעט זיך, און מע זעט, זי האָט ניט ביי וואָס, אַן איבעריקע מאַמע שטייט און טוט שוין גאָר גאָרניט — האָט ער זיך אַוודאי פאַרחידושט.
ניט קיין קלענערער חידוש אָבער איז אויך צו זען געווען אויף די פּנימער פון די שטוב־לייט, ווען מאַזשעווען איז, נאָך דער ערשטער מינוט פאַרלוירנקייט, פון דער שוועל טיפער אין שטוב אַריינגעקומען, און דעם ערשטן שטוב־מענטש, זיסיעס ווייב, וואָס איז צו אים געשטאַנען נאָענט, האָט ער דעם חלק פלייש דערלאַנגט און אַ זאָג געטאָן:
— ס׳איז פון מיין באַלעבאָס, מאיר בלאַס... דאָס איז אייך אויף היינט... ער האָט געהייסן זאָגן, אַז מאָרגן זאָלט איר צו דער שטעל צושיקן... ס׳איז שוין באַצאָלט... — האָט ער באַלד ווייטער געזאָגט, ווען ער האָט געזען, ווי זיסיעס ווייב איז מיט אַ פאַרוואונדערטן גליק אַנטקעגן אים און אַנטקעגן זיסיעס מאַמע געשטאַנען, זיך מיט ביידע ווי איבערגעקוקט פון חידוש.
— אונדז? — האָט זי איבערגעפרעגט און האָט דעם דערלאַנגטן איינגעוויקלטן פלייש־חלק, אין די הענט שוין האַלטנדיק, באַטראַכט.
— יאָ, אייך, פון מיין באַלעבאָס מאיר בלאַס, וואָס ער האָט אייך געשיקט אויף היינט, און אויף מאָרגן, האָט ער געזאָגט, איר זאָלט צו דער שטעל צושיקן. געלט איז שוין באַצאָלט... — האָט ער נאָכאַמאָל דאָס זעלבע איבערגעחזרט, ווייל מער קיין ווערטער האָבן אים ניט געקלעקט און מער האָט ער אויך ניט געהאַט וואָס צו זאָגן.
אַז מאַזשעווע איז אַרויס, האָבן זיך אַלע אין שטוב איבערגעקוקט, אויך דער חולה, און אויך אַפילו די קינדער אין שטוב, וואָס האָבן זעלטן אַזאַ זאַך געזען ביי זיך, ווי מע זאָל גאָר פון שפּייז און פון עסן־זאַכן אַהיימברענגען. קינדער האָבן ניט פאַרשטאַנען, עלטערע אָבער האָבן זיך געשטויסן און געוויס זיכער געווען, פונוואַנען אַזאַ זאַך קאָן שטאַמען: אַז געוויס האָבן זיך יענע, וואָס האָבן זיך אַ ביסל געפילט שולדיק, פאַרלאָפן דעם וועג זייער שולד, און רחמנות און מענטשלעכקייט האָט זיך אין זיי צערעדט...
זיי האָבן צוגענומען די גאָב אין שטילשווייגן... איינער פון דעם אַנדערן האָט די בליקן אָפּגעקערעוועט, און נאָר זיסיע דעם קראַנקס ווייב, אַלס אַ ווייב פון אַ קראַנקן, האָט, ווי ס׳זאָל קיין בזיון ניט זיין, אָבער, דעם אמת געזאָגט, דאָס אַ האַלב צופרידענע מיטן געבראַכטן אין נאָענטן קיכל זיך געוואָלט אַריינלאָזן, כדי, מעשה באַלעבאָסטע, פאַר דעם זיך צו נעמען און פאַר דער שטוב, באַזונדערס פאַרן חולה, עפּעס צוצוגרייטן.
זי האָט זיך שוין געוואָלט אויסדרייען אויף אַוועקגיין, האָט זיך אָבער באַלד נאָך דעם, ווי מאַזשעווע איז פון שטוב אַרויס, זיך נאָכאַמאָל די טיר געעפנט און אין שטוב האָט זיך נאָך איינער אַ מענטש, אַן אומגעריכטער, באַוויזן.
דאָס איז געווען אַ פאַרמעגלעכער באַקאַליי־קרעמער פון יענעם שטאָט־טייל, וואו מלכה־ריווע האָט געוואוינט. איינער אַ לייבוש, וואָס ביי אים האָט מען שוין געקאָנט זען סחורה אין זעק און אין פעסער, ניט ווי אין די געוויינלעכע קלייטלעך פון יענע גאַסן, וואָס די גאַנצע ווערט זייערע איז אַ גראָשן, און די גאַנצע, מישטיינסגעזאָגט „סחורה” זייערע פלעגט זיך געפינען ניט מער ווי אין עטלעכע האַלב־ליידיקע פּאַפּירענע בייטלען און שקאָרמיצן. ניין, ביי אים, ביי לייבושן, שוין אַנדערש.
ער האָט שוין אַפילו, ניט ווי דער שטייגער אין יענעם שטאָט־טייל, אויך אַ משרתל געהאַלטן — אַ סימן אויף געוויסן קרעמערשן וואוילשטאַנד און גרעסערער צאָל קונים, ווען דאָס אייגענע ווייב און קינדער זיינען שוין צו ווייניק און ניט אימשטאַנד זיך צו אופּאָרן און דעם קלייט־האַנדל צו באַדינען. מיט איינעם וואָרט, שוין אַ שטיק הורט־האַנדל, וועדליק פאַר יענעם טייל שטאָט.
איז אָט, האָט אָט דער לייבוש זיך איצט צו מלכה־ריווען אין שטוב אַריינגעשטעלט, ניט אַליין, נאָר מיט אַ קוישל פול שקאָרמיצן, און שוין אינעווייניק, ↰ 201 אין שטוב זייענדיק, האָט ער אַ פרעג געטאָן, צי דאָ וואוינט זי טאַקע, מלכה־ריווע.
— יאָ, — האָבן אים, ווי ניט מיט די מיילער, נאָר מיט די אויגן אַלע אייגענע אין שטוב מיטאַמאָל געענטפערט.
דאָס איז געווען שוין די צווייטע איבערראַשונג פאַר היינטיקן פרימאָרגן. מע האָט געזען, אַז ס׳איז ווידער עפּעס פאַר זיי, ווידער עפּעס אַ גאָב, נאָר פון גרויס וואונדער האָט מען דערווייל געשוויגן און אויף דעם ברענגער געוואַרט.
— גוט־מאָרגן, — האָט זיך לייבוש געווענדט צו מלכה־ריווען, ווי צו דער עלטערער אין שטוב, און ווי צו דער, וואָס מע זעט, אַז די איז „דער קאָפּ” די אָנפירערין און מער באַלעבאָסטע פון דער באַלעבאָסטע אַליין.
— אַ גוט־מאָרגן, — האָט ער אויפן קוישל אָנגעוויזן און אויף די פולע שקאָרמיצן, — ס׳איז צו אייך... טאַקע פון מיר. פון מיין קלייט... כאָטש איר קויפט ביי מיר ניט, דאָך קענט איר מיך מסתם: אַלע קענען מיך: „לייבוש” איז, ברוך־השם, אַ נאָמען.
„לייבוש בורבעלע” האָט מען אים גערופן. ווייל פון שטענדיק פאַרטראָגן זיין, פון אומלויפן, פון טומל פלעגט ער רעדן גיך, אַ ביסל אומפאַרשטענדלעך, קיינמאָל קיינעם אין די אויגן ניט געקוקט בשעת רעדן, נאָר עפּעס אין אַ זייט. ער האָט אויך, מערסטנטייל, ניט איבעריק ליב געהאַט צו רעדן, אָבער איצט, אַז ער, לייבוש, וואָס איז „ברוך־השם, אַ נאָמען”, וואָס אַלע אין גאַס און אין יענעם שטאָט־טייל קענען אים, אַפילו אויך די, וואָס קויפן אַליין ניט ביי אים, — איצט, אַז ער, לייבוש, האָט זיך גאַנצפרי גאָר אַליין מטריח געווען, און ניט געקוקט דערויף, וואָס ביי אים איז אַ שטיק הורט־האַנדל, וואָס ווייב און קינדער קאָנען זיך שוין מיט די קונים ניט אופּאָרען, און ער האַלט שוין, אויסער זיי, אויך אַ משרתל צו באַדינען, — איצט, אַז ער האָט זיך גאָר אַליין מיט אַ קוישל קראָם אַריינגעשטעלט, אַליין אַהיים אָפּגעטראָגן, מעשה אַליין־משרתל, האָט ער דאָס געוואָלט פאַרענטפערן און מיט בורבלענדיקן לשון פאַר די פאַרחידושטע שטוב־לייט דאָס קלאָר צו מאַכן.
— ס׳איז טאַקע פון מיין קלייט, פון מיין סחורה און מיין קוישל... זייט אַזוי גוט און נעמט אַרויס פונעם קוישל... קיין געלט מאָן איך ניט, קיין געלט דאַרף איך ניט, נאָר אַ צעטעלע, אַז איר האָט דאָס אַלץ באַקומען. און אויף ווייטער קאָנט איר אַליין קומען, איר קאָנט צושיקן מיט אַ קינד, ווען איר וועט דאַרפן. קיין געלט דאַרף מען ניט. נאָר אַ צעטעלע צושיקן. גענוג נאָר אַ צעטעלע...
ביי לייבושן אין קוישל איז טאַקע געווען פון אַלעם דעם, אין וואָס אַ שטוב נייטיקט זיך: אַ באַקאַליי פון אַלע מינים — טיי, צוקער, רייז און אַנדערע. ס׳האָט אַ ביסל דערום געדויערט, ביז מע האָט דאָס אויסגעליידיקט. ס׳האָט געדויערט דערפאַר, ווייל, ערשטנס, איז טאַקע, ווי געזאָגט, געווען וואָס אויסצוליידיקן; צווייטנס, דערפאַר, ווייל ביי זיסיעס פרוי, וואָס האָט זיך איבער דעם אָנגעבויגן און געוואָלט פון דאָרט די אַלע בייטלען, שקאָרמיצן אַרויסנעמען, ↰ 202 האָבן בשעת־מעשה, דאַכט זיך, די הענט געציטערט. ניין, נישט „דאַכט זיך”, נאָר מע מעג זאָגן „זיכער”. ווייל אַליין אַפילו ביים חולה, ביי זיסיען, וואָס ער איז די גאַנצע צייט געלעגן שווייגנדיק און האָט צוגעקוקט, וואָס אין שטוב קומט פאָר, פריער מיט מאַזשעווען און איצט מיט לייבושן, — אַפילו אויף זיסיעס פּנים, וואָס איז פון נעכטן אָן געווען געל, און די האָר אויפן פּנים זיינען אים מיטאַמאָל שטאַרק שטעכיק אויסגעוואַקסן, אַפילו אויף זיין פּנים, מעג מען שווערן, האָט זיך פאַרב באַוויזן... ביי אים פאַרב, און ביי די קינדער, וואָס האָבן דעם פרעמדן און דאָס געבראַכטע אַרומגערינגלט — אַ מין פרייד און חידוש, — מער חידוש, ווי פרייד, ווייל זיי זיינען צו אַזוינס ניט געוואוינט געווען, און זיי האָבן די גאַנצע צייט אויף די עלטערן געקוקט, ווי זיך אָנפרעגנדיק, צי מעג מען קוקן... און אויך אַפילו מלכה־ריווע, וואָס איז, ווי שוין באַוואוסט, אַ גאַנץ שטאַרקע געווען, האָט די גאַנצע צייט פון זינט לייבושעס אַריינקומען, פון זינט, זיין אָנהייבן איבערגעבן דאָס, וואָס ער האָט מיטגעבראַכט, ביז די שנור האָט אַלץ פון זיין אָנגעפּאַקטן קוישל אַרויסגענומען, — אויך מלכה־ריווע איז די גאַנצע צייט געשטאַנען אָן ווערטער... צי זי האָט געטראַכט, פונוואַנען גייט עס איר, קומט עס איר אָט דאָס גוטס, צי זי איז זיכער געווען פונוואַנען — אַזוי צי אַזוי, אָבער אוודאי האָט זיך איר דאָס האַרץ דערוואַרעמט, ניט אַזוי פון דעם געבראַכטן, ווי דער עיקר דערפון, וואָס מ׳האָט אין איר און אין איר שטוב ניט פאַרגעסן. זי האָט קיין ווערטער ניט געהאַט, זי האָט נאָר אַ שטומען בליק געכאַפּט אויפן בעט, אויפן חולה, און שטומערהייט זיך מיט אים ווי איבערגעקוקט, און פון גרויס איבערפולטקייט און פון וועלן דאָס אַרויסברענגען און כאָטש וואָס־ניט־איז צו טאָן, — האָט זי די קינדער, וואָס האָבן אַרומגערינגלט דעם פרעמדן מענטשן, פון צו קוקן דערווייטערט, זיי אָפּגערוקט, און אין אַ זייט זיי געהייסן אָפּגיין.
— איז געדענקט־זשע, נאָר אַ צעטעלע, — האָט לייבוש געזאָגט, ווען דאָס קוישל איז שוין געווען אויסגעליידיקט, — איר קאָנט אַליין קומען, אָדער צושיקן מיט אַ קינד... קיין געלט דאַרפט איר ניט, ס׳שוין באַצאָלט...
אַז לייבוש איז אַרויס, איז פאָרגעקומען, ווי ס׳קומט פאָר אַמאָל נאָר אין אַ מעשה:
איידער נאָך זיסיעס ווייב האָט באַוויזן דאָס געבראַכטע פון לייבושן אָפּצוטראָגן אויפן געהעריקן אָרט, דאָס צעלייגן, צעשטעלן, ווי ס׳געהער צו זיין; איידער נאָך די שטוב־מענטשן האָבן געזאָלט ווי אַ שטילן ישוב כאַפּן, צי זאָל מען יאָ אָדער ניט וועגן דעם פאָרגעקומענעם איינער דעם אַנדערן זיך אַ וואָרט צו זאָגן (און גיכער ווי אַלץ, וואָלט דער ישוב געווען אויף ניין, ווי אויף יאָ, ווייל אַזוי איז שוין געווען דער שטייגער געשטעלט פון מלכה־ריווען: פון איר בלוט האָט דאָך זיסיע היפּש געירשנט, און אַ שטיק איר ↰ 203 כאַראַקטער האָט זיך אויך אים איבערגעגעבן) איידער מע האָט באַוויזן כאָטש ווי ס׳ניט־איז זיך אָפּצודרייען פון די ערטער, וואָס יעדערער האָט פאַרנומען, בשעת לייבושעס אַוועקגיין, — אַזוי האָבן צוערשט דערהערט די קינדער, דערנאָך אויך די עלטערע אַלע, ווי אין דרויסן, צי פאַר דער שטוב, איז עפּעס אַ פאַעטאָן צוגעפאָרן.
מ׳האָט אים דערקענט אין די גוט־געשמירטע רעדער און אין דעם סאָלידן, אויך איילנדיקן אונטערפאָרן צו דער שטוב, וואָס ביי אַ געוויינלעכער פּשוט פּויערשער פור אָדער טיליגע הערט מען ניט אַזוינס. מ׳האָט אים באַזונדערס דערקענט דערפאַר, ווייל אַ פאַעטאָן אויף יענע גאַסן איז ניט קיין אָפטער גאַסט געווען, און פאַעטאָנישע רעדער אויף קבצנישער ערד — אַ שטיק זעלטנהייט און יום־טוב.
ס׳איז צוגעפאָרן אַ דאָקטער, דער דאָקטער בוימהאָלץ. דער, וואָס האָט זיך זיין אייגענעם פאַעטאָן, און וואָס אויסער פאַרן וויזיט, מאָנט ער שטענדיק ביי די שטוב־לייט פון די פּאַציענטן אויך פאַר זיין פאַעטאָן באַצאָלטס, גלייך ווי פאַר אַ פרעמדן, פאַר אַ געדונגענעם.
אַ גרויסער באַרייסער, אַ זשעברון, וואָס די שטאָט האָט אים שוין גוט געקענט און ניט איבעריק ליב געהאַט, נאָר ווייל אַלט און פיל דערפאַרן, האָט מען אים גענוצט מער ווי אַלע אַנדערע, און זיין דאָקטער־פּראַקטיק די גרעסטע.
ער פלעגט אַרויספאָרן אינדערפרי דער ערשטער, אומקערן אַהיים פלעגט ער זיך שפּעט, דער לעצטער, און ווען ער האָט אַפילו ניט געהאַט וואוהין צו פאָרן, פלעגט ער דאָך פאָרן, כדי מע זאָל זען, אַז ער פאָרט, אַז שטאָט נייטיקט זיך און קאָן זיך אָן אים ניט באַגיין.
אָרעמעלייט האָבן זיך צו אים ניט געקאָנט דערשלאָגן, ווייל אַ יקרן, און פון דעם, אַז ער זאָל זיי אין דער היים באַזוכן — איז שוין אָפּגערעדט. ער איז געווען הויך, לאַנג און פאַר אַ קבצנישער טיר וואָלט ער זיך באַדאַרפט איינבייגן אינדרייען. דערצו האָט ער געהונקען אויף איינעם אַ פוס: עפּעס האָט ער אים משונה נאָכגעשלעפּט, ווי אַן איבעריקן. און דערפאַר, אַפּנים, אויך שטענדיק בייז, און צו קבצנים האָט ער באַזונדערס דעם כעס אויסגעלאָזט, קיין גלייך וואָרט ניט אויסגערעדט און זיך קיינמאָל ניט געלאָזט איבערחזרן.
— דער דאָקטער האָט שוין איין מאָל געזאָגט, — פלעגט ער זאָגן און זיך בייזערן, ווען מע האָט עפּעס פאַרגעסן, און ער האָט באַדאַרפט נאָכאַמאָל איבערחזרן.
ווען די קינדער, ווי אויך די עלטערע אין שטוב, האָבן דערהערט צופאָרן דעם פאַעטאָן און זיינען צוגעגאַנגען צום פענצטער, האָבן זיי דערזען, ווי בוימהאָלץ איז גלייך לעבן זייער אַריינגאַנג־טיר פון פאַעטאָן אַראָפּ, און ניט ↰ 204 פרעגנדיק ביי קיינעם, נאָר טרעפנדיק מיט זיין געניטן דאָקטער־חוש די וואוינונג פון פּאַציענט, האָט ער זיך צו דער שוועל געלאָזט.
ער האָט זיך דאָס מאָל, ווי אַלעמאָל, ווען ס׳טרעפט אים, אַז ער באַזוכט אַן אָרעמאַן זעלטן, — צוקומענדיק פאַר דער טיר, זיך גוט איינגעבויגן. און ווען ער איז די שוועל אַריבער, האָט ער לאַנג ניט באַדאַרפט זוכן און איבעריקס ניט פרעגן אויפן חולה.: ער האָט אים גלייך דערזען אויפן בעט ליגן, און נאָר אויף זיין פּנים קוקנדיק, האָט ער שוין קיין טעות ניט געקאָנט האָבן, ניט צווייפלען: ס׳איז ער. און בוימהאָלץ איז גלייך צום בעט צוגעגאַנגען.
מע איז נאַטירלעך באַלד, איילנדיק, מיט אַ ריין בענקל אים אַנטקעגן געלאָפן. ער האָט זיך שווער, ווי לאַנג ער איז געווען, אויף דעם אַראָפּגעלאָזט און דעם קרימען פוס, ווי־ניט־איז, איינגעמאָסטעט, און באַלד האָט ער גענומען אויספרעגן. וואָס געשען, וואָס געטראָפן, פון ווען אָן קראַנק, פון וואָס פאַר אַ טאָג זיך אין בעט אַריינגעלייגט, ווי פילט ער זיך, דער חולה, וואָס טוט אים וויי און אויף וואָס קלאָגט ער זיך.
וואונדערלעך! בוימהאָלץ דער דאָקטער האָט דאָס מאָל, עפּעס ניט ווי זיין שטייגער מיט אָרעמעלייט, אין צו אַ לאַנגן פאָרויסיקן שמועס זיך אַריינגעלאָזט. ער האָט פאַרן באַטראַכטן דעם חולה, ווי ביי די נגידים כמעט, אַ ביסל צייט זיך גענומען, כדי ביי די אייגענע אין שטוב וועגן געוויסע פּרטים וואָס געהערט דער קרענק און דעם קראַנקן, זיך נאָכצופרעגן; און בכלל האָט מען געזען, אַז בוימהאָלץ איילט זיך עפּעס ניט דאָס מאָל, ווי ער איז געוואוינט — באַלד צו באַטראַכטן, אָפּזאָגן און צו פאַרשרייבן, וואָס ער דאַרף, אָפּבייזערן זיך אַ ביסל, און באַלד, איילנדיק, ניט לאָזנדיק זיך רעדן, דעם דאָקטער־האָנאָראַר באַקומען און אָן אַ זיי־געזונט כמעט אַרויס. ניין. דאָס מאָל האָט ער עפּעס צייט געהאַט.
נאָכמער: נאָך דעם, ווי ער האָט אַלץ ביי די שטוביקע גענוי אויסגעפרעגט און ער האָט שוין באַדאַרפט זיך אָנבייגן צום בעט, דעם חולה צו באַטראַכטן, האָט ער דאָס מאָל ניט געטאָן, ווי ער טוט געוויינלעך מיט געוויינלעך ווייניק־חשובע חלאים, וואָס ער הייסט זיך זיי אויפזעצן, אָדער אויב זיי קענען ניט אַליין, בעט ער אַ שטוב־מענטשן, ער זאָל דאָס טאָן — אים אונטערשפּאַרן, אונטערהאַלטן, צוהאַלטן דעם חולה, און ער טוט אים אַ זיצנדיקן באַטראַכטן, ווייל אים איז, איבער זיין קרומען פוס, אומבאַקוועם און שווער געווען זיך איבערצובייגן. ניין. דאָס מאָל האָט ער ניט אַזוי געטאָן, נאָר ווי לאַנג ער איז געווען, ווי גרויס, און ווי שווער און ווי אומבאַקוועם אים, האָט ער זיך דאָך אינגאַנצן איבערן חולה אויסגעבייגן, דערביי האָט ער דעם קרימען פוס אויסגעשטרעקט, ווי אַ האָן, ווען ער צעשפּרייזט אַמאָל אַ פוס מיט אַ פליגל צו אַ מין גענעכץ.
ער האָט זיך געמיט, געסאָפּעט אין זיין קרום־איבערגעבויגענער לאַגע; ↰ 205 אָבער דערפאַר האָט ער דעם חולה, זיסיען, גוט אויסגעהערט — דאָס האַרץ, די לונגען, דורכאויס; אויסגעקלאַפּט, אים אויפן לייב באַטראַכט, און אויפהייבנדיק זיך פון באַטראַכטן, האָט מען געזען אויף זיין פּנים, אַז ער ווייסט שוין אַלץ, וואָס אים איז, וואָס אים פעלט, זיין קרענק גענוי, און וואָס צו זיין געזונט און זיין גענעזונג אים צו ראַטן...
ער האָט, אַ שטאַרק צוגעלאָזטער, דאָס מאָל נאָכן באַטראַכטן, נאָכאַמאָל אַ קוק געטאָן אויף אים, און מע מעג שווערן, ווי עפּעס גאָרניט מיט קיין גלייכגילטיקן, געוויינלעך־גלאַטן דאָקטער־קוק.
ער האָט דערנאָך מיט זיין זינגענדיק־הייזעריקלעכער שטים, ווי אַ באָבע אַ היילערין, אַ שפּרעכערין, אָנגעהויבן מיט זיין געוויסן נוסח, ווי ער הייבט כסדר אָן אין דער דריטער פּערזאָן: — „דער דאָקטער זאָגט”... און ער האָט גענומען דערביי די היימישע, אייגענע אין די אויגן צו קוקן, ווי אַליין אַ שטאַרק פאַראינטערעסירטער, זיי צו לערנען און אָנווייזונגען צו געבן, ווי אַזוי מיטן קראַנקן זיך צו באַגיין, ווי אַזוי אים צו דערנערן, ווי אים דעם רעצעפּט איינצוגעבן א. אַז. וו. דערביי האָט ער ניט געזשאַלעוועט און דאָס מאָל ניט געוואַרט, מע זאָל אים איבערפרעגן, נאָר ער אַליין האָט נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל דאָס אָנגעזאָגטע איבערגעחזרט, ניט מיד געוואָרן און זיך ניט געבייזערט.
מלכה־ריווע, דערזעענדיק דעם דאָקטער און וויסנדיק, אַז קיין געלט אין שטוב איז ניטאָ, האָט באַלד דער שנור מיט די אויגן אַ וואונק געגעבן, זי זאָל אַרויס צו שכנים און אויף גיך, ביז יענער וועט דעם קראַנקן אָפּבאַטראַכטן, אומבאַדינגט ערגעץ־וואו אַנטלייען. יענע איז איצט מיטן קוים־מיט־צרות געקראָגענעם און געליענעם אַריין, און דער שוויגער דאָס אין דער שטיל אָפּגעשטעקט, יענע זאָל אים, בשעת זי וועט אים פון שטוב אַרויסבאַגלייטן, פאַרן וויזיט באַצאָלן.
ס׳איז אָבער, ווי דער גאַנצער איצטיקער אומגעריכטער וויזיט דעם דאָקטערס, אויך בעתן באַלוינען אים געשען אומגעריכטס: ווען מלכה־ריווע האָט אים, צו דער שוועל באַגלייטנדיק, אים די געליענע מטבעות אין דער האַנט געוואָלט אַריינרוקן, האָט ער, בוימהאָלץ, איר האַנט צוריקגערוקט:
— מע דאַרף ניט, — האָט ער געזאָגט, — ס׳שוין באַצאָלט. אויך פאַרן פאַעטאָן, — האָט ער צוגעגעבן, — און אויב מע וועט דאַרפן, — האָט ער ווייטער אַ זאָג געטאָן, — וועט דער דאָקטער נאָכאַמאָל פאַרפאָרן. ער וועט אַליין קומען. מע וועט אים פאַרשפּאָרן רופן. ער ווייסט שוין, ווען...
מלכה־ריווע איז מיטן געלט אין די הענט שטיין געבליבן ווי געפּלעפט. געפּלעפט אויך די שנור, וואָס ס׳איז איר אַזוי שווער אָנגעקומען דאָס צו אַנטלייען, און אַ מין גרויסער „גאָט צו דאַנק” איר אויף די ליפּן, ניט אַראָפּצוברענגען. אויך אַליין דער חולה, וואָס האָט נאָך ניט באַוויזן זיך צו באַפרייען ↰ 206 פונעם פריער־פאָרגעקומענעם, ובפרט פון דעם לעצטן, פונעם אַראָפּקומען פונעם דאָקטער ניט־גערופענערהייט, און, באַזונדערס זיין ניט וועלן קיין געלט נעמען, דערצו נאָך, וואָס ער האָט זיך אַזוי אומגעוויינלעך גוט באַצויגן און זיין פאַרשפּרעכן ווידעראַמאָל ניט־גערופענערהייט צו קומען — אויך זיסיע, אויפן בעט ליגנדיק, געפּלעפט, און פון ניט האָבן וואָס צו זאָגן, האָט ער אַפילו פון דער מוטער, פון מלכה־ריווען, דעם בליק אָפּגעקערעוועט.
אויפן שטוב איז נאָכן אַוועקגיין פון דאָקטער דאָך עפּעס אַ שטיק דערלייכטערונג געקומען. ניט געקוקט אויפן חולה, ניט געקוקט דערויף, וואָס ס׳האָט זיך פון נעכטן אָן אויף דער שטוב אַזאַ שוועריקייט אָנגערוקט, איז אָבער, אַדאַנק דער אויפמערקזאַמקייט און דער פאַרבאָרגענער האַנט, וואָס האָט זיך פון ערגעץ צו דער שטוב מיט פאַרשיידענע זאַכן געשטרעקט, פאָרט איצט גרינגער געווען. און דאָס האָט זיך געפילט, אין דער ערשטער ריי, אויף דער שנור, וואָס גלייך, ווי נאָר דער דאָקטער איז אַוועק, זיינען אירע הענט פול געוואָרן מיט מלאכה: פאַר אַלעמען, צוצוראַמען אין שטוב, דערנאָך אין קיכל אַוועק און זיך נעמען מיט פאַרשיידענע צוגרייטונגען צו פּאָרען, און טאַקע האָבן אַרום וואָס זיך צו פּאָרען.
ס׳האָט זיך אויך געפילט אין די קינדער, וואָס ניט וויסנדיק, וואָס אין שטוב קומט פאָר, אָבער זעענדיק, ווי פרעמדע מענטשן קומען באַזוכן היינט זייער שטוב, און קיינער ניט מיט ליידיקן, זיינען זיי, ווי זייער פאָטערס קרענק דאַנקבאַר געווען, זיין אין בעט ליגן, וואָס דאָס האָבן זיי פאַרשטאַנען, איז געווען די סיבה פון אָט די אַלע ניט־געוויינלעכע באַזוכן.
זיסיע אַליין האָט געשוויגן, אָבער אויך אין זיינע אויגן עפּעס אַ מין דערלייכטערונג, דערפאַר, וואָס צו דער משא, וואָס ער איז געפאַלן אויף דער שטוב, האָט עמעצער איצט ווי אַן אַקסל אונטערגעשטעלט... און מלכה־ריווע, אויף אים קוקנדיק, האָט ווי איר שטייגער אַלע טאָג, פון ניט האָבן וואָס צו טאָן און פון ווייניק אין שטוב־זאַכן זיך מישן, שפּעטער אַ ביסל צו איר סידור זיך גענומען, זיך ביי אַ זייט, ביי אַ פענצטער אַוועקגעזעצט, אַ ביסל פריער מאַנצבילש דורך די ברילן אַרויסגעקוקט, און דערנאָך גענומען זאָגן.
איידער אָבער זי האָט געזאָלט, ווי ס׳וואָלט נאַטירלעך געווען אין איר איצטיקער לאַגע, נעמען איר זון אויפן זינען, האָט זי פאַר אַלעמען געוואָלט אָפּגעבן אַ דאַנק יענער האַנט מיט יענער גאָב, וואָס האָט זיך צו איר אַזוי לייטזעליק געשטרעקט. זי איז, ניט געקוקט אויף איר שטאַרקייט, דאָך דאָס מאָל ווי פון געבראָכענער דאַנקבאַרקייט פול געווען צו יענע מענטשן, וועלכע זיינען אַזוי ווייט פון איר, אַזוי אָפּגעזונדערט, און זייער לאַגע פון אירער, ווי מזרח פון מערב, און אָט די ווייטקייט און אָפּגעזונדערטקייט וואָלט זיי באַדאַרפט מאַכן איר לאַגע לייכט צו פאַרגעסן, און דאָך האָבן זיי זי געדענקט. און נאָך ווי געדענקט! שוין דעם ערשטן טאָג; און ווי אַזוי? — אַזוי פיין, ↰ 207 אויף אַזאַ פיינעם אופן — אַלץ, אין וואָס אַ שטוב נייטיקט זיך, אין זינען געהאַט — מיט שפּייז, מיט שטיצע, מיט אַ דאָקטער, מיט אַלץ, — איז דאָך אוודאי דער ערשטער לויב און דאַנק אין סידור קומט זיי, וואָס פריער גאָט, דערנאָך זיי... אוודאי קומט דאָך דאָס ערשטע וואָרט פון אירע ליפּן אַרויסצוברענגען פאַר די, פאַר יענע, וואָס זיינען אַזוי ווייט, אַזוי אָפּגעזונדערט, אַזוי אַרויסגענומען פון צו פאַרשטיין און אַריינדרינגען אין איר לאַגע, און דאָך האָבן זיי זי יאָ פאַרשטאַנען און אַזוי פיין צום האַרצן גענומען.
— ווער? —
— זיי, — משה מאַשבערס הויז; ער, משה מאַשבער אַליין, דער באַלעבאָס און דער קרוב פון איר מאַן און פון אירע קינדער אין אַלע צייטן, און באַזונדערס איצט, אין אַזאַ צרה־צייט. איז דאָך אוודאי זיי דער ערשטער דאַנק און לויב אין סידור... אוודאי!...
נאָר — זי האָט אָבער, ווי מירן באַלד גלייך זען, אַ קליינעם טעות געהאַט, מלכה־ריווע...
— וואָס הייסט?
— אָט וואָס:
ווער ס׳וואָלט סרולין יענעם פרימאָרגן, נאָך דער נאַכט איבערנעכטיקן מיט לוזין ביי מיכל בוקיער געזען אויפן גאַס, וואָלט באַמערקט, אַז קיינמאָל האָט ער ניט אויסגעזען אַזוי צעדרייט, קיינמאָל האָט אים קיינער ניט געזען אַזוי איילן, אומלויפן און אַזוי פאַרפּאַליעט זיין, ווי אין יענעם פרימאָרגן. גלייך אַ מענטש, וואָס די געשעפטן זיינען אים באַפאַלן, די הויט ברענט אויף אים, און ער מוז אַ סך דערליידיקן פאַר אַ גאָר קורץ שטיקל צייט. ער האָט עפּעס אונטערגענומען אַזוינס, וואָס האָט פון אים געפאָדערט גרויס איילעניש, וואָס האָט אים פון זיין געוויינלעכן, פּאַמעלעכן, פאַרטראַכטן גאַנג אַרויסגעשלאָגן און האָט אים געמאַכט יאָגן און אַ גרויסן פרימאָרגן אויפשטיין.
ער האָט זיך, אַזוי האָט זיך געדאַכט, אַפילו אומגעוואַשן, מחמת קיין צייט געהאַט און ניט באַוויזן, פון מיכל בוקיערס שטוב אַרויסגעלאָזט.
עטוואָס שפּעטער האָט מען אים שוין ביי די יאַטקעס געזען, ביי די קצבים צווישן די פלייש־שטעלן זיך דרייען, ביז ער האָט זיך אויף מאיר בלאַס אָנגעשלאָגן און מיט אים עפּעס אַ משונה געשפּרעך פאַרפירט. די ערשטע מינוטן האָט אים יענער ניט פאַרשטאַנען, ניט געוואוסט, וואָס ער וויל פון אים; ווייל צו אַזוינע זאַכן, צו אַזוינע געשעפטן, איז יענער, מאיר בלאַס, אויף זיין לעבן ניט געוואוינט געווען: „האָסטו געהערט אַזוינס? נאַ דיר, גאָר עמעצן פלייש אַהיים שיקן! און נאָך וועמען? ניט קיין רב, ניט קיין רבין, ניט קיין נגיד אויף אַ שמחה, נאָר ערגעץ גאָר צו אַן אלמנה, וואָס ↰ 208 וואוינט אַזש „אויף די זאַמדן”, וואָס ווער איז זי? וואָס איז זי? איז זי קליין אַליין צו קומען, אַליין צו נעמען? צו וואָס איר נאָך אַהיים אָפּשיקן, און וואו זאָל ער נעמען די שיקערס? אַז ער האָט דאָך נאָר זיין העקער מאַזשעווע, איז ווי קאָן ער אים פון דעם קלאָץ אָפּרייסן, אַז ס׳איז שוין שפּעט, אַז ס׳שטייען שוין און ס׳וואַרטן שוין קונים, אויף זיי צו באַדינען?”
אָט אַזוי האָט מאיר בלאַס די ערשטע מינוטן ניט פאַרשטאַנען, און געקוקט אויף סרולין, ווי אויף אַ מענטשן, וואָס ניט פון ישוב, אָבער, אַז סרולי האָט אַרויסגענומען נישקשה פון אַ פּאָר פּאָזיט־פּאַפּירלעך און דאָס פאָרויס באַצאָלט פאַר אַ גאַנצע ריי טעג, צו גלייכע פּאָרציעס אויף יעדן טאָג פאַר יענער אלמנה, און האָט אים געבעטן, דעם קצב, אַז נאָר היינטיקס מאָל זאָל ער ער איר אַהיים צושטעלן און איבערגעבן, אַז די ווייטערדיקע טעג זאָל מען אַליין קומען נעמען; אַז דער קצב האָט דערזען די פּאַפּירלעך און זיי אין די הענט און פאַר די אויגן געהאַלטן שוין טאַקע מזומן און צום ציילן, אַזוי איז ער פאַרשטענדלעכער און ווייבער געוואָרן, און דאָס, וואָס ס׳האָט אים פריער אויסגעזען משונה, האָט זיך אים פּאַמעלעך־פּאַמעלעך געלייגט אויפן זינען, כאָטש אין פלוג, נאָך אַלץ אומפאַרשטענדלעך, און ער האָט סרולין, בעת דאָס געלט באַקומען, דאָך פון קאָפּ ביז די פיס באַטראַכט און פון אויבן אַראָפּ, ווי אַ האַלב דולן, אָפּגעמאָסטן.
דאָס זעלבע איז דערנאָך פאָרגעקומען מיטן אונדז שוין באַקאַנטן לייבושן, וואוהין סרולי האָט, באַלד נאָך דעם, ווי ער האָט זיך מיטן קצב אָפּגעפאַרטיקט, אַוועקגעאיילט. יענער האָט נאָך ווייניקער פאַרשטאַנען פונעם קצב, ווייל יענער — אַ האַלב צעטומלטער, און אויף יענעמס שכל האָט זיך די זאַך גאָר ניט געלייגט. סרולין איז אויסגעקומען היפּש צו האָרעווען און אַ שטיק צייט פון יענעם נאָר טאַקע, ווי אַ משוגענער, באַטראַכט צו ווערן, ביז ער איז לסוף פון ווערטער און פון דערקלערונגען איבערגעגאַנגען צו דעם, וואָס ווירקט בעסער פון דער בעסטער דערקלערונג: ווידער צו די היפּש־ווערטיקע פאַר פּאָזיט־פּאַפּירן און ווידער אויף פאָרויס באַצאָלט פאַר אַלעם דעם, וואָס מע וועט אין די נאָענטסטע פּאָר וואָכן אין יענער שטוב נייטיק האָבן ביי אים, ביי לייבושן, איינצוקויפן. אַזוי, אַז לייבוש האָט, סוף־כל־סוף, די זאַך געכאַפּט. און פון כאַפּעניש, איילעניש און טומל האָט ער זיך אַליין אונטערגענומען די איינגעקויפטע קראָם אָפּצוטראָגן.
דאָס דריטע מאָל האָרעווען איז אויסגעקומען סרולין ביים דאָקטער, וואָס אַהין האָט מען אים, אין אַזאַ פריער צייט, גאָר ניט געוואָלט אַפילו אַריינלאָזן, אים ניט געוואָלט אויפנעמען, — ניט ווען ער האָט געזאָגט, אַז ער איז געקומען דעם דאָקטער אויף אַ וויזיט רופן, און אויך ניט, ווען ער האָט געזאָגט, אַז ער איז אַליין אַ קראַנקער און וויל, דער דאָקטער זאָל אים אין דער היים באַטראַכטן. די דינסט דעם דאָקטערס האָט אים ניט געלאָזט די שוועל איבער↰ 209 טרעטן, ווייל מיט זיין אויסזען און הילוך האָט ער ביי איר דערוועקט חשד און אומצוטרוי, און זי האָט די גאַנצע צייט די טיר פאַר אים נאָר אַ קליין ביסל אָפן געהאַלטן, אַלע מינוט גרייט זי פאַר זיין נאָז צו פאַרהאַקן.
ס׳האָט אים געקאָסט היפּש מי, סרולין, ביז ער האָט זיך לסוף טאַקע פאָרט אין שטוב אַריינגעריסן, זיך צום דאָקטער דערשלאָגן, און דאָרט, ביים דאָקטער אַליין, איז דאָס שוין ביי אים גאַנץ קורץ געגאַנגען און אַן איבעריקע שוועריקייטן. ווייל דער דאָקטער—זייער און זייער פאַרשטאַנדיק, באַזונדערס, ווען ס׳איז אים פאָרויס פאַר עטלעכע וויזיטן באַצאָלט געוואָרן, אים אַליין פאַר די וויזיטן, און אויך אַפילו פאַרן פאַעטאָן באַצאָלט...
אינעם זעלבן פאַרנאַכט פון יענעם טאָג, וועגן וועלכן מיר האָבן אויבן דערציילט, האָט זיך סרולי געטראָפן זיצן ביי שלום־אהרנען אין וויינשענק.
אָט דער וויינשענק האָט זיך געפונען אין אַ האַלב־פאַררוקטן, האַלב־פינצטערן הינטערשטן געסל, ניט ווייט פון דער גאַס פונעם איידעלן מאַרק; אין אַן אַלטן מויער, אויסגעבויט שוין מיט פיל, פיל יאָרן צוריק, אין דער זעלבער צייט, וואָס די אַלטע פעסטונג, צו וועלכער, ער, דער מויער, האָט, ווייזט אויס, געהאַט אַמאָל אַ געוויסע שייכות. ער האָט אויסגעזען צו דינען אַמאָל אַ מין ראַטהויז, אָדער אַן אַנדער מין משוגע מלוכה־געביידע, וואָס די אַלטע שטאָט האָט זיך אין איר אין איר צייט גענייטיקט. איצט אָבער, ווען די פעסטונג שוין אַלט, אָפּגעפאָרן און אויסערן געברויך — אַ יורד, ווי אַליין די פעסטונג.
ס׳האָבן אין יענעם מויער שוין איצט געוואוינט געוויינלעכע נאָר שטאָטלייט, געוויינלעכער קליינע און מיטעלע סוחרים, ווייל אויך דאָס געסל אָפּגעלעבט, און ווי געזאָגט, פאַררוקט אין האַלב־פינצטער, און גאָר פאַרמעגלעכע האָבן זיכער דאָס אויף צו וואוינען ניט גאָר גערן געהאַט.
ער, דער מויער, האָט געשמעקט מיט ווילגאָטש, מיט אוראַלטן טונקל אין אַלע זיינע אַלטמאָדישע וואוינונגען פון אַלע זיינע דריי אָפּגעפאָרענע און האַלב שוין איינגעבויגענע שטאָקן. די ציגל ביי זיינע ווינקלען אָפּגעריבן, צעפרעסן, גלייך אַ מין שטיין־ און ציגל־וואָרעם האָט אויף זיי זיינע ציין געשאַרפט. זיי, די ציגל, האָבן שוין אויך די נאַטירלעכע מראה פאַרלוירן — פון רויטלען־געל אויף טונקל־ברוין שוין איבערגעקומען, — און ביי איינעם אַזאַ אָפּגעריבענעם ווינקל האָט זיך, סאַמע ביי דער ערד, געוויזן אַ טיר, וואָס האָט דורך היפּש טרעפּ אין אַ שטאַרקן טיף־אַראָפּ געפירט — צו שלום־אהרנען אין וויינשענק.
ער איז שוין אַלט געווען, דער שענק, געשמעקט מיט קדמונים, מיט אַלט־זויערלעכן וויין־גערוך, מיט מויער־ און קעלער־דומפיקייט און מיט יאָרן ניט ↰ 210 געלופטערט. ווייל דאָס איינציקע ביסל לופט, וואָס האָט אַהין יאָ אַריינדערלאַנגען געקאָנט, איז געקומען דורך אָט דער נאָר־וואָס דערמאָנטער טיר, וואָס האָט געפירט דורך פיל טרעפּ פון דרויסן, און אויך פון איינעם אַ משופּע נישע־פענצטער, וואָס אין געסל האָט מען דאָס כמעט ניט אָנגעזען, און אין שטוב, אין וויינשענק אינעווייניק, האָט עס ניט נאָר קיין שיין, גאָר אַפילו די פוסטריט פון דורכגייער זעלטן אָנצוזען געמאַכט.
אָט דאָרט האָט שלום־אהרן געשענקערט. ער, מיט זיין איינציקן משרת נפתלי, אַ האַלב־פאַרזעסענער בעסאַראַבער יונג, מיט אַ טונקל פּאַפּשוי־בערדל, מיט אַ לאַנג קאַפּאָטע־זעקל אָן אַ שפּאַלט פון הינטן, און פון פאָרנט — קיינמאָל ניט פאַרשפּיליעט. כסדר — סיי בייטאָג סיי ביינאַכט — איז נפתלי געווען פאַרנומען אינעם טיפן וויינקעלער מיט די וויינען פון פאַס צו פאַס איבערגיסן. ער האָט געאַרבעט ביי אַ ליכט, דעם גרעסטן טייל צייט איינער אַליין, האָט ער דערום ווייניק גערעדט, ווען ער איז שוין אַפילו אויף דער ליכט געקומען.
ווען ס׳זיינען געווען באַזוכער אין וויינשענק און ווען שלום־אהרן האָט זיך אַליין ניט געקאָנט ספּראַווען, פלעגט ער אים העלפן דערלאַנגען און ווען קיין באַזוכער, און ווען אויך אין קעלער קיין אַרבעט, פלעגט ער גלאַט זיצן, פאַרגליווערט, קיין וואָרט ניט אַרויסרעדנדיק. ס׳האָט אים גאָרנישט ניט אינטערעסירט, ניט די שטוב, ניט דער דרויסן, און אַזוי שטיל פלעגט ער זיך האַלטן, אַז אָפט פלעגט זיך אים זעצן אַ פליג אויף דער נאָז, און זי האָט אים ניט געשטערט: ער האָט זי ניט אָפּגעטריבן, ס׳האָט אים ניט געאַרט, און ער פלעגט זי, פאַרקערט, ווי זיין איינציקן אינטערעס, מיט אַ זייטל אויג נאָר שטאַרק באַטראַכטן.
שלום־אהרן מיט אַן אויסגעאיידלט, ווייס־מילכיק פּנים, מיט אַ שוואַרץ בערדל, לענגלעך־לייטיש אויסגעקעמט, האָט אויסגעזען אַ לייטישער לעמל. ער האָט מיט איינציקע, אָנשטענדיקע, שוין פון באַשטענדיק אויסגעחזרטע ווערטער, זיינע באַזוכער אויפגענומען, זיי באַדינט, ביי זיי פאַרן וויין באַצאָלט באַקומען, קיינמאָל מיט קיינעם אין קיינע קריגערייען און מחלוקת ניט אַריינגעטראָטן, אַפילו ווען אייניקע פון זיינע באַזוכער שיכור, וואָס דאָס האָט זיך געמאַכט זעלטן: — אַמאָל נאָר אין אַ פרייטיק פאַרנאַכט, ווען שוסטערס, וואָס טראָגן דעמאָלט אָפּ די אַרבעט צו די באַלעבאַטים־באַשטעלער און באַקומען באַצאָלט, קומען טרינקען, און ווי די מאָדע זייערע איז בשעתן טרינקען, צעשרייען זיי זיך, צעקריגן זיך און אַמאָל ווילן זיי זיך אויך שלאָגן, — אויך דעמאָלט איז שלום־אהרן געשטאַנען ביי אַ זייט, זיך נישט געמישט, זיך, הלילה, מיט קיינעם ניט צו פאַרקריגן, אויף קיינעמס צד ניט וועלן שטיין, און נאָר ווען ס׳האָט שוין געהאַלטן שלעכט, איז שוין נפתלי צו הילף געקומען — ער האָט שוין געוואוסט, וואָס ס׳פאָדערט זיך פון אים: ער האָט שטיל ↰ 211 דעם הויפּט־קריגער אויף די הענט גענומען און שטיל דורך די טרעפּ אים אין דרויסן אַרויסגעשטעלט.
שלום־אהרן האָט נאָר געוואוסט פון זיינע פינף סאָרטן וויינען, וואָס ביי אים אין קעלער. נאָר געוואוסט, די פינף פעסער זאָלן זיך ביי אים ניט אויסנעמען, קיין נייע ניט אויסצושרייבן, ניט אַריינצוקריגן, נאָר דערפאַר די אַלטע זאָלן אים ניט אויסגיין און זיך קיינמאָל ניט אויפהערן צו צאַפּן. וואָסערע פינף? — „אונגערשער” — פאַר האַלבע פּריצים און קריסטלעכע באַאַמטע, ווען זיי קומען אַמאָל צו אים אַריין; „סודאַקער” — פאַר יידן־סוחרים און מעקלער־מבינים; „ווימאָראָזעק” — פאַר באַלמעלאָכעס, דערהויפּט פאַר שוסטער; „צמוקים” — דער גאַנצער שטאָט אויף קידוש, און דער לעצטער — „באָרשטש”, ווי ער און נפתלי האָבן אים גערופן — אויף אומבאַשטימטע פאַלן, ווען דער באַזוכער איז ניט באַוואוסט, צו וואָס פאַר אַ קאַטעגאָריע און סאָרט מענטש ער געהערט.
דאָס מאָל, אַז סרולי האָט זיך באַוויזן אין שענק, איז דאָרט קיינער ניט געווען. ס׳איז געווען אַ מיט־וואָכעדיקער טאָג, — קיין באַלמעלאָכעס נישט, זומער און שניט־צייט — ווען אויך קיינע סוחרים ניט, ווייל דער מסחר געשלאָגן. ס׳איז אויך געווען ערב דעם גרויסן יאָר־יאַריד „פּרעטשיסטע”, ווען אין וויינקעלער ביי שלום־אהרנען ווערט אַלץ פאַרפריער פאַרגרייט אויף יענע יאַריד־טעג, כדי פּשוטע און איידעלע שליאַכטיטשעס צו באַגעגענען און אויפנעמען; ווען אַלץ אין קעלער איז שוין געווען אָפּגעטאָן: וואָס מע האָט באַדאַרפט פאַרמישן, האָט מען פאַרמישט, וואָס צומישן — צוגעמישט, צוקער נעשאָטן, וואַסער געגאָסן — איבערגעזאָטענע, אויך רויע — און איצט האָט ניט נפתלי און אויך אַליין שלום־אהרן גאָרנישט ניט צו טאָן געהאַט. שלום־אהרן איז זיך ליידיקגייעריש־באַרוט און לעמל־נאַריש הינטערן פאַרקויף־טיש געשטאַנען און אויף קיינעם ניט אַרויסגעקוקט, און נפתלי איז ביים אַריינגאַנג אויף אַ בענקל געזעסן און האָט נאָכגעשפּירט די פליגן, וואָס אויף זיין נאָז.
אַז סרולי איז אַריין, האָט אויף אים שלום־אהרן אַפילו קיין קוק ניט געטאָן: קיין באַקאַנטער, האָט אים געדאַכט, ניט, און אויך ניט אַזאַ פרעמדער, וואָס זאָל ביי אים איבעריקן אינטערעס דערוועקן. נפתלי האָט אים וועדליק זיין הילוך און אויסערלעכקייט אָפּגעשאַצט: ער האָט אים „באָרשטש” דערלאַנגט, און סרולי האָט זיך פאַרקרימט, אָבער אַראָפּגעשלונגען. ער האָט זיך נאָכאַמאָל געהייסן דערלאַנגען, און נפתלי האָט דאָס זעלבע איבערגעחזרט. און אַז סרולי האָט צום דריטן מאָל וויין געפאָדערט, האָט שוין נפתלי אויף אים, אויפן פרעמדן ייד־פּאַרשוין, וואָס ער זעט אים, דאַכט זיך, דאָס ערשטע מאָל, אַ פאַרוואונדערטן קוק געטאָן.
עס האָט אים פאַרחידושט דער פּאַרשוין: ערשטנס, וואָס אַזאַ ייד — וואָס ניט קיין סוחר, ניט קיין מוכר, דאַכט זיך, — פאַרגינט זיך טרינקען ↰ 212 שוין דאָס דריטע מאָל; צווייטנס, און דאָס דער עיקר, ווי אַזוי ער האַלט זיך ביים טרינקען. סרולי איז געזעסן מיטן רוקן צום פאַרקויף־טיש און מיטן פּנים צו יענעם נישע־פענצטער, וואָס ווי שוין געזאָגט, האָט מען פון דאָרט ניט נאָר קיין שיין, נאָר זעלטן אויך אַ פּאָר פיס פון אַ דורכגייער געקאָנט זען. ער האָט ביי די ערשטע כוסות געקוקט אין דרויסן, דערנאָך האָט ער די אויגן פון דאָרט צוגענומען און גענומען קוקן אויף זיין כוס. ער האָט פריער די גלאָז מיט דער משקה באַטראַכט, דערנאָך, אַז אַ ביסל טרינקערישע פאַרב איז אים געקומען אין פּנים, ווי יעדעס מאָל, ווען אַ מענטש האַלט שוין ביים דריטן, האָט ער — האָט זיך נפתלין געדאַכט, — גענומען צו אים עפּעס רעדן, צום כוס.
— נאַ, — האָט ער געזאָגט, — ס׳זאָל אים אָנהייבן אַרן, ס׳זאָל אים אַ מינדסט גאָר אָנגיין דאָס, וואָס ער, דער כוס, קאָן מיינען, אַז דאָס, וואָס ער טענהט איצט, רעדט און קלאָגט זיך, איז דאָס פון יענער באַליידיקונג און בזיון, וואָס ער האָט כלומרשט נעכטן געליטן, בעת יענער האָט אים ביי זיך אין שטוב פאַר אַ סך און פאַר פרעמדע מענטשן אין די אויגן מבייש געווען. אייסעך, ס׳איז חוזק און קיין וועזן, ווייל, בכלל, זאָל ער וויסן, האַלט ער ניט, אַז משה קאָן קומען פון אַזוינע, וואָס זיינען ניט ווערט יענעם צו מבייש זיין, פון אַזוינע, וואָס שטייען נידעריקער פון די, וועמען זיי באַליידיקן. דערפאַר טאַקע האָט ער, סרולי, דעמאָלט צוגעשוויגן, כדי מע זאָל ניט מיינען, אַז יענעמס ווערטער האָבן באמת טאַקע געהאַט אַ כוח. וואָרעם אין דער אמתן; פון וועמען זאָל ער זיך באַליידיקן. פון אַזאַ, וואָס קאָן אַפילו זיך ניט שטעלן העכער פון אַזאַ נישטיקער אומגערעכטיקייט, וועלכע ער איז באַגאַנגען בנוגע זיין אָרעמען, קראַנקן משרת, און איבער קליינלעכן נגידישן שטאָלץ קאָן זיך עפנטלעך ניט מודה זיין, ווייל אויב ער וועט זיך מודה זיין, וועט ער דאָך מוזן מיט וואָס־ניט־איז און ווי־ניט־איז, זי, די אומגערעכטיקייט, צו באַגיטיקן — און דאָס דערלאָזט אים דאָס נגידישע האַרץ ניט.
גיין, ניט דערויף קלאָגט ער זיך, ניט אויפן בזיון, וואָס מע האָט אים כלומרשט אָנגעטאָן, נאָר דערום, וואָס עפּעס פילט ער זיך פון נעכטן אָן ווי ניט מיט אַלעמען. עפּעס פילט ער זיך, גלייך מע וואָלט אים די נשמה אויף דער אַנדערער זייט איבערגעקערט. און דאָס איז אים געקומען נאָך דעם, ווי ער איז נעכטן פאַר יענעם, פאַר לוזין, אַרויס מיטן געשפּרעך, בשעת ער האָט אים, ווי די גאַנצע אינערלעכקייט זיינע, ביז די פּיאַטעס אַראָפּ אויפגעדעקט, אויפגעעפנט, וואָס דאָס געשעט מיט אים דאָס ערשטע מאָל כמעט.
ער האָט אויפגעדעקט אַלץ, וואָס ער האָט יאָרנלאַנג געטראָגן ווי אונטער דער פּאָלע פאַרשטעלט, אויך זיין קרענק, וואָס איז אים געקומען איבער אָט דער פאַרשטעלעניש, דאָס מיינט ער — אים, יענעם, וואָס ער זיצט אין אים, לאָזט אים ניט צורו, לאָזט אים פון גאָר ניט קיין הנאה האָבן, אויסער נאָר ↰ 213 אַמאָל פון האַרץ זיך אַראָפּשעלטן... ער האָט אויך דערציילט פונעם געלט, וואָס ער האָט, און וואָס איז ביי אים ביז אַהער געלעגן, ווי אונטער אַ גדר, אַז ער זאָל דאָס ניט אָנרירן און ניט ער און ניט קיינער זאָלן דערפון ניט געניסן. איצט אָבער, נאָך דעם, אַז ער האָט שוין וועגן דעם דערציילט, האָט ער דאָס שוין געמוזט אויפבינדן, דאָס אויף דער ליכטיקער שיין אַרויסשלעפּן און ביי דער ערשטער געלעגנהייט, וואָס האָט זיך אים געמאַכט דאָס אויס, צונוצן, האָט ער דאָס שוין אין גאַנג געלאָזט. אָט, ווי היינט, למשל, מיט דעם אָרעמען, קראַנקן משרת, וואָס דינט ביי אים, ביי לוזיס ברודער, און וואָס זיין צער איז אים צום האַרצן צוגעטראָטן נאָך דעם, ווי ער האָט נעכטן געזען, ווי זיין מוטער, די מלכה־ריווע, איז פאַר זיין באַלעבאָס אויף זיין אומגליק זיך געקומען קלאָגן. און נאָך אָט דער ערשטער געלעגנהייט, איז וויבאַלד ער האָט זיך שוין דערלויבט און דאָס קניפּל אויפגעבונדן, אַזוי ציט זיך עס שוין און שלעפּט זיך שוין אַליין, און ער האָט שוין איצט אויך געלט אַרויסגעצויגן אַפילו אויף אַזאַ זאַך, ווי אויף גיין אַהער אויסטרינקען, וואָס דאָס האָט זיך אים שוין אויך לאַנג ניט געמאַכט...
ער איז, ווייזט אויס, טאַקע ניט מיט אַלעמען. ס׳קאָן זיין אַ חולשה פון קערפּער. אָבער ניין, גיכער פון אַלץ טאַקע פאָרט פון דעם, וואָס ער האָט זיך פון זיין שטאַרק־פאַרשנורעוועטקייט אויפגעבונדן און אויף דער נשמה איז אים געוואָרן לויז, פּוסט, ווי אַ קעשענע, ווען מע ליידיקט זי אויס און מע קערט זי איבער. ער פילט, אַז ער מוז זי מיט עפּעס פאַרפולן, מיט וואָס נאָר ס׳וועט זיך לאָזן, אַפילו מיט וויין, אַפילו אויך מיט אַזאַ שלעכטן, ווי אָט דער, וואָס שטייט איצט פאַר אים און וואָס זיין פּאַסקודנעם טעם האָט ער נאָך פון די ערשטע כוסות אין מויל און אויפן גומען געפילט, מיט אַ פאַרדרייעניש אין קאָפּ און אַ שטאַרקער ברעכעניש אין די קניעס.
— טפו זאָל ער ווערן, דער וויין! — האָט דאָ סרולי אויסגעשריגן, די אויגן אויפגעהויבן און דערזען, ווי דער משרת, ווי נפתלי מיטן לאַנגן קאַפּאָטע־זעקל, מיטן טונקל פּאַפּשוי־בערדל זיצט, ניט האָבנדיק וואָס צו טאָן, און קוקט אויף אים און הערט זיך אויך, דאַכט זיך, איין אין דעם, וואָס ער האָט דאָ נאָר־וואָס געזאָגט, און שמייכלט, דאַכט זיך, אויך פונעם געזאָגטן.
— משרת! — האָט סרולי מיט כעס צו נפתלין זיך געווענדט, אויסגעשריגן, ווי ניט דערלאָזנדיק און איבעררייסנדיק יענעמס מעגלעך אַפילו געדאַכטע גאָר חוצפּה פון צו וועלן אָדער צו טראַכטן פון אים צו שמייכלען...
— משרת, פאַרנעם דעם באָרשטש! וויין האָב איך געבעטן!
— וויין? — האָט זיך נפתלי שלעפעריק־פויל פונעם בענקל אַ הייב געטאָן, צו סרוליס טיש צוגעגאַנגען, די האַנט אויסגעשטרעקט, ווי אויף אויסצובעסערן און צו פאַרריכטן אַ כלומרשטן קליינעם טעות, וואָס ער איז אומגערן באַגאַנגען.
— אַנדערן? — האָט ער טאַמעוואַטע אַ פרעג געטאָן.
— יאָ, אַנדערן! — האָט אויף אים סרולי פון זיין זיץ־אָרט אַזאַ בליק געטאָן, אַז יענער זאָל פאַרשטיין, אַז מער קיין טעותן זיינען שוין ניט דערלאָזבאַר און ניט שייך.
סרולי האָט שוין דעמאָלט אין קאָפּ אַ היפּש ביסל שיכורע פּאַרע געהאַט. ס׳האָט זיך געקאָנט דאַכטן, אַז אַפילו ווען מע וועט אים שוין מער קיין וויין קיין אַנדערן ניט ברענגען, וועט ער שוין סיי־ווי, אַליין נאָר פונעם פריער־אויסגעטרונקענעם, זיין האַלב־שיכורע רעדע פאַרזעצן, וואָס אויף דער לונג, איז אויפן צונג, און אַזוי לאַנג רעדן און זיך פאַררעדן, ביז — אָדער ער וואָלט, ווי אַ געוויסער טייל שיכורים, גאָר שוין מיט הויכע דיבורים אַרויס, און מע וואָלט אים געמוזט אַרויסטראָגן, אָדער, ווי אַן אַנדער טייל, וואָס נאָך דעם, אַז זיי רעדן זיך אַ ביסל אָן, בלייבן זיי שטיל, שיכורע שעפעלעך, נייגן אָן די קעפּ און בלייבן אויפן אָרט איינגעדרעמלטע. אָבער ניין. אַזוי האָט זיך נאָר געקאָנט דאַכטן. אין דער אמתן אָבער האָט סרולי דערווייל נאָך אין דער מיט געהאַלטן, ערשט אין אַזאַ שטאַנד, וואָס נפתלי דער משרת, למשל, האָט געזען, אַז אָפּנאַרן אים, ווי אַנדערע, ווען זיי זיינען שוין שטאַרק באַזויפן און ווען זיי הייסן זיך געבן בעסערן, אַנדערן, און מע גיט זיי דעם זעלבן, — אַז אָפּנאַרן אים, ווי אַנדערע, איז נאָך צו פרי; און אויך שלום־אהרן, וואָס האָט די גאַנצע צייט זיך הינטערן פאַרקויף־טיש געפונען און האָט, זיצנדיק, זיינע שענקעריש־ליידיקגייערישע, שטילע מחשבות געטראַכט, האָט נאָך ניט פאַר צייט און פאַר רעכטפאַרטיק געפונען מיט נפתלין וועגן טרינקער זיך איבערצוקוקן, ניט מורא האָבנדיק נאָך — ניט טאָמער וועט יענער ניט אימשטאַנד זיין צו באַצאָלן, און ניט אויך דערפאַר, וואָס אפשר וועט מיט יענעם גלאַט אַזוי, אַן אַנדער אומאָנגענעמלעכקייט געשען.
סרולי איז דערווייל נאָך אויף זיין אָרט, ווי ער איז פריער געזעסן, געגליכן — מיטן פּנים צום נישע־פענצטער, אויך שלום־אהרן אויף זיינעם, און ער האָט אויפן טרינקער קיין אַכט ניט געלייגט, און אַז נפתלי איז צוריק שוין מיטן בעסערן וויין געקומען, האָט ער סרולין נאָך אַלץ אויפן זעלבן אָרט און אויפן רעדן געטראָפן.
ער האָט זיך ווידער אויף זיין אָרט אַוועקגעזעצט, נפתלי, ווי גרייט אַ פליג צו באַאָבאַכטן, אָדער ביים טיש דעם טרינקער — אים אַלצאיינס, — און סרולי, האָט ער געהערט, האָט שוין איצט, ניט ווי פריער, ווי צו זיין כוס געטענהט, נאָר ווי צו איינעם אַ לעבעדיקן, אַ זיין גלייכן, וואָס איז אים אַנטקעגן איבער זיין טיש געזעסן.
— ער ווייסט, — האָט ער געזאָגט, — אַז ער איז ביסל באַטרונקען, אָבער יענער זאָל פון אים ניט לאַכן, ווי דער משרת. ער איז נאָך ניט צום געלעכטער. ער קאָן נאָך אים צוזאַמען מיטן משרת, מיטן באַלעבאָס, מיטן ↰ 215 גאַנצן וויינשענק אין איין זאַק אַרייננאַרן און פאַר גלייכן געלט פאַרקויפן, אָדער — אָפּקויפן. ווייל געלט האָט ער, ניט נאָר פאַר איין וויינשענק, נאָר פאַר אַ האַלבער וועלט וויינשענקען... ער קאָן דאָס אים באַווייזן, ווען ער וויל. ער האָט דאָס ביי זיך אין בוזעם־קעשענע. ער וואָלט זיך זיכער דערשראָקן, ווען ער דערזעט דאָס — ער מיטן משרת, מיטן באַלעבאָס, מיט אַ גאַנצער גאַס, מיט אַפילו אַ גאַנצער שטאָט מענטשן, — ווען מע דערזעט ביי אים אָט דעם סך, אָט דעם פּאַק, וואָס ביי אים אָט־דאָ אין בוזעם־קעשענע. אויף אַלע פּנימער וואָלט איין שרעק געווען. אויף אַלע נעז — איין וואונדער אַ „וואו האָט ער דאָס גענומען, סרולי, ווי קומט דאָס צו אים... ניט אַנדערש, אַז אַ קלויסטער באַראַבעוועט, אָדער אפשר, האַנדלט ער גאָר מיט פאַלשע פּאָזיט?” מע וואָלט זיך צונויפגעלאָפן. אייניקע וואָלטן געזאָגט: אים בינדן און איבערגעבן וועמען מע דאַרף. אַנדערע וואָלטן זיך ניט געגלייבט און וואָלטן זיך פאַר אים איינגעשטעלט און געטענהט: אפשר פאָרט זיינס, אפשר אַ ירושה, אפשר פון הימל באַגליקט, אפשר אַן אוצר, אַ מציאה — אַ פּריץ האָט פאַרלאָרן און ער האָט געפונען... מיט איינעם וואָרט, שטאָט וואָלט געהאַט וואָס צו טאָן, וואָס צו רעדן. דער משרת וואָלט געהאַט אַרבעט — אים אַ שיכורן פון שענק אַרויסשטעלן. דער באַלעבאָס וואָלט מורא געהאַט פאַר אַן אומגליק, און ער וואָלט שוין אַפילו מוחל געווען אויפן וויין, וואָס ער האָט ביי אים געטרונקען! אַן עק זאָל דאָס האָבן, זאָל ער שוין ניט באַצאָלן, אַבי פּטור ווערן, אַבי וואָס ווייטער אים פון זיין שוועל צו זען... האַ... אַ־יאָ!... ער זעט, ווי דער משרת הערט זיך שוין טאַקע איין און האָט שוין טאַקע מורא פאַרן געצאָלטס?...
און ווירקלעך: נפתלי האָט דעם פרעמדן יידנס רייד דאָ דערהערנדיק, דערהערנדיק אַזוינע מינים ווערטער פון אים אַרויסקומען, ווי „אַ קלויסטער באַראַבעוועט”, „בינדן”, „איבערגעבן” — האָט אַפילו ער, נפתלי, וואָס איז צו שיכורימס רייד געוואוינט און וואָס קיינמאָל לאָזט ער זיי אַפילו צו זיין אויער ניט צו, — אַפילו ער, נפתלי, האָט זיך דאָס מאָל אַ גלייכן זעץ־אויף געטאָן, מיט שטאַרקן חידוש אויפן יידן אַ קוק געטאָן און געזען, ווי יענער איז אין דער רעכטער מיט אַרבעט און פון דעם נייעם כוס, וואָס ער האָט אים געבראַכט, האָבן זיך שוין ביי אים די אויגן, ווי ביי אַ הון צום שלאָף פאַרלאָרן... ער האָט זיך באַלד דערשראָקן און פון דערשרעק עפּעס אַ מין הוסט געטאָן — אַ מין סימן צו זיין באַלעבאָס, צו שלום־אהרנען, וואָס איז הינטערן פאַרקויף־טיש געזעסן און האָט פון קיין בייז ניט געטראַכט און נאָך גאָרנישט ניט חושד געווען, — אַזאַ הוסט, וואָס יענער האָט אים גלייך דערהערט און, דערהערנדיק, האָט ער אומרואיק אויף נפתלין אַ קוק געטאָן, און אַ קוק געבנדיק, האָט ער גלייך דערזען, עפּעס איז מיטן יידן, מיטן איינציקן טרינקער ביי אים איצט אין שענק, עפּעס ניט כשורה...
ער האָט זיך פון זיין אָרט אויפגעהויבן, איז צו סרולין אונטערגעגאַנגען, ↰ 216 פריער פון זיין רוקן־זייט, אים אין פּנים ניט זעענדיק, ווי ער האָט אים פריער, בשעתן אַריינקומען, ניט געזען, און צוקומענדיק צו אים נעענטער, האָט ער ביי אים אַ פרעג געטאָן, ווי תמיד אין אַזוינע פאַלן:
— ר׳... ווי רופט מען אייך, ר׳ ייד?
— ווי? — האָט סרולי גלייך די פראַגע דערהערט, האָט זיך אַ קערעווע אויס געטאָן, אויף שלום־אהרנען אַ קוק געגעבן, און שנעל, איידער יענער האָט נאָך באַוויזן זיין פּנים צו זען, אָפּגעענטפערט:
— ווי מ׳האָט מיר אַ נאָמען געגעבן.
— האַ... זע נאָר... — האָט שלום־אהרן, סרולין אַן אויסגעקערעוועטן דערזעענדיק, אויסגעשריגן אַ ביסל זיסלעך, ווי מע דערזעט אַ היימישן, און אויך אַ ביסל ביטערלעך איבערראַשט, ווייל ער האָט אים געקענט, און פון אים אויך אַן אַנונג געהאַט, ווי כמעט אַלע באַלעבאַטים אין שטאָט. דערפאַר איז ער אים איצט אַ גרויס חידוש געווען, ווייל קיינמאָל האָט ער אים ביי זיך ניט געזען, אים פאַר קיין גאַסט קיין טרינקער ניט געהאַט, און דערום געגלייבט, וויסנדיק זיין אָרט, זיינע משוגענע גענג אין שטאָט און צווישן מענטשן, אַז אויך זיין איצטיקס מאָל אַהער קומען איז משונה, און געוויס קיין איבעריקן נחת וועט ער דערפון ניט האָבן, אַלנפאַלס, באַצאָלט באַקומען — שוין אַוודאי נישט.
— האַ, זע נאָר, — האָט ער געזאָגט, — ס׳איז דאָך, דאַכט זיך, איר, ר׳ סרולי?
— איז וואָס האָסטו געוואָלט? — האָט סרולי מיט בייזער איבערגעפרעגט, ווי איינער, וואָס איז דעם אַנדערן ניט גערן, ווען יענער האָט אים עפּעס אין אַ וויכטיקער זאַך אינעם רעכטן מיטן איבערגעשלאָגן.
— וואָס איך האָב געוואָלט?... — האָט שלום־אהרן שוין אַ ביסל אַ צוריק באַליידיקטער אָפּגעענטפערט. — כ׳האָב געוואָלט זאָגן... כ׳מיין, אַז אַ מענטש גייט עפּעס קויפן, דאַרף ער האָבן געלט, מיין איך, דאָס גלייכן — אין שענק, האָט איר ביי זיך געלט, ר׳ סרולי?
— געלט? — האָט סרולי אַ זאָג געטאָן טראָציק, האַלב שיכורלעך, און בשעת דאָס זאָגנדיק, שלום־אהרנען ווי פון קאָפּ ביז די פיס אָפּגעמאָסטן: ווי קליין, הייסט עס, ער איז, ווי נאַריש מיט וואָס פאַראַ נישטיקע פראַגעס ער איז צו אים איצט, ניט צו דער צייט און ניט אויפן אָרט, געקומען, — געלט איז ביי די נגידים, — האָט ער געזאָגט.
— איז דערום טרינקען אויך נאָר נגידים!... און אַז מע האָט ניט, זיצט מען אין דער היים, מע קומט ניט צו יענעם און מע הייסט זיך ניט דערלאַנגען. געלט, ר׳ סרולי, געלט דאַרף מען האָבן...
— געלט? — האָט דאָ סרולי אויסגעשריגן, האָט זיך פון אָרט אַ הייב ↰ 217 געטאָן, די האַנט אין בוזעם־קעשענע אַריינגעטאָן און פון דאָרט אַ גרויסן פּאַק פּאָזיט אַרויסגענומען, אַזאַ, וואָס מע קאָן זעלטן זען אַפילו ביי אַ רייכער־אויסזעענדיקן ווי סרולי.
— נאַ, נבלה! אָט האָסטו דיר געלט! — האָט אים סרולי דעם פּאַק אונטער דער נאָז און פאַר די אויגן געשטופּט און אונטערגעטראָגן. שלום־אהרנען האָט, דאָס דערזעענדיק, לשון אויסגעפעלט... ער האָט ווירקלעך דערזען פאַר זיך אַזוינס, און אין דער האַנט פון אַזאַ מענטשן, וואָס ער וואָלט זיך קיינמאָל זיינע אויגן גאָר ניט געגלייבט.
— נאַ, נבלה! — האָט סרולי נאָך העכער געשריגן. — נאַ דיר נגידים, נאַ דיר געלט, נעם, וואָס ס׳קומט דיר, נעם זיך און וואַרג זיך...
ס׳איז שוין געווען פאַרנאַכט. סרולי איז, אַרויסגייענדיק פון שלום־אהרנס וויינשענק, נאָך דעם, ווי ער האָט זיך צעצאָלט, און נאָך דעם, ווי ער איז מיט משונה־פאַרוואונדערטע גליקן פון שלום־אהרנען און פון נפתלי דעם משרת די גאַנצע טרעפּ ביז דער טיר אַרויפבאַגלייט געוואָרן — אַ וויילע אין געסל פאַר שלום־אהרנס טיר שטיין געבליבן. ער האָט זיך עפּעס געישובט, אָדער אפשר ניט געישובט, נאָר ווי יעדער באַטרונקענער, וואָס אַז ער גייט אַרויס פון שענק, פאַרהאַלט ער זיך אַ וויילע און טוט פון קעלער און פון וויין־לופט אָפּעטעמען, כדי צו באַקומען מער פעסטקייט אין די פיס און מער קלאָרקייט אין זינען.
און אָט, אַז ער האָט דאָס באַקומען, אַז דאָס פּנים און דער בליק האָבן זיך אים אַ ביסל דערפרישט פון דער קעלער־שיין און פון לאַנגן זיצן דאָרט אין דער טונקל, אַזוי האָט ער זיך פון זיין אָרט גערירט און זיך געלאָזט צו דער הויפּט־גאַס, אַהין, וואו דער איידעלער מאַרק האָט זיך געפונען, און וואו אויך משה מאַשבערס קאָנטאָר — אין איינעם אַ מויער אויפן צווייטן שטאָק דאָרט.
ס׳איז געווען, ווי געזאָגט, שניט־צייט, ווען דער מסחר געשלאָגן און אין שטאָט כמעט קיינע קונים. סוחרים און משרתים האָבן זיך נאָך אַ לאַנגן הייסן טאָג נודיען און בראַטן זיך אויף דער זון, איצט אין קילע רעדלעך זיך געזאַמלט פאַרן אַהיימגיין און די קראָמען שליסן. מע האָט געוואַרט, ס׳זאָל שוין אינגאַנצן נאַכט ווערן, ס׳זאָל שוין קיין סימן פון קיין מעגלעכקייט ניט פאַרבלייבן, אַז עמעצער קאָן זיך נאָך פון ערגעץ־וואו באַווייזן. מע האָט געוואַרט, זיכער זייענדיק, אַז אַזוינס איז שוין אוממעגלעך און אויסגעשלאָסן, דאָך אָבער, כדי דער סוחרישער געוויסן זאָל ריין זיין, און אויך דאָס האַרץ, וואָס האָט ניט דערלאָזט אַפילו אַ ליאַדע מינדסטן „טאָמער” און „אפשר” דורכצולאָזן...
אָט דעמאָלט איז סרולי צוגעקומען צו איינער אַ קראָם, וואָס אַנטקעגן ↰ 218 משה מאַשבערס קאָנטאָר, און ווי זיין שטייגער, שטום און פאַרגליווערט, ווי ער שטעלט זיך אַמאָל אָפּ קוקן אויף אַ נעסט, וואָס אויף אַ פענצטער־געזימס, כדי די פייגעלעך, ווי די גבירים, צו שעלטן, — אַזוי אויך האָט ער זיך איצט אַנטקעגן משהס קאָנטאָר אַוועקגעשטעלט. פאַרטראַכט, אויף קיינעם ניט קוקנדיק, גלייך קיינער איז אַרום אים נישטאָ. ער האָט נאָר די אויגן צום אַריינגאַנג פון קאָנטאָר געווענדט געהאַלטן, ווי וואַרטנדיק און זיכער זייענדיק, אַז עמעצער דאַרף זיך פון דאָרט באַווייזן צום סוף טאָג, — דעמאָלט, ווען אַלע קלייטן און קראָמען וועלן זיך שליסן, און צו יענער צייט — אויך די קאָנטאָר משה מאַשבערס.
דאָס האָט ער געוואַרט אויף שלום שמאַריאָן אָדער אויף צאַלעל דערבאַרעמדיקן, — אויף איינעם פון די ביידע, וואָס ער האָט צו זיי איצט נייטיק געהאַט, ווייל ער האָט זיי געהאַט וואָס צו פאַרטרויען און איז צו זיי מיט אַ וויכטיקן ענין געקומען.
ביידע זיי — די שטענדיקע באַזוכער פון משה מאַשבערס קאָנטאָר, זיינע מיטהעלפער און מיטאַרבעטער, וואָס זיינען קיינמאָל פון דאָרט ניט אַרויסגעקראָכן — געקומען פון די ערשטע און אַוועקגעגאַנגען די לעצטע, און דער גאַנצער געלט־האַנדל און אַלע קאָנטאָר־געשעפטן זיינען ניט אָן זייער אָנטייל און אָן זייער הילף דורכגעפירט און געמאַכט געוואָרן.
סיי אין קאָנטאָר, סיי אויפן גאַס האָט מען זיי כסדר געזען צוזאַמען. אָבער איינער ווייטער און אָפּגעטראָטן פון אַנדערן: ווען איינער אויף איין זייט טראָטואַר, איז דער צווייטער — אויפן צווייטן, אויפן קעגנאיבערדיקן, ווי זיי וואָלטן זיך איינס דאָס אַנדערע די טריט געהיט, איינער דעם אַנדערן פון אויג ניט אַרויסגעלאָזט... כאָטש ביידע דרייען זיך אַרום איין זאַך, אַרום געלט, אַרום פּראָצענט פון געלט, און ביידע זיי אַרום משהס קאָנטאָר, כדי אים געלט־לייער צו נאַרייען, און אויך אים אַליין אַמאָל אַ הלוואה, ווען ער האָט זיך אין געלט גענייטיקט, און ביידע האָבן ווי פון איין מקור זייער חיונה געצויגן, דאָך ווי צוויי היענעס, צוויי קאָנקורענטן ביטערע אַרום איין שטיק נבלה, וואָס ביידע רייסן זיי פון איינס, גאָר קוקן קוקן זיי אין פאַרשיידענע זייטן מיט קעפּ פאַרדרייטע...
דער חילוק צווישן ביידע, וואָס איינער — שלום שמאַריאָן — אַ נידעריטשק, שטיל פּאַרשוינדל מיט אַ כיטרע קעפּל אין דער זייט אָפּגעבויגן, וואָס האָט זיך עפּעס כסדר ביי אַ זייט גערוקט: ביי דער זייט פון הייזער, פּלויטן, ווי וועלנדיק, מע זאָל אים ניט באַמרקן, אָדער ער זאָל אין יעדן מאָמענט פון מעגלעכער סכנה ערגעץ אין אַ הויף, אין אַ טיר־לאָך קענען פאַרשווינדן.
ער, שמאַריאָן, מיט אַ פרום פּנימל מיט פיל פרומע קענטענישן, אַ גרויסער ווייסער אין פאַרשיידענע סאָרטן אותיותלעך, ווי כמעט אַ רב; דערצו נאָך ↰ 219 מיט אַ זעלטענעם זכרון אויף צו געדענקען אַלץ — אַלע טערמינען און זמנים — ווער ביי וועמען ס׳האָט ווען געליען און אויף וואָסערע פּראָצענטן; ווער אָפּגעגעבן, ווער ניט — ניט נאָר פון היגע סוחרים, קליענטן און געלט־לייער — נאָר אויך פון דער פרעמד, פון דער סביבה אַרום, ווער ס׳איז אַהער אין שטאָט אָנגעקומען נאָך געלט — צו משהן אין קאָנטאָר, אָדער צו אַנדערע בעל־הלוואות. דערצו נאָך האָט ער אויף אויסנווייניק אַלע געלט־קורסן, ווערטפּאַפּירן, אַקציעס, אָבליגאַציעס געהאַלטן אויפן קאָפּ — נישט נאָר פון היגן לאַנד, פון היגע בענק און אַקציאָנערע געזעלשאַפטן, גאָר אויך פון אויסלאַנד, פון אַלע.
אַנטקעגן זשע אָבער צאַלעל, איז סיי אויסערלעך, סיי מיט זיינע פייאיקייטן געווען כמעט דער היפּוך זיינער: אַ הויכער, גלייכער און גלאַטער, ווי אַ גראָבצאָליקע ברעט. ער איז תמיד אינמיטן טראָטואַר, אָדער אָפטער נאָך אויף דער מיט גאַס געגאַנגען. דעם קאָפּ הויך געטראָגן, גלייך אַ גאַנצע שטאָט דאַרף אים אָפּטרעטן, ווייל זי איז אים שולדיק, און שולדיק איז זי אים טאַקע געווען, ווייל אויסער מיט גרויסן פּראָמיל, האָט ער זיך דער עיקר פאַרנומען מיט וואָכער, מיט אַנטלייען געלט, וועמען ס׳האָט זיך נאָר געלאָזט — באַלמעלאָכעס, קליינהענדלער און מענטשן אַפילו אָן שום אָנזען און אָן שום מינדסטער בטוחות אין דער געזעלשאַפט, ווי מעקלער, דינסטן, מאַרק־זיצערינס א. אַז. וו.
ער איז געווען גראָב אין אַלע זיגענס, גראָב אין קענטעניש, גראָב אויך אין אויפפירונג — סיי ביי זיך אין דער היים בנוגע זיינע אייגענע ווייב און קינדער, און באַזונדערס גראָב און ווילד־אכזריש בנוגע אַלע יענע, וואָס זיינען אים געווען שולדיק.
אַזוי האָט מען געוואוסט אין שטאָט פון אים פיל צו דערציילן וועגן זיינע ווילדע שטיק און גענג בעת חובות אויפמאָנען, ווען ס׳האָט זיך אים אַמאָל געמאַכט אַ שלעכטער צאָלער. ער האָט זיך ניט אָפּגעשטעלט פאַר גאָרניט: פאַר אָרעמעלייט די לעצטע בעבעכעס איבערצושרייבן, פאַר אַן אלמנה דאָס לעצטע ביסל סחורה פון דער שטעל אַוועקנעמען, און אַפילו אויך ניט פאַר אַזאַ זאַך, האָט מען דערציילט, צו קומען אַמאָל צו איינעם, וואָס איז אים געלט שולדיק, און זיך אַריינלייגן אין יענעמס ווייבס בעט אַריין און זאָגן: ער גייט ניט אַרויס, ביז דער חוב וועט אים ניט געסילוקט ווערן ביז אַ גראָשן. אַזוי ווייט גראָב, אַזוי ווייט נבזהדיק און פייאיק איז ער געווען, צאַלעל.
אָפּגערעדט שוין פון אַ למדן. אַ למדן האָט ער געהאַט דעם איינציקן זון זיינעם, שוין אַן אויפגעקלערטער, שוין אַזוינער, וואָס ער פלעגט זיך שוין צווישן זיין גלייכן יונגעלייטלעך מיט זיין טאַטנס פּראָפעסיע אַ ביסל שעמען און פון אים אַזוי חוזק מאַכן; איז אויך אים, אָט דעם איין־און־איינציקן זון זיינעם, פלעגט ער, צאַלעל, אָפט אין טאַטן אַריין שעלטן: „אַ רוח אים אין ↰ 220 זיין טאַטן און אין זיין טאַטנס טאַטן”, — פלעגט ער אים אין פּנים שרייען, — ווייל ער האָט אַ טויגעניכץ אַ זון — אַ קענער, אַן אויפגעקלערטן שלימזל, וואָס ער לעבט פון זיין טאַטנס בזיונות און פון אָרעמען וואָכער...
און אָט אויף איינעם פון די צוויי האָט איצט סרולי מיט זיין ענין געוואַרט.
אַרויסגעקומען דער ערשטער איז דאָס מאָל צאַלעל, צו וועמען סרולי האָט, אים דערזעענדיק, גלייך פון זיין אָרט זיך אָפּגעטיילט און זיך אים אַנטקעגן געלאָזט.
מיר ווייסן ניט, ווי וואָלט געווען, ווען ס׳באַגעגנט אים צום ערשטן שלום שמאַריאָן; ווי וואָלט יענער אים אויפגענומען ביי דער באַגעגעניש, נאָך דעם, ווי ער האָט אים נעכטן געזען ביי זיין בזיון, ווען משה מאַשבער האָט אים פון שטוב אַרויסגעטריבן, און נאָך דעם, וואָס ס׳איז אין שטוב דאָרט געשען.
צאַלעל אָבער, וואָס אים איז אַלציינס יאָ בזיון, צי ניט בזיון, זיינען מיר זיכער, אַז ווען ער זאָל אַפילו יאָ געווען זיין דערביי, וואָלט דאָס אים אויך פאַר קיין שטערונג ניט געדינט פון דערנאָך מיט אים אין וואָסער־ניט־איז משא־ומתן אַריינצוטרעטן... בפרט, אַז ער איז ניט בייגעווען, ובפרט נאָך, אַז צווישן די ערשטע ווערטער, וואָס סרולי האָט אים, ווען ער איז נאָר צו אים צוגעגאַנגען, אַ זאָג געטאָן דאָס וואָרט „געלט”, און אָט דאָס וואָרט, ווי באַוואוסט, וואָלט צאַלעלן אַפילו פון שווערסטן לעטאַרגישן שלאָף אויפגעוועקט, ווייל וויבאַלד געלט, שטעלט ער זיך פאַר גאָרנישט ניט אָפּ: זאָל זיין פון וועמענס הענט, אַבי נאָר דאָס אַריינצובאַקומען, ווייל געלט, זאָגט צאַלעל, האָט קיין ריח ניט; — איז אָט, אַז צאַלעל האָט פון סרולין אָט דאָס וואָרט דערהערט, האָט ער זיך גלייך אָנגעשפּיצט אַ ער האָט דערשפּירט געשעפט, און כאָטש שוין שפּעט — שוין אויפדערנאַכט כמעט, און כאָטש נישט אויפן אָרט — אינמיטן טראָטואַר, אויפן גאַס גאָר, און כאָטש אויב דער מענטש, וואָס איז איצט פאַר אים געשטאַנען, אַן אויסטערלישער און גאָר ניט קיין געשעפטמאַן, ווי ער האָט געוואוסט, דאָך האָט ער אַן אויער צוגעלייגט און גרייט געווען יענעמס פאָרשלאָג אָדער יענעמס וואָסער־ניט־איז ענין אויסצוהערן.
— זע האָט צו פאַרטאָן געלט אויף עסקא, — האָט סרולי געזאָגט צו צאַלעלן, — און ער זוכט אַ בטוח, ער וויל דאָס אין זיכערע הענט אָפּגעבן, ווי, למשל, צו אַזאַ ווי משה מאַשבער. אויפן פּראָצענט וועט ער זיך ניט איבעריק שטעלן, דער עיקר איז אים — אַבי אַ בטוח.
צאַלעל האָט, דאָס דערהערנדיק, אויף סרולין אַ משונה קוק געטאָן. ער איז געווען פיל העכער פון אים אין וואוקס, און ער האָט אים אויפן קאָפּ אַ קוק געטאָן, ווי אַריינקוקנדיק אים אַהין, צו זען, צי ער איז ביים גאַנצן זינען...
דאָס מאָל האָט זיך שוין אַפילו צאַלעל פאַרחידושט און האָט זיינע אויגן ניט געגלייבט. געגלייבט האָט ער, אַז אַזאַ ווי ער, ווי סרולי, וועט זיך געוויס צו אים ווענדן וועגן אַ קליינער הלוואה פאַר זיך אויף גרויסע פּראָצענטן, ווי ↰ 221 געוויינלעך אַן איינער פון אַזאַ גראָד און לאַגע; און דעמאָלט, ווען אַזאַ פאָרשלאָג וואָלט פון סרוליס זייט געקומען, וואָלט זיך צאַלעל צוערשט באַדאַרפט היפּש באַטראַכטן, לאַנג זיך איבערלייגן, פיל זיך אָנפרעגן, דערנאָך ערשט פאָדערן ערבות און משכנות. איז אָבער פּלוצים — נאַ דיר גאָר אַזאַ זאַך: סרולי לייגט גאָר פאָר געלט אויף פּראָצענט צו געבן, אי דאָס, ווייזט אויס, ניט קיין קליינע סומע, און ער קוקט ניט, זאָגט ער, אויף קיין פּראָצענטן, אַבי אַ גרויסן בטוח.
ער האָט דערום אים אָנגעקוקט און ביי זיך דעם חידוש ניט געקאָנט אויפהאַלטן.
— ער, סרולי, געלט אַנטלייען? — האָט ער איבערגעפרעגט מיט האַלב שפּאָט ,האַלב פאַרוואונדערט.
— נו, יאָ, איז וואָס? — האָט סרולי געפרעגט.
— פונוואַנען קומט צו אים געלט?
— וואָס איז זיין זאַך? מע לייגט אים פאָר, זאָל ער ענטפערן: יאָ צי ניין. אויב ניין, וועט ער ערגעץ אַנדערש גיין. וועט ער עמעצן אַנדערש פאָרלייגן.
צאַלעל איז געווען פאַרלוירן. ער האָט זיך געישובט מיט דער דעה, צי זאָל ער יאָ, צי זאָל ער ניט גלייבן, ווייל אפשר האָט ער גאָר פאַר זיך אַ חסר־דעה, וואָס די גאָרע רייד מיט אים זיינען איבעריק.
אַן אַנדערער אויף זיין אָרט, גלייבן מיר, וואָלט גיכער אויף יאָ משוגע, ווי אויף ניט באַשלאָסן. ער וואָלט אויסגעשפּיגן, זיך אָפּגעקערעוועט און אַוועקגעגאַנגען.
צאַלעל אָבער, וואָס איז, ווי געזאָגט, אויפן ענין געלט אַ ביסל קראַנק געווען, וואָס וויבאַלד געלט, זיינען אַלע אומגלייבלעכקייטן גלייבלעך, און אַלע משוגעתן לייגן זיך אוין זינען — צאַלעל האָט, אמת טאַקע, געצווייפלט, אָבער פאָרט האָט ער זיך אַן אָרט געלאָזט אויף טאָמער אויב ניט, און אפשר איז די זאַך פאָרט דאָך ערנסט.
ער האָט דערום, כדי אויספּרואוון סרולין, זיך נאָכאַמאָל געווענדט צו אים און ביי אים אַ פרעג געטאָן:
— איז ווען קאָן ער דאָס צושטעלן, דאָס געלט?
— ווען? ווען ער וועט וועלן, ווען ער וועט דאַרפן, אַפילו היינט, אַפילו שוין, — האָט סרולי געענטפערט און האָט זיך באַלד מיט דער האַנט צו דער בוזעם־קעשענע גענומען, גלייך ער איז גרייט באַלד טאַקע פון דאָרט, פון דער בוזעם־קעשענע, דאָס אַרויסצונעמען און באַווייזן.
— ניין, מע דאַרף ניט, ס׳איילט ניט, מ׳האָט צייט, — האָט צאַלעל געזאָגט, און שוין גלייבנדיק און איבערצייגט זייענדיק, האָט ער סרוליס האַנט פון אין קעשענע אַריינצוטאָן ווי אָפּגעהאַלטן, — איצט דאַרף מען ניט, — האָט ↰ 222 ער געזאָגט, — שפּעטער, ער וועט זען, ער וועט זיך אָנפרעגן, זיך דערוויסן, וועט ער אים צו וויסן געבן, סרולין.
— איז זאָל ער זשע דאָס געדענקען, האָבן אין זינען און מאַכן וואָס גיכער! — האָט סרולי געזאָגט, און באַלד האָט ער זיך אויסגעקערעוועט און צאַלעלן, — ווי ער איז צום אָנהייב אַ פאַרוואונדערטער געשטאַנען, אַזוי האָט ער אים אויך איצט אין פאַרוואונדערונג געלאָזט.
מיר ווייסן, אַז דאָס, וואָס מיר האָבן דאָ נאָר־וואָס דערציילט, וועט אַרויסרופן מיספאַרשטייעניש און פראַגעס:
— ווי קומט צו סרולין גאָר געלט? וואָס איז ער פאַר אַ צאָלער, וואָס פאַר אַ געלט־אַנטלייער: פון וואָס פאַראַ מיטלען און פון וואָס פאַראַ פאַרבאָרגענע קניפּלעך?
איז אָט. כדי דערויף צו ענטפערן און דאָס צו דערקלערן, מוזן מיר זיך אומקערן צו יענעם געשפּרעך זיינעם מיט לוזין, וואָס ער האָט ביי אים מיט אַ טאָג פריער אינדערפרי געבעטן און פאַרנאַכט מיט אים געהאַט, און וואָס, איבער געוויסע טעמים, האָבן מיר אויפן געהעריקן אָרט זיך אָפּגעהאַלטן פון אים צו געבן, אים דורכגעלאָזט און פאַרשוויגן.
איצט קערן מיר זיך צו אים אום:
אַז סרולי איז יענעם פאַרנאַכט, ווי אָפּגערעדט געווען, אַריין צו לוזין, האָט ער אויסגעזען, ווי איינער, וואָס אָדער ער איז ניט דערשלאָפן, אָדער ער איז צופיל איבערגעשלאָפן, ווען אויפן האַרצן איז אים זייער זויער. ער האָט אָנגעהויבן זיין געשפּרעך בייז, אויפגערעגט, קוקנדיק אין אַ זייט, ווי זוכנדיק זיך אומזיסט און אומנישט יענעם, זיין מיטשפּרעכער, אָנצוטרעטן. ער האָט גלייך, ווי ער איז אַריינגעקומען, אַ זאָג געטאָן:
— ער איז געקומען צו לוזין, ווייל אויסער אים האָט ער דאָ אין שטאָט קיינעם. אַלע זיינען דאָ אָדער פערד, אָדער בהמות, אָדער מענטשן ענלעכע צו זיי־
אָט אַזוי, אין אָט דעם־אָ טאָג, האָט ער אַ שטיק צייט אַ שטיק בייזן געשפּרעך געפירט, ביז ער איז לסוף אַלץ ווייבער און צוגעלאָזטער געוואָרן און אַרויסגעפאָרן מיט דעם, צוליב וואָס, אייגנטלעך, ער איז געקומען.
ער האָט דערציילט:
ער מוז אים דאָ אָנהייבן, לוזין, גאָר פון לאַנג. ער האָט זיך דערצויגן אין אַ קליין שטעטל אין גאַליציע, אַזש ביים טייך סאַן, ביי אַן אַלטן, זייער רייכן און שטאַרק קאַפּריזנעם זיידן. דער זיידע האָט אַמאָל געהאַלטן גרויסע פּאָסעסיעס, ↰ 223 דערנאָך אַ גרויסן פּריצישן וויינשענק, דערנאָך, אַז ס׳האָט אים געטראָפן דאָס אומגליק, וועגן וועלכן ס׳וועט באַלד דאָ די רייד זיין, האָט ער אַלע געשעפטן אָפּגעלאָזט, זיי צו געלט געמאַכט, זיך פאַרשלאָסן און פון דער וועלט אָפּגעזונדערט.
זיין מוטער האָט ער פרי אָנגעוואוירן. ניט זי איז געשטאָרבן, נאָר, ווי ער האָט אין דער פריסטער יוגנט געהערט, איז זי „אַנטלאָפן”. און דאָס איז פאַרן זיידן אַ דרייענדיקער אומגליק געווען. ערשטנס, ווייל ער איז געבליבן עלנט; קיין ווייב, קיין קינד, קיין זין און טעכטער מער; צווייטנס, איז דאָס אַנטלויפן אַליין אַ מוראדיקע שאַנד דאָך; און דריטנס, איז זי, ווי ער האָט געהערט, נאָך ניט מיט קיין ייד אַנטלאָפן... — „ערגער” האָט מען שטילערהייט צוגעגעבן און אויף אים, אויף סרולין, אויפן קינד, אָנגעוויזן. וואָס „ערגער” — האָט ער ניט געוואוסט. געוואוסט האָט ער נאָר, אַז נאָך איר אַנטלויפן האָט ער אויך זיין פאָטער אָנגעוואוירן.
ער איז פון שטוב פאַרשוואונדן, און ער איז געבליבן אַ קיילעכיקער יתום, אָן טאַטע־מאַמע, און נאָר אויפן אַלטן זיידנס אויסהאַלט, דערציאונג און השגחה.
דעמאָלט האָבן זיך דעם זיידנס קאַפּריזן, וואָס זיינען אַזוי אויך, ווייזט אויס, היפּש געווען, אַדאַנק דעם אומגליק נאָך פאַרשטאַרקט. ער האָט זיך, ווי געזאָגט, פון דער וועלט אָפּגעזונדערט, זיך אין ערגעץ ניט געוויזן און קיינעם ניט אויפגענומען. ער האָט זיך אויך געלאָזט בויען אַ באַזונדער שולעכל. „ידידיהס שולעכל”, — האָט מען עס גערופן, וואו ער, און נאָר אַן איינציקער, געציילטער און באַצאָלטער מנין אָרעמע יידן האָבן דאָרט געדאַוונט. אויך אַ באָד. „ידידיהס באָד” — האָט מען זי גערופן, וואוהין ס׳איז קיינער, אויסער די זייניקע, ניט אַריינגעלאָזט געוואָרן.
דער זיידע פלעגט גאַנצע טעג לערנען, און מער ווי לערנען פלעגט ער אָפט זיצן פאַרטראַכט אויפן באַנק־בעטל, וואָס אָן אַ ווענטל. דעם קאָפּ פאַרוואָרפן, אין דער וואַנט אָנגעשפּאָרט, און פונעם שטענדיקן אָנשפּאַרן זיך אין יענער וואַנט, איז אויף יענעם אָרט אַ שטענדיק אויסגעריבן גריבל אָנצוזען געווען, ניט געטינקעוועט און קויטיקלעך.
ער, סרולי, האָט זיך אין אַ ווייטלעכן, אָפּגעזונדערטן חדר אויפגעהאַלטן, וואָס מיטן זיידנס האָט ניט צו טאָן געהאַט און וואָס אַ באַזונדערער אַרויסגאַנג האָט אויך געפירט צום דרויסן. בייזלעכע מלמדים און אַלטע אומפריינטלענע משרתים און דינסטן האָבן אים געלערנט און אונטער זייער שמירה געהאַלטן, און צום זיידן האָט ער זיך ניט אָנגעקערט. דער זיידע האָט אים קיינמאָל צו זיך ניט גערופן. נאָך מער: ווייזט אויס, אַז ס׳איז אויך פאַרזאָגט געווען, אַז מע זאָל אים ניט צולאָזן, ווען ער, דאָס קינד, וועט אַפילו וועלן. ער האָט דאָס געפילט, און נאָר זעלטן דערום, נאָר ווען דאָס האַרץ האָט אים ↰ 224 אַ צי געטאָן פון גרויסער קינדערשער עלנט, האָט ער, קעגן דעם אָנזאָג און פאַרבאָט, אויפן זיידנס שוועל זיך באַוויזן.
ער האָט אים אָפט געטראָפן זיצן אַ פאַרטראַכטן, מיטן קאָפּ אין וואַנט אָנגעשפּאַרט, די אויגן צוגעמאַכט, די באָרד אַרויסגעסטאָרטשעט, און אַלעמאָל האָט ער אים געהערט עפּעס איינע און די זעלבע ווערטער אַרויסזיפצן: אוי לי לביתי... אוי לי לביתי”...*)
אַז דער זיידע פלעגט אים אַמאָל דערזען, פלעגט ער זיך צוערשט דערשרעקן, גרויסע אויגן עפענען, גלייך ניט וויסנדיק, ווער ער איז און פונוואַנען ער האָט זיך גאָר צו אים אין שטוב גענומען. דערנאָך פלעגט ער זיך אַ כאַפּ טאָן, אים צורופן, און אויף גיך און ציטעריק אים ווי וועלן אָנטאַפּן, אַ גלעט טאָן; אָבער באַלד האָט ער זיך ווי אין עפּעס דערמאָנט, דעמאָלט פלעגט ער אים מיטאַמאָל פון זיך אַ שטאַרקן שטויס טאָן און אַ זאָג געבן אַזוי, אַז נאָר ער, דאָס קינד אַליין, און ניט אַפילו די ווענט אין שטוב, זאָלן הערן: — ממזר... ממזר בן הנידה... ער, דאָס קינד, פלעגט, די ווערטער ניט פאַרשטייענדיק, זיך פאַרן זאָג דאָך דערשרעקן, אַוועק, און אויף לאַנג, ביז אַ צווייט מאָל, ביז דאָס האַרץ האָט אים ווידער ניט אַ צי געטאָן... דעמאָלט פלעגט ער ווייטער אויף דער שוועל זיך ווייזן, אויף ווידעראַמאָל אָפּגעשטויסן ווערן און אויף מער און לענגער דאָס צו פאַרגעדענקען.
אַזוי האָט ער זיך דערצויגן, ביז דער זיידע איז שוין אַלט געוואָרן און באַדאַרפט שטאַרבן.
דעמאָלט האָט ער איינמאָל צונויפגערופן די פּני פון שטאָט, די שענסטע, די חשובסטע, וואָס די לעצטע יאָרן האָט ער זיך, מחמת משה, פון זיי דערווייטערט, און וואָס אויך זיי, פון זייער זייט, האָבן אים געשאַנעוועט און אין זיין שאַנד און אומגליק ניט געוואָלט זען — האָט ער זיי צונויפגענומען און זיך געלאָזט אַ צוואה שרייבן.
ער האָט קיינעם ניט געהאַט צו באַזאָרגן, אויסער אַ ביסל אויף עולמות, ווי ס׳פירט זיך, און דאָס איבעריקע אַלץ האָט באַדאַרפט געהערן אים, דעם קינד, דעם איין־און־איינציקן יורש זיינעם.
*) וויי איז צו מיר און צו מיין הויזגעזינד.
האָט זיך אָבער אַרויסגעשטעלט, אַז שוין אויף דער ,שוועל פון קבר זייענדיק, האָט דער זיידע נאָך אַלץ דעם בזיון ניט פאַרגעסן, וואָס זי, די טאָכטער זיינע, די מוטער פון קינד, האָט אים אָנגעטאָן אויף דער וועלט, און וואָס ער איז זיכער געוויס, אַז אויך אויף יענער וועט דאָס אים אַנטקעגן גיין, מע וועט עס אים דערמאָנען, און אַוודאי דאַרף ער זיך אַלע האָר פון קאָפּ אויסרייסן; איז אָט, דאָס געדענקענדיק, האָט ער, ניט געקוקט, וואָס אַלע פּני האָבן זיך אים אַנטקעגנגעשטעלט, מיט אים פיל געטענהט און זיך באַמיט ↰ 225 אים צו איבערצייגן, אַז „וואָס איז דאָס קינד שולדיק, אַ קינד איז אַ קינד א. אַז. וו.” — האָט ער זיך געהאַלטן ביי זיינס, און איינמאָל פאַר אַלעמאָל געוואָלט דאָס קינד מעביר נחלה זיין, אים פון ירושה אָפּזאָגן.
ער האָט האַרט און ביטערלעך איינעם נאָר אַ פּסוק געהאַלטן אין איבערחזרן, אַז „משרש נחש יצא צפע” — אַז פון אַ שלאַנג, הייסט עס, קאָן קיין בעסערס פון קיין שלענגל ניט אַרויסקומען. און ווייטער און קיין איבעריקס האָט ער זיך ניט געלאָזט רעדן. דאָך, — נאָך לאַנגע ראיות, וואָס אַלע אַנדערע, די פּני, האָבן פון געוויסע, גרויס־באַוואוסטע ספרים געבראַכט און פון דאָרט דעם היפּוך פון זיין ווילן אים באַוויזן, אויסגעדרונגען און אים איבערצייגט, אַז ער גרייזט, — האָט ער זיך אונטערגעגעבן, אַ ביסל אָפּגעטראָטן און שוין באַשטאַנען אויף פאָלגנדיקן: ביז דאָס קינד וועט אויסוואַקסן, דאַרף זיין דערציאונג גיין, ווי זי איז ביז אַהער געגאַנגען, אויף זיין, דעם זיידנס, הייסט עס, אויסהאַלט; וואָס, אגב געזאָגט, האָט מען מיט אים וועגן דעם ניט איבעריק באַדאַרפט האָרעווען, ווייל דאָס האָט ער זיך אַליין פאַר מחויב געהאַלטן. ווייטער אָבער דאָס, וואָס ער האָט זיך געהאַלטן פאַר נישט מחויב, האָבן שוין יענע, די פּני, ביי אים אויסגעריסן, אויסגעדונגען, און אַ צווייטן פּונקט מכוחן קינד אַריינגעשטעלט, און נעמלעך: אַ געוויסע, גרויסע סומע ווערט פאַר אים אין זיכערע הענט פון גרויסע בטוחים אַוועקגעלייגט, אַז אין פאַל (אָט דעם תנאי האָט ווידער דער זיידע געפאָדערט אַריינצושטעלן און אויסנעמען, ווייל אַנדערש וויל ער ניט, אַנדערש באַשטייט ער ניט), אין פאַל, אויב ער וועט גיין אין די גוטע וועגן, די געוואונטשענע פאַר אים, פאַרן זיידן אַליין, און פאַרן גאַנצן קהל געוואונטשן, און ער וועט אָפּהיטן אַלץ, וואָס דער יידישער דין און דת *) פאָדערט, דעמאָלט וועט מען אים זי, אָט די סומע, צו אַ געוויסן עלטער זיינעם מעגן אַרויסגעבן. — „פאַרוואָס נעמט ער אַזוי אויס? — ווייל, — האָט דער זיידע צוגעגעבן שוין מיט אַ שלאַבעריק מויל, אָבער נאָך מיט האַרבן וואָרט און בטוחות, — ווייל, אמת, ער האָט זיך פון יידן, — וואָס אפשר ווייסן זיי מער פון אים, פאַרשטייען מער, — זיך געלאָזט איבעררעדן, און ער גיט נאָך; אָבער ער האַלט זיך ביי זיינעם — און זיין גרויס אומגליק טראָגט ער אין האַרצן און פירט אים אויך אין קבר אַריין — אַז וויי איז זיין אומגליק, נאָר פאַר גאָט און פאַר מענטשן איז דאָך ניט צו לייקענען, אַז בלוטן האָט ער טריפה, און פון אַזוינעם קאָן מען, ווער ווייסט וואָס נאָך צו דערוואַרטן; אַזוי, אַז העלפן אַזוינע איז ער ניט מחויב, אָבער אַזוי ווי ער קאָן דאָס ניט פאָרויסזען, איז זאָלן גאָט און מענטשן זען, און שפּעטער, אין דער ריכטיקער צייט, משפּטן...”
*) געזעץ.
— ער וויל דאָ, אגב, צוגעבן, סרולי, אַז ווען ער האָט וועגן דעם דעמאָלט דערהערט, — ווייל אין דער גאַנצער שטאָט, פאַרשטענדלעך, איז וועגן דעם דעמאָלט די גרויסע רייד געגאַנגען און אויך אין שטוב ביים זיידן, צווישן די רביים, דינסטן און משרתים, — איז אָט, אַז צו זיין אויער זיינען דערגאַנגען די ווערטער, וואָס פיל מיילער האָבן דעמאָלט געהאַלטן אין איין איבערחזרן . „מעביר נחלה זיין”, „ירושה”, „געלט” א. אַז. וו. — איז געדענקט ער ניט, צי איז ער גראָד דעמאָלט טאַקע עפּעס ניט געזונט געווען, צי דערוויסנדיק זיך וועגן דעם, האָט דאָס אַליין אויף אים מיטאַמאָל אַזוי קרענקלעך געווירקט, — אַזוי צי אַזוי, נאָר אַז ער האָט איינמאָל ביי אַזאַ געשפּרעך דערהערט דאָס וואָרט „געלט”, האָט ער מיטאַמאָל דערשפּירט, ווי עפּעס אַ קאָפּווייטיק און אַ ניטגוטקייט — ביז אין בויך אַריין און ביז די קישקעס, און פון דעמאָלט אָן רופט ביי אים אַלעמאָל אַרויס דאָס וואָרט דאָס זעלבע כמעט, ווי דעמאָלט — אַ שרעקלעכן עקל, ניט נאָר צו דעם אַליין, נאָר אויך צו אַלע די אַפילו, וואָס האָבן דאָס און פאַרמאָגן...
ער האָט דעמאָלט דערפילט דעם טעם פון עלנט און פון אָפּגעשטויסן זיין אַפילו פון דעם, וואָס וואָלט אין אַ געוויסער מאָס זיין עלנט געקאָנט לינדערן — פון זיידן. באַזונדערס האָט ער דאָס דערפילט די לעצטע טעג פון פאַר דעם זיידנס שטאַרבן. ווען די שטוב איז שוין געווען אָפן פאַר פאַרשיידענע מענטשן אין שטאָט, וואָס זיינען געקומען מבקר חולה זיין, און אויך פון אַנדערע, וואָס פריער האָט מען זיי, איבער די אויבנדערמאָנטע טעמים — איבער דעם זיידנס אָפּגעזונדערטקייט — קיינמאָל ניט געזען; איצט, ווען אַלע טירן שוין אָפן, און ווער ס׳האָט געוואָלט, איז אַריין און אַרויסגעגאַנגען, האָט אויך ער, דאָס קינד, איינמאָל זיך דערלויבט צום זיידן אין שטוב אַריינצוקוקן. ס׳איז שוין געווען פאַר לעצט... אָבער ווען דער זיידע האָט אים דערזען, האָט ער אַפילו דעמאָלט געדענקט און אים אַפילו אויף די אויגן ניט געלאָזט, ער האָט, אים דערזעענדיק, זיך צעוויינט, און מיט אַ שוואַכער גסיסה־האַנט אַן אָפּטרייבנדיקן מאַך געטאָן:
— זאָל ער, הייסט עס, אַוועקגיין, זיך אים פאַר די אויגן ניט ווייזן און אים זיינע לעצטע מינוטן ניט פאַרפינצטערן...
דער זיידע איז געשטאָרבן.
ער וויל דאָ ניט דערציילן, וואָס ער איז אויסגעשטאַנען — פריער ביי די אָפּעקונעס פון זיין אייגענער שטאָט, פון זייערע קינדער, און בכלל פון שטאָט־קינדער, — איבער דעם צונאָמען, וואָס איז אים נאָכגעגאַנגען און האָט אים באַגלייט, זינט ער איז אַרויס פון זיידנס שטוב און פון אונטער דער השגחה פון יענע מענטשן, וועלכע זיינען פון זיידן געשטעלט געוואָרן אים צו שיצן.
ער וויל אויך ניט דערציילן פון דעם, וואָס ער איז שפּעטער אויסגעשטאַנען פון אַנדערע אָפּעקונעס פון אַנדערע שטעט, וואוהין די ערשטע, די